2.2.
Ontogenez davrlarini tabaqalash nazariyalari
Psixologiya fanida ontogenezni davrlarga tabaqalash bo‘yicha qator
mustaqil nazariyalar mavjud, ular inson shaxsini tadqiq qilishga har xil nuqtai
nazardan yondashadi va muammoning mohiyatini turlicha yoritadi. Ularga
29
biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik
nazariyalami kiritish mumkin.
Quyida mazkur nazariyalar va ulaming ayrim namoyandalari ifodalagan
yosh davrlarini tabaqalash prinsiplarini ko‘rib chiqamiz.
Biogenetik nazariyada insonning biologik yetilishi bosh omil sifatida qabul
qilingan, qolgan jaray on laming rivojlanishi ixtiyoriy bo‘lib, ana shu omil bilan
o‘zaro bog‘liqdir. Mazkur nazariyaga binoan, rivojlantirishning bosh maqsadi
biologik determinantlarga (aniqlovchilarga) qaratiladi va ulardan ijtimoiy-
psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Rivojlanish jarayonining o‘zi, dastaw al biologik yetilishning universal
bosqichi sifatida talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.MyuIler va E.Gekkel kashf qilgan. Biogenetik qonun
tana
a ’zolarining
rivojlanishi
nazariyasini
tashviq
qilishda
hamda
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o ‘ynagan. Biroq
unda tana a’zolarining individual va tarixiy rivojlanishi munosabatlarini
tushuntirishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yilgan. Jumladan, biogenetik konimga
ko‘ra,. shaxs psixologiyasiniig individual rivojlanishi
(ontogenez) butun
insoniyatning tarixiy rivojining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha
takrorlaydi.
Nemis psixologi V.Shtemning fikricha, chaqaloq (yangi tug‘ilgan bola)
hali odam hisoblanmaydi, balki faqat sut emizuvchi hayvondir; olti oylikdan
oshgach, u psixik rivoji jihatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi; ikki
yoshida oddiy odam holiga keladi, besh yoshlarida ibtidoiy gala holidagi odamlar
darajasiga yetadi, maktabga kiiganidan boshlab ibtidoiy davmi boshidan
kechiradi, kichik maktab yoshida uning ongi o‘rta asr kishilari darajasiga, nihoyat,
yetuklik davri (16— 18 yosh lari )dagina hozirgi zamon kishilarining madaniy
darajasiga erishadi.
S.Xoll “rekapitulyatsiya qonuni”ni (filogenezni qisqacha takrorlashni)
psixologik o‘sishning bosh qonuni deb hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenez
filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqinicha, go‘dakIik
hayvonlarga xos rivojlanish pallasidan boshqa narsa emas. Bolalak esa asosiy
mashg‘uloti ovchilik va baliqchilik bo‘lgan qadimgi kishilaming davriga aynan
mos keladi. 8— 12 yoshlardagi o4sish davri yowoyilikning oxiri va
sivilizatsiyaning boshlanishidagi kamolotga tengdir. 0 ‘spirinlik esa jinsiy
yetilishdan (12— 13 yoshdan) boshlanib yetuklik davrigacha (22— 25 yoshgacha)
davom etib, romantizmga barobardir. S.Xollning talqinicha, bu davrlar “bo‘ron
va tazyiqlar”, ichki va tashqi nizolar (ziddiyatlar)dan iborat bo‘lib, odamda
“individuallik tuyg'usi” vujudga keladi. Yosh davrlarini tabaqalashning bu turi
o‘z navbatida tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o ‘taydi, chunki inson
zotidagi rivojlanish bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi
ham mumkin emas.
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis “konstitutsion
psixologiyasi” (insonning tana tuzilishiga asoslangan nazariya) namoyandalari
30
toinonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasining
negiziga bir qancha biologik omillami (masalan, tana tuzilishining tipi va
boshqalami) kiritib, insonningjismoniy tipi bilan
0
‘sishining xususiyati o‘rtasida
uzviy bog‘liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta
toifaga: sikioid (tez qo'zg‘aluvchi, his-tuyg‘usi o‘ta beqaror) va shizoid
(odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-tuyg‘usi cheklangan)larga ajratadi.
Bu taxminini yosh davrlari xususiyatlariga ham tatbiq etib, o‘smirlar sikioid
xususiyatli,
0
‘spirinlar esa shizoid xususiyatliligini ta’kidlaydi. Lekin insonning
kamol topishida biologik shartlangan sifatlar hamisha yetakchi va hal qiluvchi rol
olynay olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga
aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell
va S.Xoll rivojlanishning biologik modeliga tayanib ish ko'radilar, bu jarayonda
muvozanat, integratsiya va yangilanish sikllari o‘zaro almashinib turadi, degan
xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol kokrinishi Zigmund
Freydning shaxs talqinida o‘z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan
shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki
instinktlardan kelib chiqadi, birinchi navbatda, jinsiy (seksual) maylga bog‘liqdir.
Bunday biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki
betakror turtki rolini bajara olmaydi.
Biogenetik
nazariyaning
qarama-qarshi
ko‘rinishi
sotsiogenetik
nazariyadir. Bu nazariyada shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlami jamiyatning
tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya) usullari, atrofdagi odamlar bilan o‘zaro
munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Ijtimoiylashish nazariyasiga ko‘ra,
inson biologik tur sifatida tugilib, hayotdagi ijtimoiy shait-sharoitlaming
bevosita la’siri ostida shaxsga aylanadi.
G‘arbning eng muhim nazariyalaridan biri - rollar nazariyasidir. Bu
nazariyaga ko‘ra jamiyat o'zining har bir a’zosiga status (haq-huquq) deb
nomlangan xatti-harakaming barqaror usullari majmuasini yaratadi. Inson
ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo'lgan maxsus rollar uning xulq-atvorida,
boshqalar bilan munosabatida sezilarli iz qoldiradi.
AQShda individual tajriba va bilimlami o‘zlashtirish (ko'nikish) nazariyasi
keng tarqalgan. Mazkur nazariyaga binoan, shaxsning hayoti va voqelikka
munosabati,
ko‘nikmalami
egallashi
va
bilimlami
o ‘zlashtirishi
qo‘zg‘atuvchining barqarorligiga bogMiqdir.
K.Levin tavsiya qilgan “fazoviy zarurat maydoni” nazariyasi o‘z davrida
muhim ahamiyat kasb etgan. K.Levin nazariyasiga ko‘ra, shaxsning xulqi (xatti-
harakati) psixologik kuch vazifasini o‘tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat)
bilan boshqarilib turadi, bu kuchlar fazoviy zarurat maydonining koMamida
tayanch nuqtasiga yoknalgan boMadilar.
Yuqorida ifodalangan har bir nazariya shaxsning ijtimoiy xulqini o‘zgalar
uchun yopiq yoki maxfiy muhilning xiisusiyatlaridan kelib chiqqan holda
31
tushuntiradi, bunda u odam xohishi yoki xohlamasligidan qat’i nazar, mazkur
sharoitga moslashmog'i (ko‘nikmog‘i) zarur, degan qoidaga amal qiladi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson hayotining ijtimoiy-tarixiy,
ob’ektiv shart-sharoitlari mutlaqo e ’tiborga olinmagan.
Psixologiyada psixogenctik yondashish ham mavjud boMib, u biogenetik
va sotsiogenetik omillaming qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlaming
rivojlanish ini birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Mazkur
vondashishni uchta mustaqil yo‘nalishga ajratib tahlil qilish mumkin va bu
yo‘nalishlar o‘zmohiyati, kechishi va mahsuli jihatidan keskin farqlanadi.
Psixikaning inratsional (aqliy bilish jarayonlaridan boshqa) tarkibiy
qismlari: emotsiya, mayl yordamida shaxsning xulqini tahlil qiluvchi nazariya
psixodinamika, deyiladi. Bu nazariyaning yirik namoyandalaridan biri amerikalik
psixolog E.Eriksondir. U insonning umrini o‘ziga xos betakror xususiyallarga
molik 8 ta davrga ajratadi.
Birinchi davr - go‘daklikda tashqi dunyoga ongsiz “ishonch” tuyg‘usi
vujudga keladi. Buning bosh sababi ota-onaning mehr-muhabbati, g ‘amxolrIigi
va jonkuyarligidir. Agar go‘dakda ishonchning negizi paydo bo‘lmay, borliqqa
ishonchsizlik hissi tug‘ilsa, voyaga yetgan odamlarda mahdudlik, umidsizlik
vujudga kelishi shubhasizdir.
Ikkinchi davr - ilk bolalikda yarim mustaqillik va shaxsiy qadr-qimmat
tuygusi shakllanadi yoki, aksincha, ulaming teskarisi — uyat va shubha hissi
hosil bo‘ladi. Bolada mustaqillikning o ‘sishi unga o ‘z tanasini boshqarish uchun
keng imkoniyat yaratib, bo‘lg‘usi shaxs xususiyatlaridan tartib va intizom.
m as'uliyat javobgarlik, hunnat tuyg'ulari tarkib topishiga zamin hozirlaydi.
Uchinchi davr - o‘yin yoshi deb ataladi va unga 5 -7 yoshli bolalar kiradi.
Bu davrda tashabbus tuyg’usi, qandaydir ishlami amalga oshirish, bajarish mayli
tarkib topadi. Mabodo boladagi xohish-istakni ro'yobga chiqarish yo‘li to‘sib
qo'yilsa, buning uchun u o‘zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur davrda davra,
ya’ni guruh o‘yinlarga, tengqurlari bilan muloqotga kirishish muhim ahamiyat
kasb etadi: bola turli rollar bajarib ko‘rishiga, uning xayoloti o‘sishiga imkon
yaratadi. Xuddi shu davrda bolada adolat tuyg'usi, uni tushunish mayli tug‘ila
boshlaydi.
T o‘rtinchi d av r - maktab yoshi boladagi asosiy o ‘zgarishlar: ko‘zlagan
maqsadiga erishish uchun intilish, uddaburonlik va tirishqoqlik bilan ajralib
turadi. Uning eng muhim qadriyati omilkorlik va mahsuldorlikdan iboratdir. Bu
yosh davrining salbiy jihatlari (illatlari) ham bo‘lib, ular ijobiy xislatlari yetarli
boMmasligi, ong hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, muammolami
hal qilishda aql-zakovat darajasining pastligi, bilimlami o‘zlashtirishdagi qoloqlik
va hokazolardir. Xuddi shu davrda shaxsning mehnatga munosabati shakllana
boshlaydi.
Beshinchi davr -
0
‘spirinlik betakror xislati, olziga xosligi, boshqa
odamlardan keskin farqlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek. o‘spirinlik shaxs
sifatida noaniqligi muayyan rolni uddalamaslik, qat'iyatsizlik singari salbiy
32
sifatlarga ham egadir. Mazkur davrning eng muhim xususiyati “rolini
kechiktirish”ning o'zgarishi hisoblanadi. U ijlimoiy hayotda bajarayotgan
rollarning ko'lami kengayadi, lekin ularning barchasini jiddiy egallash
imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, shuningdek, rollarda o‘zini sinab ko‘rish bilan
cheklanadi, xolos. Erikson o'spirinlarda o‘zini o'zi anglashning psixologik
mexanizmlarini batafsil tahlil qiladi, unda vaqtni yangicha his qilish, psixoseksual
qizikish, patogen (kasallik qolzg‘atuvchi) jarayonlami va ulaming turli
ko'rinishlari namoyon bo*lishini bayon qiladi.
Oltinchi davr - yoshlik boshqa jinsga psixologik intim yaqinlashuv
qobiliyati va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Bunda ayniqsa, jinsiy
mayl alohida o‘rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholikni yoqtirish va
odamovilik kabi yoqimsiz xususiyat bilan ham farqlanadi.
Yettinchi davr - yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida
(mehnatda, ijodiyotda, g‘amxo‘rlikda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va
boshqalarda) mahsuldorlik tuyg‘usi uzluksiz hamroh boiadi va ezgu niyatlaming
amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. Shuningdek, mazkur davrda ayrim
jihatlarda turg'unlik tuyg‘usi salbiy xususiyat sifatida hukm surishi ham mumkin.
Sakkizinchi davr, ya’ni qarilik inson sifatida o‘z burchini uddalay
olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg‘ulari bilan
tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatida esa hayot faoliyatidan noumidlilik, ko'ngil
sovish tuyg'ularini aytish mumkin. Donolik, soflik, gunohlardan forig* bo‘lish har
bir holatga shaxsiy va umumiy nuqtai nazardan qarash bu yoshdagi odamlarga
xos eng muhim jihatlardir.
л Г
' 1 '
E.Shpranger “O vspirinlik davri psixologiyasi” nomli asarida bu davrga
13-19 yoshli qizlami, 14-22 yoshli yigitlami kiritishni tavsiya qiladi. Uningcha,
bu yosh davrida yuz beradigan asosiy o'zgarishlar: a) shaxsiy “Men”ni kashf
qilish; b) refleksiyaning (o‘zini o‘zi va o‘zgalami anglash) o ‘sishi; v) o‘zining
individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof qilish; g) hayotiy ezgu
rejalaming paydo boMishi; d) o lz shaxsiy turmushini ongli xolda qurishga intilish
va hokazolardir. 14-17 yoshlarda vujudga keladigan inqiroz o‘smirlarda o‘zlariga
kattalaming bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg‘usi paydo
bolishidan
iboratdir.
17-21
yoshlilaming yana bir xususiyati ularda
tengqurlaridan “ajralish” inqirozi va tanholik istagining paydo bo'lishidir. Bu
holat tarixiy shart-sharoitlardan kelib chiqadi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning
yirik namoyandalari hisoblanadilar.
Kognitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va
boshqalami kiritish mumkin.
J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funksiyalari (vazifalari) hamda
uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy
funksiyalari (vazifalari) uyushqoqlik va moslashish, ko‘nikishdan iborat bo‘lib,
aql-idrokning funksional invariantligi deb yuritiladi.
33
Muallif intellektni (aqlni) quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1)
sensomotor
(hissiy-harakat)
intellekti
(tug" i lishdai
2
yoshgacha);
2)
operatsiyalardan (fikriy harakatlardan) ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7
yoshgacha); 3) yaqqol xatti-harakat davri (7 -8 yoshdan 11-12 yoshgacha); 4)
rasmiy sa’y-harakatlar davri.
J.Piajening g'oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini
kognitiv-genetik
nazariyachilarga
qo‘shish
mumkin.
Bu
yo‘nalishning
namoyandalari L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va
boshqalardan iboratdir.
A.Vallon (Fransiya) nuqtai nazaricha, yosh davrlari quyidagi bosqichlarga
ajratiladi: 1) homilaning ona qornidagi davri; 2) impulsiv harakat davri -
tug‘ilgandan 6 oylikkacha; 3) emotsional (his-tuyg'u) davri - 6 oylikdan 1
yoshgacha; 4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg‘unlashuvi) davri — 1
yoshdan 3 yoshgacha; 5) personologizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan 5
yoshgacha; 6) farqlash davri - 6 yoshdan 11 yoshgacha; 7) jinsiy yetilish va
olspirinlik davri - 12 yoshdan 18 yoshgacha.
T u g ‘ilishdan aw a lg i rivojlanish bosqichlari.
Dostları ilə paylaş: |