E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

a-urug 'langandan bir necha soat о ‘tgach so d it bo 'ladigan hujayralar bo ‘linishi
b-terminal davr v-21 kunli embrionda orqa miya shakllanishi
g-to 'rt ha/taliк embrionda bosh, tana va dumning shakllanishi. Bu davr da yurak
hamda asab tizimi о 'z faoliyatini boshlab yuboradi. d-besh haftalik embrionda qo ‘I va
oyoqning sfuikllanishi. y e -to ‘qqiz haftalik embrionda kindik bilan plasenta
birlashishining namoyon bo'ladi. j-o lti haftalik embrionda barcha ichki a'zolar
shakllanib bo 'Igan bo ‘Isa ham, biroq ulaming hammasi о 'z faoliyatini bajara olmaydi.
z-yigirma haftalik embrionda aksariyat ichki a'zolar faoliyatini boshlaydi.
Embrion harakatlanishi, yuz ifodasini о ‘zgartira olishi mumkin.
34

---

Yana bir fransiyalik yirik psixolog R.Zazzo o‘z vatanidagi ta'lim va tarbiya 
tizimining prinsiplaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq 
vondashib va uni boshqacha talqin etib, insonning ulg‘ayib borishini quyidagi 
bosqichlarga ajratishni tavsiya qiladi:
1. Birinchi bosqich - bolaning tug‘ilganidan 3 yoshgacha davri.
2. Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha.
3. Uchinchi bosqich - 6 yoshidan 9 yoshigacha.
4. To‘rtinchi bosqich - 9 yoshidan 12 yoshigacha.
5. Beshinchi bosqich - 12 yoshidan 15 yoshigacha.
6. Oltinchi bosqich - 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Yosh davrlariga ajratishidan ko‘rinadiki, R.Zazzo inson rivojlanishining 
bosqichlariga shaxs sifatida tarkib topish, takomiliashuv nazariyasidan kelib 
chiqib yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya’ni 
ijtimoiylashuvi bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta’limoti 
insonning tug'ilganidan umrining oxirigacha psixologik takomillashuvi, 
o‘zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari to'g'risida mulohaza 
yuritish imkonini bermaydi.
G.Grimm ontogenezda insonning kamolotini quyidagi davrlarga ajratishni 
lozim topadi: I) chaqaloqlik - tug‘ilgandan 10 kunlikkacha; 2) go'daklik - 10 
kunlikdan 1 yoshgacha; 3) ilk bolalik - I yoshdan 2 yoshgacha; 4) birinchi bolalik
- 3 yoshdan 7 yoshgacha; 5) ikkinchi bolalik - 8 yoshdan 12 yoshgacha; 6) 
o‘smirlik - 13 yoshdan 16 yoshgacha o ‘g ‘il bolalar, 12 yoshdan 15 yoshgacha 
qizlar; 7) o^pirinlik - 17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan 20 
yoshgacha qizlar; 8) yetuklik — birinchi bosqich: 22 yoshdan 35 yoshgacha 
erkaklar, 21 yoshdan 35 yoshgacha ayollar; ikkinchi bosqich: 36 yoshdan 60 
yoshgacha erkaklar, 36 yoshdan 55 yoshgacha ayollar; 9) keksayish (yosh 
qaytishi) - 61 yoshdan 75 yoshgacha erkaklar, 55 yoshdan 75 yoshgacha ayollar; 
10) qarilik - 76 yoshdan 90 yoshgacha (jinsiy tafovut yo‘q); 11) uzoq umr 
ko‘ruvchilar 91 yoshdan yuqorisi.
Dj.Birrer yosh davrlarini quyidagicha tasaw ur etadi: 1) go‘daklik -
tug‘Ugandan 2 yoshgacha; 2) maktabgacha - 2 yoshdan 5 yoshgacha; 3) bolalik 
5 yoshdan 12 yoshgacha; 4) o‘spirinlik davri - 12 yoshdan 17 yoshgacha; 5) ilk 
yetuklik - 17 yoshdan 20 yoshgacha; 6) yetuklik - 20 yoshdan 50 yoshgacha; 7) 
yetuklikning oxiri — 50 yoshdan 75 yoshgacha; 8) qarilik - 76 yoshdan yuqorisi.
D.Bromleyningtasnifi boshqalamikiga mullaqo o‘xshamaydi, chunki unda 
yosh davrlarining o ‘zi ham davT va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr - ona 
qomidagi muddatni o‘z ichiga oladi (zigota - embrion ~ homila - tug;ilish), 
ikkinchi davr (bolalik): a) go'daklik - tug‘Ugandan 18 oylikgacha; b) 
maktabgacha bosqichdan oldingi - 19 oylikdan 5 yoshgacha; v) maktab bolaligi
— 5 yoshdan 11-13 yoshgacha; uchinchi davr (o‘spirinlik) - I) ilk o‘spirinlik -
11 yoshdan 15 yoshgacha; 2) o‘spirinlik— 15 yoshdan 21 yoshgacha; to ‘rtinchi 
davr (etuklik) - 1 ilk yetuklik - 21 yoshdan 25 yoshgacha; 2) okrta yetuklik - 25 
yoshdan 40 yoshgacha; 3) yetuklikning so‘nggi bosqichi - 40 yoshdan 55
35

---

yoshgacha; beshinchi d av r (qarilik) - I) iste’fo bosqichi - 55 yoshdan 65 
yoshgacha; 2) qarilik bosqichi - 65 yoshdan 75 yoshgacha; 3) eng keksalik - 76 
yoshdan yuqorisi.
Biz 
uzoq 
xorij 
mamlakatlar 
psixologiyasidagi 
yosh 
davrlarini 
labaqalashning yolnalishlari va nazariyalariga qisqacha tolxtalib o ‘tdik. Ulardan 
ko‘rinib tnribdiki. bu sohada bitta umumiy nazariya hali ishlab chiqilmagan.
Rus psixologiyasidagi ontogenezni davrlarga tabaqalash muammosi 
dasllab L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlaming 
asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan 
shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi, shu boisdan tabaqalanish kelib chiqishi, 
ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan o‘zaro 
keskin farqlanadi. Hozir ontogenezni davrlarga tabaqalash yuzasidan mulohaza 
yuritishda olimlaming ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ulaming 
moxiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.
L.S.Vigotskiy psixologlaming yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini 
tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy 
yangilanishlarga tayanib quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1. Chaqaloqlik davri inqirozi.
2. Go‘daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha.
Bir yoshdagi inkiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3 yoshdagi inqiroz.
4. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
7 yoshdagi inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha.
13 yoshdagi inqiroz.
6. Pubertat (jins*y yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha.
17 yoshdagi inqiroz.
Olim o‘z asarlarida har bir davming o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur ilmiy 
ta'riflay olgan. Eng muhim shaxs ruhiyatidagi yangilanishlar haqida ilmiy va 
amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq bu mulohazalarida ancha 
munozarali, bahsli o ‘rinlar ham uchraydi. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh 
davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni 
amalga oshiruvchi inqirozlar roli to‘g‘risidagi mulohazalari va olg‘a surgan 
g‘oyalari hozirgi kunning talabiga mosdir.
L.S.Vigotskiyning shogirdi L.l.Bojovich insonning kamol topishini yosh 
davrlariga bo‘lishda motivlami asos qilib oldi, shuning uchun bu boMishni 
motivatsion yondashish, deb atash mumkin. L.l.Bojovichning mulohazasiga kolra 
yosh davrlari quyidagi bosqichlardan iborat:
birinchi bosqich - chaqaloqlik; tug‘ilgandan I yoshgacha; ikkinchi bosqich
- motivatsion tasawur: 1 yoshdan 3 yoshgacha; uchinchi bosqich - “Men”ni 
anglash davri: 3 yoshdan 7 yoshgacha; to‘rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzotlikni 
anglash davri; 7 yoshdan 11 yoshgacha; beshinchi bosqich - a) o‘zini o ‘zi anglash
36

---

davri: 12 yoshdan 14 yoshgacha; b) olz o‘mini bclgilash (topish) davri: 15 
yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich har bir bosqichni psixologik tavsiflashda unda namoyon 
boladigan o‘zgarishlarni, bu o‘zgarishlaming sabablari, omillari, manbalan, 
tiirtkilari, mexanizmlarini ham bayon qiladi.
D.B.Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N.Leontcv) nazariyasiga, bar 
qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkir.ligi.j;. 
asoslanadi. Yetakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli 
nazariyaning negizini tashkil qiladi.
D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
1) go‘daklik davri - tug‘ilgandan I yoshgacha: asosiy faoliyat - bevosita 
emotsional muloqot;
2) ilk bolalik davri - I yoshdan 3 yoshgacha: asosiy faoliyat - jism bilan 
nozik harakatlar qilish;
3) maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha: asosiy faoliyat - rolli 
o'yinlar;
4) kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 10 yoshgacha: asosiy faoliyat -
0
‘qish;
5) kichik o‘smirlik davri - 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat -
shaxsning intim muloqoti;
6) katta o'smirlik yoki ilk o'spirinlik davri - 16 yoshdan 17 yoshgacha: 
asosiy faoliyat - o‘qish, kasb tanlash.
D.B.EIkonin tasnifini, kokpchilik psixologlar ma'qullashiga qaramay, unda 
ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.Elkoninning mazkur 
nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa ontogenez psixologiyasida muhim o‘rm 
tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya in:>.m 
kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiya, faoliyat nuqf.m 
nazaridan unga yondashib, quyidagi davrlami atroflicha ifodalaydi:
1. Chaqaloqlik davri - tuglilganidan bir oylikkacha.
2. Kichik maktabgacha davr - I oylikdan 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha tarbiyadan oldingi davr - I yoshdan 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha tarbiya davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshi davri -7 yoshdan 11 (12) yoshgacha.
6. 0 ‘rta maktab yoshi davri (o‘smirlik) - 13 yoshdan 15 yoshgacha.
7. Katta maktab yoshi davri - 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning 
ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi:
1. Chaqaloqlik (tuglilganidan 10 kunlikkacha).
2. Go^daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha).
4. Bog‘chagacha yoshi (3 yoshdan 5 yoshgacha).
5. Bog‘cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha).
37

---

6. Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
7. O'smiriik (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
8. Ilk o'spirinlik yoki katta maktab yoshi (15-18 yosh).
Har ikkala tasnif ham puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan 
yondashil^anidan qat’i nazar inson kamolotini to‘la ifodalab berishga ojizlik 
qiladi Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari 
haqida ko‘proq ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, yetuklik, qarilik 
davrlarining xususiyatlari, 
qonuniyatlari to'g'risida nazariy 
va amaliy 
ma’lumotlar yetishmaydi. Shunga qaramay, ular o ‘rta maktab pedagogik 
psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
XXI 
asr psixologiyasining yirik vakili A.V.Petrovskiy inson kamolotiga, 
shaxsnmg tarkib topishiga sotsial-psixologik nuqtai nazardan yondashib, yosh 
davrlarining o‘ziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar 
shaxsning bir tekis kamol topishini o'rgangan bo‘lsalar, u shaxs shakUanishining 
prosotsial (ijtimoiy qoidalarga muvofiq) va asotsial (aksilijtimoiy) bosqichlari 
ham bo'lishi mumkinligini isbotlab berishga harakat qiladi: shaxsning kamol 
iopishi uchta makrofazadan iboratligini qayd etib, birinchisi - bolalik davriga 
to'g'ri kelishini, unda ijtimoiy muhitga moslashish, ko‘nikish (adaptatsiya) ro'y 
btrish'mi; ikkinchisi - o'smirlarga xos individuallashish; uchinchisi -
o' spirinlikda, ya’ni 
yetuklikka 
intilish 
davrida 
o'ziga xos 
holatl&mi 
muvofiqiashtirish (birlashtirish) xususiyatlari paydo bo'lishini bayon qiladi, 
shaxsning shakllanishi quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
1. Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr) - tug'ilganidan 
3 yoshgacha.
2. Bog'cha davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshi davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha.
4. O 'rta maktab yoshi (o'smiriik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinfo'quvchisi (ilk o'spirinlik) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo'lsa-da, kamolotning oraliq
bosqichlarini, ulaming o'ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o'sish 
ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksilijtimoiymi, baribir, har ikki 
yo'nalishning ham oraliq jabhalari bo'lishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu 
g'oyani chuqur ifodalab berish joiz.
D.l.Feldshteyn tasnifi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan 
bo'lsa-da. A.V.Petrovskiy tasnifidan keskin farq qiladi. Uning fikricha, inson 
shaxs sifatida shakllanishda ikkita katta bosqichdan o'tadi, ulardan biri - “Men 
jamiyat bilan” nuqtai nazardan iborat bo'lib, quyidagi yosh pallalarini qamrab 
o!adi: 1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha; 2) kichik maktab yoshi davri - 6 
yoshdan 9 yoshgacha; 3) katta maktab yoshi davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
Shaxs kamolotidagi ikkinchi nuqtai nazar - “Men va jamiyat” deb 
nomlanib, quyidagi yosh bosqichlaridan iborat: 1) go'daklik - tug'ilganidan 1 
yoshgacha; 2) maktabgacha davr - 3 yoshdan 6 yoshgacha; 3) o ‘smirlik - 10 
yoshdan 15 yoshgacha.
38

---

D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli ravishda o‘smirlik davrini 
uch bosqichga ajratadi: birinchi bosqich (10—11 yosh) o‘ziga munosabatni kas'hf 
qilishdan iborat bo‘lib, o'zini shaxs sifatida his qilish va qal’iy qarorga kclish 
bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich (12-13 yosh) bir tomondan o‘zini shaxs 
sifatida tan olish, ikkinchi tomondan o‘ziga salbiy munosabatda bo‘lishdir. 
Uchinchi bosqich (14-15 yosh) tezkorlik, olzini o‘zi baholashga moyilhk bilon 
farqlanadi.
Bolalarda “Men jamiyat bilan” nuqtai nazari ilk bolalik, kichik maktab 
yoshi, katta maktab yoshi davrlarida faol va keng tus oladi, faoliyatning amaliy- 
predmetli jihatlari jadal o‘sish jarayonida bo‘!adi. Ularda “Men va jamiyat” nuqtai 
nazari vujudga kelishi inaktabgacha va o‘smirlik dwrlariga to‘g‘ri kelib, ularning 
ijtimoiy xatti-harakat majburiyatlarini, qoidalarini olzlashtirishlari va boshqa 
shaxslar bilan munosabat o'rnatishlari, o‘zaro muloqotga kirishishlari bilan 
ifodalanadi. Ana shu murakkab ijtimoiy-psixologik harakatlarga asoslangan 
D.I.Feldshteyn bolaning ijtimoiy olsishdagi jamiyatga munosabatini asosiy 
(bosh) va oraliq munosaballarga ajratadi. Bolada jamiyatga munosabatning 
shakllanishi ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va 
bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish orqali amalga oshadi. Asosiy (bosh) munosabat
- insonning kamol topishida keskin siljish nuqtalari paydo boiishi. ichki sifat 
olzgarishlari vujudga kelishi va yangi xislatlar tarkib topishining mahsulidir.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, D.I.Feldshteynning yosh davriariga 
ajratish nazariyasi ontogenezdagi barcha psixologik holat va fazilatlami ifodalash 
imkoniyatiga ega emas, ammo u ta’lim-tarbiyaningsifatini oshirishga ijobiy ta’sir 
ko'rsatishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.
Umuman 
psixologlar 
tomonidan 
ontogenezni 
davrlarga 
tabaqalashtirishning puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qatcr 
nazariyalari ishlab chiqilgan. Ular ontogenetik qonuniyatlami yoritishga киДа 
hissa boMib qo‘shildi, amaliy va nazariy muammolami hal qilishda keng 
qoilanmoqda. Ammo hozir ontogenezni to‘la yoritishga xizmat qila oladigan 
nazariyani yaratish zarurati tug‘ildi.
2.3. Ontogenez psixologiyasiga yangicha yondashish 
2.3.1. Komil insonning psixologik tuzilmasi
Jahon psixologiyasi 
fanida shaxs muammosi yuzasidan 
ko‘p!ab 
nazariyalar, konsepsiyalar, yondashuvlar, qarashlar mavjud boMishiga qaramay, 
komil inson kamoloti, o‘ziga xosligi bo‘yicha hanuzgacha umumiy bir fikrga, 
to‘xtamga kelinganicha yo‘q. Xuddi shu bois, insonshunoslik fanlari (sohalari)da 
shaxsga oid bir qator tenminlar, tushunchalar, atamalar qoMlanilishi an’ana tusiga 
kirgan, chunonchi, shaxs inson, odam, kishi, sub’ekt, individ, idividuallik, komil 
inson, shuningdek, unga taalluqli tipik va tipologik xususiyatlar shular 
jumlasidandir. Psixologiya fanida munosabatlar nuqtai nazaridan “sub’ekt — 
ob’ekt — sub'ektlararo”, “sub’ekt — sub’ekt — ob’ektlararo” singari sxematik
39

---

yondashuvlar mavjud bo'lib, ulaming barcha tabiiy — biologik va ijtimoiy 
(soiiial) shartlanganlik manbalaridan kelib chiqqan holda tahlil hamda talqin 
qilishga asoslangandir.
Shaxsga oid psixoanaliz, analitik psixologiya, individual psixologiya, 
neofreydizm, begonalashish nazariyasi, rollar nazariyasi, gumanistik psixologiya, 
epigenetik nazariya, frustratsiya nazariyasi, ekzislensial psixologiya, tushunuv 
psixologiyasi, fransuz sotsiologik maktabi, sobiq sovet psixologlarining har xil 
nazariyalari mavjuddir.
Uzoq va vaqin chet el psixologlarining qarashlarida kamolot ontogenetik 
nuqtai nazardan muayyan, qat’iy bosqichlarga ajratilgan holda juda kam tadqiq 
qilmgan. Shuning uchun biz shaxsan o‘zimiz taklif qilayotgan sxema bo‘yicha 
mulohaza yuritamiz va kamol topish bosqichlari hamda ulaming o ‘ziga xos 
xususiyatlarining mohiyatini ochib berishga harakat qilamiz. Ulami quyidagi 
davrlarga bo‘lib tahlil qilish maqsadga muvofiq: murtaklik (embrional), odam 
(individ), inson, shaxs, sub’ekt, komil inson.
Shaxsning 
kamoloti 
murtaklik 
davridan 
boshlanishi 
to‘g‘risida asosli fikrlar A.Vallon, D.Bromley tadqiqotlarida ayrim 
psixologlar va psixofiziologlaming maqolalarida uchraydi, xolos. Shu narsani 
takidlab 
o‘tish
joizki, 
murtaklik 
davrining 
o‘ziga 
xos 
xususiyatlarini 
aks 
ettirish 
imkoniyati 
muayyan 
darajada 
mavjud 
ekanligi 
nafaqat 
psixologlar, 
baiki 
tabiatshunoslar, 
biologlar, 
fiziologlar 
tomonidan 
tavsiflab 
berilganligi, 
tibbiyot 
mutaxassiSlarining 
еза bu borada o‘zlarining qarashlari, yondashuvlart 
shakllanganligi 
nazariy 
mulohaza yuritish uchun asos bo‘lib xizmat qila oladi.
Murtaklik davrini kamolot bosqichiga kiritgan tadqiqotchilar A.Vallon va 
D.Bromley boMib hisoblanadi. Jumladaan, D.Bromley mazkur davmi quyidagi 
bosqichlarga ajratib talilil qilishni tavsiya qiladi: zigota — embrional — homila
— tug'ilisholdi. A.Vallon esa ontogenezning tarkibiy qismi sifatida uni kamolot 
bosqichi qatoriga kiritadi.
Biz (E.G‘oziev) yaratgan komil inson konsepsiyasi o‘ziga xosligi bilan 
ajralib turadi. Bizning ta’kidlashimizcha homilalik — embrional davr bosqichi 
bo‘lg‘usi shaxs uchun muhim ahamiyat kasb etib, jismoniy barkamollikning, nerv 
sistemasi, bosh miya katta yarim sharlari, hissiy bilish, tana a ’zolari paydo 
bo4lishining va o‘sishining manbai vazifasini bajaradi. Ushbu bosqichda 
quyidagilarga e ’tibor berish maqsadga muvofiq:
• 
homilaning jismoniy o‘sishini uzluksiz ravishda ta’minlash uchun 
oqsillar, vitaminlar va boshqa turdagi oziqalarga nisbatan tabiiy ehtiyojini 
qondirib airish;
• 
unga salbiy ta’sir etuvchi q o 'zg ‘atuvchilardan saqlanish ijobiiy 
!* b-tuyg‘u uygkotuvchi hodisalar to‘g‘risida ko'proq o ‘ylash;
40

---

• 
qaltis jismoniy va somatik harakat lard an o‘zini tiyib turib, 
zo‘riqishning uzluksiz ravishda oldini olish;
• 
homilaga sensor ta’sir o‘tkazishni odatiy psixologik holatga 
aylantirish;
• 
koi\takt va distant moslama vositalaridan foydalanish;
• 
shaxslararo munosabatda muloqot maromlariga rioya qilish:
• 
bioritmika va psixometriya qoidalaridan ogl ishmay foydalanish;
• 
ijtimoiy xodisalarga nisbatan loqaydroq munosabatda bo'lish va 
hokazo;
Odam 
(individ')lik davri tug'ilganidan to unda nutq paydo boMguncha 
qadar vaqt birligini qamrab oladi. Uning muhim tomonlari mana bunday 
holatlarda ko‘zga yaqqol tashlanadi :
• 
embrional davridagi plansentar sistemasi o'mini oral (mustaqil hazm 
qilish) egallaydi, ya’ni mustaqil nafas olish, qon aylanish va boshqalar tabiiy 
ravishda chaqaloqda yuz bera boshlaydi;
• 
tabiiy 
holatlarga 
va 
muhitga 
moslashish 
(adaptatsiya) 
tevarak^atrofini bilish boshlanganligidan dalolat beradi;
• 
har xil turdagi harakatlami amalga oshirish, jismlami ushlash, 
ularga intilish, narsalami bilishga nisbatan harakatini bildiradi;
• 
ota-onani 
va qarindosh-urugMami tanish, sezgi idrok, xotira 
jarayonlari o‘sishini anglatadi;
• 
jismlarga razm solish, uning tuzilishi va rangi bilan qiziqishi yaqqol 
tafakkuming ifodasidir;
• 
unda emotsiya va hissiyotning paydo bo‘lishi muomalaga kirishish 
ehtiyojini namovon etadi;
• 
emaklash, tik turishga intilish uquvining paydo boiayotganligi 
fazoviy tasavvumi aks ettiradi va boshqalar.
Inson 
davri 
o ^ ini 
o‘zi 
anglashdan 
boshlanib, 
jismoniy, 
aqliy 
va 
ijtimoiy 
kamolotga 
erishuv 
jarayoni 
amalga 
oshishi 
bilan tugallanadi.
Ushbu davrda alohidalikka oid xususiyatlar quyidagilarda o‘z aksini 
topadi:
I. Nutqning paydo bollishidan to 6-7 yoshgacha:
• 
bolada fazoviy muvozanatning vujudga kelganligi;
• 
o‘zini o‘zi anglashdan iborat “Men” davrining mavjudligi;
• 
nutqda ona tili boyligidan unumli foydalanish imkoniyatining 
tug' ilishi;
• 
milliy urf-odatlarga, xulq-atvor qoidalariga rioya qila olishi;
41

---

• 
muomala maromi, ijtimoiy qadriyatlaming egallashi;
• 
o‘yin hamda faoliyatning boshqa turlarini o*zlashtirish negizida 
nillliy va umumbashariy fazilatlaming shakllanganligi;
• 
individual — lipologik xususiyatlarning aniq namoyon bo‘lishi;
• 
barcha jihatlari bilan maktab ta’limiga tayyorgarligi;
• 
guruhiy hamkorlik uquvidan xabardorligi.
II. 0 ‘sm irlik davri xususiyatlarining aks etishi:
• 
jismoniy jihatdan mukamallikka intilishning mavjudligi;
• 
faoliyat xulq va muomala jarayonlarida tipologik xususiyatlarga 
crishilganligi;
• 
aqliy. axloqiy, xarakterologik xususiyatlari shakllanganligi;
• 
turli shakldagi va tuzilishdagi (tengqurlari, katta yoshdagilar, rasmiy 
va norasmiy, (real) guruhlarda ovzini o‘zi anglashning namoyon qilishi;
• 
ijtimoiy hayotda va faoliyatda o‘zini o‘zi tasdiqlashga imkoni 
borligi;
• 
ijtimoiy turmushning har bir jabhasida faollik ko‘rsatishi;
• 
o‘quv fanlarida differensial munosabatning qaror topishi;
• 
muayyan e’tiqod, dunyoqarash, shaxsiy munosabatning mavjudligi;
• 
tashqi 
ta’sirlarga 
beriluvchanligi. 
xulq-atvorga 
qat’iyatlik 
yelishmasligi;
• 
fantaziya va o4ziga bino qo'yishning ustuvorligi va boshqalar.
Inson kamolotining shaxs davri vetuklikning muayyan bosqichi hisoblanib,
ijtimoiy hayotda alohida ahamiyat kasb etadi va o‘zining ko‘rsatkichi bilan 
muhim rol o‘ynaydi. Shaxs davri bir necha taraqqiyot bosqichlarini aks etlirib, u 
ilk o'spirinlik va yoshlikni qamrab oladi.
Uning birinchi bosqichi balog‘at deb nomlanib, 15-16 yoshdagi o‘g ‘il- 
qizlami o‘zida jamlaydi. Bu bosqichda ushbu xususiyatlar ko'zga bevosita 
tashlanadi:
• 
jismoniy barkamollikning ifodalanishi;
• 
ruhiy jihatdan muayyan ko‘rsatkichga erishganligi;
• 
xulq, 
faoliyat 
va 
muomala jarayonlarida 
individuallikning 
shakllanishi;
• 
e’tiqod, dunyoqarash va pozitsiyada barqarorlikning mavjudligi.
• 
Shaxs tarkib topishining ikkinchi bosqich ixtisos egallash deb atalab, 
)l-\%
va 21-23 yoshdagi barkamol yigitlar va bokira qizlardan tashkil topadi, 
kasbiy faoliyatni egallashning o‘ziga xosligi bilan boshqa taraqqiyot pallalaridan 
ijraiib turadi. Ushbu holatlarda ularning o‘ziga xosligi namoyon bo‘ladi:
• 
bilimlar, ko‘nikmalar va malakalar egallashdagi individuallik;
42

---

faoliyatning individual uslubining paydo bo'lishi;
• 
kasbiy motivatsiyaning ustuvorligi;
• 
ma’naviy ehtiyojning, barqaror qiziqishning, qat’iyan yetakchiligi;
• 
mutaxassislikka raunosabatning shaxsiy pozitsiyaga bo‘ysunganligi;
• 
kollej va oliy maktab muhitining o ‘ziga xosligining ular shaxsiyatida 
ifodalanishi;
• 
amaliyotga va muhitga moslashishning sifat jihatidan tafovutlanishi.
Shaxs shakilanishining uchinchi bosqichi yoshlik davridan iborat bo‘lib,
ixtisosiy yetuklikni o‘zida aks ettiradi. Ko‘pincha barkamollik alomatlari 
quyidagilarda ifodalanadi:
• 
kasbiy, ixtisosiy individuallik, betakrorlik, o‘ziga xoslik yuzaga 
kelishi;
• 
kasbiy, ixtisosiy mahorat darajasiga erishuv;
• 
o ‘z sohasida novatorlik xususiyatini namoyish etish;
• 
ijtimoiy baholash ekspertizasi mezonlariga batamom mos tushishlik.
Inson kamolotining navbatdagi davri sub’ekt deb nomlanib, o‘ziga xos
xususiyatlari bilan umming boshqa pallalaridan ajralib turadi. Har qaysi shaxs 
sub’ekt darajasiga o‘sib o‘tishi mumkin emas, lekin uning ayrim xususiyatlarini 
egallash imkoniga egadir. Sub’ekt o ‘zining mana shu xususiyatlari bilan shaxsdan 
tafovutlanadi:
• 
xulq-atvorda, faoliyatda, muomalada mustaqillik ustuvorligi;
• 
ijtimoiy hayotning har bir jabhasida shaxsiy pozitsiyaga egalik;
• 
ilg'or insonparvarlik g‘oyalarini ilgari surishning originalligi, 
innovatsion ekanligi bilan ajralib turishlik;
• 
g‘ oyalarini qaror toptirishda ob’ektiv va sub’ektiv to*siqlami yengish 
va ijtimoiy-siyosiy yetuklikni namoyish qilishdir.
Biz muammoga hozirgi zamon nuktai nazaridan yondashib, komil 
insonlikni to‘rt bosqichga ajratishni maqsadga muvofiq topdik:
1. 
Inson 
kamolotining 
bu 
bosqichiga 
kelib 
o‘zining 
sohasi 
bo‘yicha 
pin 
ixtisos 
darajasiga 
erishadi. 
Buning 
natijasida 
yetuk 
inson 
hayot 
va 
faoliyatda 
ijtimoiy-tarixiy 
psixologik 
namuna 
bosqichiga 
o*sib 
o‘tadi, 
o‘zining 
salohiyati 
bilan 
sohani 
taraqqiy 
ettirish 
manbaiga 
aylanadi. 
Bu 
bosqichdagi 
insonlaming 
asosiy 
xususiyatlari quyidagilarda o‘z aksini topadi:
• 
yuksak aql-zakovatga egalik, intellektual faoliyatda malisuldorlik;
• 
antitsipatsiya kundalik faoliyat mahsulasiga aylanganligi, ya’ni 
amalga oshirish rejalashtirilgan faoliyat natijasining oldindan modelini yaratish;
• 
xulq, faoliyat, muomala jarayonlarida o‘z imkoniyatini oqilona 
baholash va o‘zgalar tomonidan xuddi shunday darajaga erishish;
• 
sohaga oid talant va salohiyatning amaliy ifodalanishini ta’minlash.
43

---

2. 
Ixtisoslararo 
bilimdonlik 
komil 
inson 
kamolotining 
navbatdagi 
yuksak bosqichi bo‘lib, 
hozirgi 
davrda 
bir necha 
soha 
bo‘yicha 
mukammal 
bilimlarga, 
qarashlarga 
egaligi 
bilan 
tavsiflanadi.
Ixtisoslararo bilimdonlik o‘ziga xos ikki xususiyati bilan boshqa kamolot 
bosqichlaridan ajralib turadi:
• 
uzluksiz ravishda kashfiyotlami amalga oshirishga qobillik;
• 
xar bir ixtisos predmetiga oid qarashlarda mukammal likka, 
sermahsullikka va dinamizmga erishish.
3. Komil insonning navbatdagi kamolot bosqichi aqliy donishmandlik deb 
atalib, tabiatga va jamiyatga, biosfera va neosferga nisbatan super onglilik 
ko‘rsatkichiga erishish bilan tavsiflanadi. Aqliy donishmandlik axloqiy 
madaniyat, yuksak his-tuyg‘ular, muomala maromi tabiat va jamiyat normalariga 
rioya qilishlik bilan uzviy uyg‘unlik hukm suradi. Axloqiy yetuklik siyosiy, 
huquqiy, iqtisodiy ong ko‘rinishlariga oqilona yondashishni ta’minlaydi.
4. Umumbashariy daholik jamiyat va taraqqiyot taqozosi bilan vujudga 
keluvchi imkoniyat yoki zaruriyatni mahsulidir. Fan, texnika, siyosat, din, davlat 
qurilishi sohasida keskin o ‘zgarishni amalga oshiruvchi tarixiy shaxslar 
kamolotning oxirgi bosqichiga erishishi mumkin.
Komil inson subsensor, subseptiv xususiyatlari bilan zamondoshlaridan 
yuksak darajada ustunlikka ega. Subsensorika imkoniyatlariga daxldorlik 
komillikning yuksak darajasini o‘zida aks ettiradi. Ilmiy asoslarga suyanib buyuk 
bashoratlami ro‘yobga chiqarish uning yangi xususiyatlaridan biri bo‘lib 
hisoblanadi
Komil insonlik to‘g ‘risidagi mulohazalar ideal sharoitni aks ettirishga 
qaratilganligini ta’kidlab o‘tish joiz. Chunki reallikdan uzoklashish unga erishish 
imkoniyati mavjud emasligini bildirmaydi, aksincha, inson o‘zini o*zi kashf 
qilish, o‘zini ro'yobga chiqarish, qulay shart-sharoitlar yaratish orqali yuksak 
darajaga erishsa bo‘ladi. Lekin komil insonlikka qo‘yiladigan talablar darajasiga 
nisbiy yondashish, mezonlami ixchamlashtirish yordamida komil insonni 
shakllantirish mumkin.
2 3 .2 . M etodikaning m ohiyati
Barkamol (komil) insonni baholash testi biz tomonimizdan ishlab chiqilgan 
bo‘lib, u yettita blokdan tashkil topgandir. M a’lumki, har bir blok komil insonning 
muayyan fazilatlari va xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi hamda o ‘ziga xos 
fimksiyani bajaradi. Yettita blokning beshtasi asosiy blok hisoblanib, ulaming har 
aaysisi 10 tadan fazilat (xislat)ni qamragandir. Birinchi va yettinchi bloklar 
yordamchi deb nomlanib, o‘zigaxos murakkab tuzilishlarga ega bo‘lib, shaxsning 
individual xususiyatlari serqirraligini chukurroq yechish uchun yordam beradi. 
Bizning ushbu metodikamiz 1995 yildan beri amaliyotga tatbiq etib kelinadi,
44

---

xuddi shu boisdan uning ishonchiiligi, validligi va reprezentativligiga hech 
qanday shak-shubha yokq.
Quyida uning (metodikaning) ma’noviy funksional, shakliy tomonlarini 
yoritishga harakat qilamiz. Mctodika mohiyatidan joy olgan har bir vaziyal 
“Kuchsiz”, “CTrtacha”, “Kuchli”, “0 ‘ta kuchli” shkalalarga asoslanib javob 
berilishiga moMjallangandir. Umumiy tuzilishiga binoan berilgan tartibdagi 
vazivat “ 1”, “2”, “3*\ “4" ballar bilan baholanadi hamda “3”, “4”, “5”, “6” grafalar 
bilan belgilanadi. Bir davming o‘zida ikkita vaziyami belgilash qat’iyan man 
etiladi va varaqa buzilgan deb tan olinadi.
Asosiy bloklarda komil insonga mutanosib deb tavsiya qilinayotgan fazilat 
(xislat) bor yoki yo‘qligi aniqlanish bilan birga, uning ustuvorligi sinaluvchi 
tomonidan ta'kidllb o‘lilishi kutiladi. Bu bilan biz qaysi fazilatlar qo‘llab- 
quwatlanishi va sinaluvchilar tomonidan yana qanday xislatlar mavjud boMi^hi 
shartligi ta’kidlanadi.
Shuni alohida ta'kidlab o ‘tish joizki, birinchi blok vaziyatlariga baho (ball) 
qo'yilmaydi, shuning uchun u sinaluvchi to‘g krisida ma’lumot olishga xizmat 
qiladi. xolos. Birinchi blok “Shaxs haqida umumiy m a’lumot” deb nomlanib, 
ishtirokchining familiyasi, ismi sharifi, jinsi, yoshi, ish va o‘qish joyi yuzasidan 
material to'plashga imkon beradi.
Metodikaning 
ikkinchi 
bloki 
“Shaxsning 
ijtimoiy 
shartlangan 
xususiyatlari” deb atalib, oknta fazilatni o‘zida mujassamlashtiradi (iymon- 
e'tiqodlilik, sobitqadamlilik, hamiyatlilik, beg‘arazlik, haqgo‘ylik, kamtarlik, 
adolatlilik, insonparvarlik, fidoiylik, vatanparvarlik). Uchinchi blok “Shaxsning 
umumiy xususiyatlari” deb nomlanib, u quyidagi xislatlami qamrab oladi: 
muloqotmandlik, 
tashabbuskorlik, 
harakatchanlik, 
zukkolik, 
sinchkovlik, 
mehnatsevarlik. qat’iyatlilik, qulaylikka intiluvchanlik, mustaqillik, o‘zini 
boshqaruvchanlik. Metodikaning to‘rtinchi bloki uShaxsning o‘ziga xos 
xususiyatlari”dan iborat bo‘lib, “O lzga kishilarning psixologik xususiyatlari va 
holatlarini tez ilg ashga qobillik” “0 ‘zgalar ichki kechinmalari va hislarini 
o'zinikiday qabul qilishga moyillik" singari o‘nta murakkab vaziyat hamda 
holatlarga nisbatan munosabatni xolisona bildirishga (aniqlashga) qaralilgan 
shaxs uchun betakror xususiyatlar bo‘yicha m a’lumotlar to‘plashga xizmat qiladi 
Hano uning tarkibiga “Shaxslararo muomalada shaxsiy pozitsiyaga egalik", 
“Xulq, faoliyat va muomalada odoblilik” kabi o‘ziga xoslikni o'zida 
mujassamlashtirishga yo‘naltirilgan holatlar mavjuddir. Shaxsning o‘ziga xos 
xususiyatlarining roli, ahamiyati to‘g ‘risidagi ma’lumotlar tadqiqot uchun 
qanchalar muhim ekanligini takrorlash ayni muddaodir.
Tahlil qilinayotgan metodikaning beshinchi bloki “ Ijtimoiy ta ’sir 
etuvchanlik”dan tashkil topgan bo‘lib, ijtimoiy voqelikka nisbatan shaxsning 
munosabatini o'zida aks ettiradi. 0 ‘zidan ko‘rinib turibdiki, ijtimoiy ta'sir 
etuvchanlik shaxsning faolligi, o‘zining “Men’Migini yuksak darajada his qilishni 
anglatib keladi. Xuddi shu bois, ushbu blok yordamida komillikning murakkab 
ko‘rsatkichini yoritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. Bu vosita orqali
45

---

“MenTik bilan “Biz”lik o ‘rtasidagi masofa, oraliq o lta qisqarganligini aniqlash 
borasida ma’lumot to'plasa bo‘ladi. Mazkur blokning ba’zi bir tarkiblaridan 
namuna keltirish fikrimizni daiillashga yordam beradi. Chunonchi, “Boshqa 
e'tiqodli kishilarga, o‘ziga xos omillarga va mantiqiy daiillashga ta’sir 
o'tkazishga topqirlik”, “O lzining hissiyoti va emotsiyasi bilan o‘zgalarga ta’sir 
etishga uquvchanlik” yoki “Milliy g‘oya va milliy istiqlol mafkurasiga 
sadoqatlilik” shular jumlasidandir.
Oltinchi blok “T ashkilotchilikka qobiliyatlilik” deb atalib, u o‘z tarkibiga 
o'nta vaziyatni 
qamrab 
olgandir. 
Uning nomidan 
ko'rinib 
turibdiki, 
tashkilotchilik shaxsning muayyan qobiliyati sifatida polimodallik (ko‘p 
ko'rinishlik) xususiyatiga egadir. Shuning uchun uning turli xususiyatlari, 
tarkiblari. koTinishlari, bosqichlar, shakllari yuzasidan muayyan darajada 
ma'lumot to'plash muhim ahamiyat kasb etishiga hech qanday shak-shubha yolq. 
Ulardan ayrim namunalar keltirish tufayli ko‘zlagan maqsad sari siljishni 
ro’yobga chiqarish mumkin. Jumladan, “Tashkilotchilikka nisbatan ehtiyoj 
sezishlik’' (ichki omil), “Tashkilotchilik faoliyatini suiiste'mol qilmaslik” (tashqi 
omil) yoki “Tashkilotchilikda ijodiylik va aql-zakovatlilik” shular sarasiga kiradi. 
Unga nisbatan layoqatlilik, muvaqqatlilik yoki barqarorlik sifatlarining 
mavjudligi uning murakkab tarkiblardan tuzilganligidan dalolat beradi.
Va nihoyat metodikaning yana bir yordamchi bloki (ettinchi) boshqalardan 
farqli oMaroq “Tashkilotchilik qobiliyatiniog individual farq lari” mohiyatini 
ochishga bag‘ishlangandir. Ushbu blok quyidagi tarkiblardan iboratdir.
1. 
Tashkilotchilikka nisbatan qobiliyatliligi:
a) 
ko‘pgina faoliyat turlariga;
b) 
faqat yagona faoliyat turlariga;
2. 
Faoliyat ishtirokchilarining yosh davrlari bo‘yicha tashkilotchilik 
qobiliyatida tafovutchanlik:
a) 
o‘zidan katta yoshdagilarga;
b) 
o lzining tengqurlariga;
3. 
Shaxslararo munosabatga mutanosiblik;
a) 
distansiya;
b) 
kontakt;
v) 
har ikkalasi ham;
4. 
Faoliyatini 
boshqarish 
uslubi 
bo'yicha: 
a) harakatli davomiy;
v) 
faoljonli;
g) 
sustkash, xotirjam;
5. 
Boshqaruv tipologiyasiga ko‘ra:
a) 
demokrativ;
b) 
liberal;
v) 
avtokrativ; 
s) aralash;
46

---

Ko‘rinib turibdiki, mazkur blok shaxsning individual farqlari tolg‘risida 
aniq ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘lib, haqiqatga yaqinlashish, adolatga 
nisbatan intilish, uni qaror toptirish uchun irodaviy zo‘r berishlik mezonlari orqali 
yetuklik (komillik) bosqichlariga erishganlik yuzasidan materiallar to4plash 
mumkin.
ToMaligicha ushbu metodikadan foydalanish komillik mezonlariga nisbat 
hozirgi zamon kishilari (odamlari) munosabatlari bo‘yicha amaliy natijalami 
umumlashtirish, to‘plash imkoniyati yuzaga keladi. Bundan oldingi boblarda 
yuritilgan nazariy mulohazalar va mushohadalarga asoslangan holda o‘zlarining 
shaxsiy munosabatlarini bildirish, ishtirokchilarning komillik to‘g‘risidagi 
tasavvur darajalarini aniqlash hamda takomillashtirish imkoni mavjudligi 
bo‘yicha munosabatlarini tahlillash muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, sinaluvchilar tomonidan to‘planadigan 
maksimal ball “220”, minimal “ 1 1 0 ” , shuningdek, “55” ball. “ 165” ball 
miqdorlarini o‘zida mujassamiashtiradi. Bundan tashqari, har qaysi blok va uning 
har bir vaziyatiga nisbatan munosabatini aniqlash maqsadida matematik statistika 
formulalaridan foydalangan holda ishonchlilik, validlik, reprezentativlik 
mezonlarini o'matish imkoniyati vujudga keladi. Empirik ma’lumotlarning 
0
‘rtacha arifmetik qiymati, kvadrat og‘ishi, korrelyatsiya, dispersiya, styudent 
mezoni orqali ishonchlilik darajasini olmatish imkoni tug‘iladi. Shuni unutmaslik 
lozimki, har bir blok yuzasidan miqdor va sifat tahlilini o*tkazish natijalarining 
qiymatini belgilaydi, miqdorlar, vaziyatlar o lrtasidagi munosabatlami aniqlaydi 
hamda komillik belgilarini tan olish, e'tirof etish yuzasidan mulohazalar 
umumlashtiriladi.
2.3.3. Komil 
insonni baxolash metodikasi
1 Shaxs haqida umumiy m a4um ot
F.I.Sh._________________________________________________
Jinsi__________________________________________________
Ish va o‘qish joy i_________________________________________
II Shaxsning ijtimoiy shartlangan xususiyatlari
T.r
Fazilatlar nomi
Kuchsiz
Olrtacha Kuchli
O'ta
kuchli
1
2
3
4
5
6
1
Iymon
c’tiqodlilik
I
2
3
4
2
Sobitqadamlik
!
2
3
4
3
Hamiyatlilik
I
2
3
4
4
Beg'arazlik
1
2
3
4
47

---

5
Haqgo‘ylik
1
2
3
4
6
Kamtarlik
1
2
3
4
7
Adolatlilik
1
2
3
4
8
Insonparvarlik
I
2
3
4
9
Fidoiylik
1
2
3
4
10
Vatanparvarlik
1
2
3
4
Ill Shaxsning umumiy xususiyatlari
i
T.r
Fazilatlar
nomi
Kuchsi
z
0 ‘rtach
a
Kuchli
O lt 
a kuchli
1
2
3
4
5
6
I
1
I
Muloqotmandli
к
1
2
3
4