Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/6
tarix23.02.2017
ölçüsü0,57 Mb.
#9539
1   2   3   4   5   6

 

Əmək haqqı və siyasət 

 

Amma  siyasi  faktorlar  da  gəlir  və  mənfəətə  təsir  göstərir.  Qaydalar  insanların  xüsusi 



sənətlərdə  çalıĢmasının  qarĢısını  alır.  Smit  ġeffeld  bıçaqçılarının  bir  nəfərdən  artıq  Ģagird 

götürməsinə  və  ya  Norfolk  toxucularının  və  ingilis  papaqçılarının  iki  nəfərdən  artıq  Ģagird 

götürməsinə qanunla qadağa qoyulduğunu sitat gətirir. Bu maneələr bıçaqçı, toxucu və papaqçı 

kimi  sahələrdə  ixtisaslaĢanların  gəlirlərini  yüksək  saxlayır  –  baĢqa  adamların  “toxunulmaz 

əmlakını”  onların  öz  əməyi  ilə  oğurlayaraq.  Və  onlar  tənəzzülə  uğrayan  ticarət  sahələrindən 

iĢçilərin daha çox ehtiyac duyulan sahələrə axıb getməsinin qarĢısını alır.  

Smit  bunu  çox  yaxĢı  əsaslandırır:  “Eyni  ticarət  sahəsində  çalıĢan  adamlar,  hətta  əyləncə  və 

Ģənliklərdə  belə,  nadir  hallarda  bir  araya  gəlirlər,  ancaq  bu  görüĢlərdə  də  danıĢıqlar  əhalinin 

əleyhinə  olan  və  ya  bəzi  nəticələrə  görə  qiymətlərin  qaldırılması    haqda  sövdələĢmə  ilə  baĢa 

çatır.”         

Ancaq  (o  fikrinə  davam  edir)  siyasətçilər  və  qanun  belə  sövdələĢmələri  daha  uyğun  və  daha 

səmərəli edən qaydaları qəbul və tətbiq etməkdə əlbirdirlər. Onun fikrində peĢə təĢkilatlarından (və 

ya  “korporasiyalar”) gələn  müxtəlif  imtiyazlar var:  orta əsrlərdən qısqanclıqla öz  monopoliyalarını 

mühafizə  edərək,  bir  sənət  sahəsinə    qoĢulmaq  istəyənə,  hansı  Ģərtlərlə  olur-olsun,  məhdudiyyət 

qoyur və üzvlərindən öz yoxsullarının  mənafeyinə  fondu artırmaq və  təcrübə  keçməkdə  lisenziyası 

olanların qeydiyyatını saxlayır.  

Ancaq qanun  peĢə sahiblərinin  ictimai qeydiyyatını  həyata keçirir, Smit deyir, onlar bir-biri 

ilə  asan  əlaqə  yaradır  və  beləliklə,  bu  sövdələĢmə  görüĢlərin  baĢ  verməsini  daha  müvafiq  edir. 

PeĢə sahibləri gəlib öz hissələrini ödədikləri halda, məcburi ticarət xeyriyyə fondları bu görüĢləri 

labüd edir.Və harda ki, qanun uzağa gedir, peĢə sahələrinə imkan  yaradır ki, səsvermə çoxluğu 

ilə  siyasi  qərar  versinlər.  Bu  “rəqabəti  daha  təsirli  və  etibarlı  Ģəkildə  məhdudlaĢdıracaq,  nəinki 

hər hansı könüllü birləĢmə.”    

Smitə  görə,  yalnız  bizneslər  üzərində  “real  və  təsirli”  intizam  müĢtəriləri  itirmək  qorxusu 

yaradır.  MüĢtərilərin sərbəst olduğu azad bazar biznes davranıĢını  nizamlamaq üçün hər hansı 

rəsmi  qaydalardan  daha  etibarlı  yoldur,  hansı  ki,  bu  qaydalar  tez-tez  hamıya  məlum  olan 

məqsədinin əksinə iĢləyir.        

 

Kapital və mənfəət 

 

Eyni  dərəcədə  nöqsanlı  qaydalar  istehsalın  sonrakı  faktoruna  da  təsir  göstərir  ki,  Smit  bu 



faktoru  səhm    adlandırır.  Bu,  sonra  izah  edildiyi  kimi,  geyim  və  ərzaq  ehtiyatı  kimi  gündəlik 

istifadə  olunan  məmulatlar  ehtiyatını;  maĢınlar  kimi  dəyiĢməz  kapitalı;  və  dövriyyədə  olan 

kapitalı, davam edən iĢ proseslərini və hazırlanmıĢ, amma hələ rəflərdə olan malları əhatə edir. 


www.azadliqciragi.org 

21 


Smit  göstərir  ki,  səhm  mənfəəti  məhsuldar  müəssisələrə  kapital  qoyanlara  gələn  qazanc 

olmaqla  çox  dəyiĢkəndir.  O,  əmtəə  qiymətlərindən,  rəqiblərin  necə  uzaqlaĢdırılmasından

 

və 


malların  daĢınması  və  yığılması  zamanı  baĢ  verə  biləcək  “minlərlə  baĢqa  qəzalar”dan  asılıdır. 

Lakin mənfəət normaları mənfəətliliyin sərt ölçüsünü verir: əgər adamlar pul götürmək üçün daha 

çox ödəməyə həvəslidirlərsə, bu o deməkdir ki, o borc götürülən pullar istehsala qoyularsa, onlar 

böyük məbləğdə qazanc əldə edə bilərlər..     

O,  bunu  təsvir  etməklə,  Amerika  koloniyalarında  mövcud  olan    çox  yüksək  mənfəət 

normalarına iĢarə edir – harada ki, bol torpaq var, amma onu Ģumlamaq üçün kapital və ya əmək 

nisbətən  azdır.  Buna  görə  də  torpaq  ucuz,  kapital  və  əmək  bahadırsa,  yüksək  mənfəət 

normasında və yüksək əmək haqqında ifadə olunduğu kimi mənfəət də yüksəkdir.  

 

Torpaq və rentalar 

 

Smitin  torpaq  və  rentalar  (icarə  haqları)  haqqında  fikirləri  göstərir  ki,  o  iĢ  verənləri  torpaq 



sahiblərindən  çox  sevir:  onlar  “monopoliya  qiymətlərinə”  zəhmət  sərf  etməklə  deyil,  torpağa, 

onun  yerinə  və  münbitliyinə  sadəcə  sahiblik  sayəsində  nail  olurlar.  Buna  baxmayaraq,  zəngin 

tacirlərin önəmli  ölkə  sərvətlərinə  malik olmaq arzusu torpağa və  beləliklə, torpaq qiymətlərinə 

və rentalara, hətta daha artığına tələbatı artırır. 

Torpaq  ərzaq  və  sahə  kimi,  minerallar  təchiz  edir,  əlbəttə,  Smitin  uzun  “GümüĢün 

tükənməsi”  fikirləri  “milli  gəlirin  artımı  istehsalçıları  ucuzlaĢdırır,  amma  torpaq  daha  da 

bahalaĢır” kimi tezislərinə dəstək verən dəlil toplusu yaradır. 

 

Mexaniki sistem 

 

Qısaca  olaraq:  ölkənin  “illik  istehsalı”  qarĢısıalınmaz  surətdə  bir-birindən  asılı  olan  rentaya, 



əmək haqları və mənfəətlərə, torpaq sahibləri hesab olunan Ģəxslərə, iĢçilər və iĢ sahiblərinə ayrılır. 

Onlar  hərəkətdə  olan  bütöv  bir  sistemin  hissələridir  ki,  orada  məhsullar  yaranır,  mübadilə  edilir, 

iĢlənir və əvəz olunur və onların ən yaxĢı Ģəkildə iĢlənməsi üçün resurslar qoyulur – bunlar hamısı 

avtomatikdir, mexanikidir.    

Ancaq  bu  proses  hakimiyyət  gücünü  öz  mənafeləri  naminə  azad  bazar  sistemini  dağıtmaq 

üçün  istifadə  edən  Ģəxslər  tərəfindən  əsaslandırılmıĢ  hüquqlarla  (monopoliyalar) 

eybəcərləĢdirilmiĢdir.  Torpaq  sahibləri  çox  tənbəl  və  iĢçilər  çox  gücsüz  ola  bilər;  ancaq  iĢ 

sahiblərinin də həm marağı, həm də sərt xüsusiyyətləri vardır ki, rəqabəti boğmaq üçün qaydaları 

dəstəkləsin.  

Beləliklə: “Bu qaydadan irəli gələn hər hansı yeni qanun və ya kommersiya qanun layihəsi, gərək 

hər zaman yüksək prinsipiallıq, hətta Ģübhəli yanaĢma yolu ilə böyük ehtiyatla dinlənilə, uzun sürən 

və  diqqətli  yoxlamadan  keçmədən  qətiyyən  qəbul  olunmaya.  Bu  insanların  qoyduğu  qaydalardan 

irəli  gəlir.  O  insanların  ki,  onların  maraqları  ictimaiyyətlə  üst-üstə  düĢmür,

 

onların  ictimaiyyəti 



aldatmaq və hətta əzmək üçün ümumi maraqları və çoxlu imkanları var.”    

 

Kapital yığımı 

 

“Xalqların sərvəti” əsərinin 2-ci Kitabı kapitalın yaranması haqqındadır ki, Smit onu iqtisadi 



inkiĢafın əsas Ģərti adlandırır. Ġzafi məhsulların yaranması mübadiləni və ixtisaslaĢmanı mümkün 

edir.  Bu  ixtisaslaĢma  daha  böyük  artıq  məhsulun  yaranmasına  kömək  edir,  hansı  ki,  öz 

növbəsində  təzədən  yeni,  xüsusi,  iĢ  sərfinin  qarĢısını  alan  avadanlığa  yatırıla  bilər.  Bu,  əla 

dövriyyədir. Bu kapital artımı sayəsində rifah böyüyən piroqa çevrilir: bir adam (və ya bir xalq) 

bir baĢqasının daha zəngin olması yolu ilə kasıblaĢmağa doğru getməməlidir.  

Əksinə, sərvət artdıqca, bütün xalq zənginləĢir. 

 


www.azadliqciragi.org 

22 


Pul 

 

Pul, Smitə görə vacib dəyər deyil.  Bu yalnız mübadilə vasitəsidir. Real sərvət pulda deyil, pulla 



alınan məhsuldadır. Buna görə, qızıl və gümüĢün alıcılıq qabiliyyəti qeyri-sabit olur. Və bu gün bir 

qeneya (21 Ģillinqə bərabər pul vahidi) alan adam, həmin pulu sabah xərcləyə bilər, beləliklə, ikinci 

üçün də gəlir təmin etmiĢ olar. Və həmin Ģəxs də növbəti gün o qeneyanı xərcləyərək, üçüncüyə gəlir 

verə bilər. Beləliklə, dövriyyədə olan pul məbləği xalqların ümumi gəliri kimi  eyni dərəcədə Ģəffaf 

deyil. Merkantilistlər ikisini qarıĢdırmaqla yanlıĢlığa yol verirlər. 

Amma pulun  öz təsirləri var. Necə ki, o yerindədir,  faydasız bir vasitədir – “ölü vəsait”dir – 

amma səmərəli bank əməliyyatları onu daha güclü iĢlədə bilər. Bugünkü qanuni pullar (harda ki, 

hökumətlər  sadəcə  bildiriĢ  verir  ki,  veksellərini  qanuni  tender  əsasında  çap  edəcəklər)  Smitin 

vaxtında  mövcud  deyildi,  amma  banklar  öz  qızıl  ehtiyatlarına  arxalanaraq  veksellərini 

buraxırdılar.  O  düĢünürdü,  nağd  pulun  hərəkətini  saxlamağı  asanlaĢdırırdı,  baxmayaraq,  o, 

bankların öz veksellərini artıq buraxmasında riski  də görürdü  və bununla  bağlı  bir çox Ģotland 

bankının  dağıldığı 1772-ci ildən sonrakı bank əməliyyatları böhranlarından yazırdı. 

O düĢünürdü ki, rəqabət təhlükəsi bankları qənaətcil saxlamalıdır, amma hələ onu bank əməliy-

yatlarının tənzimlənməsi üçün bir vasitə kimi görürdü (Smit bütün iqtisadi tənzimləmələrin əleyhinə 

deyildi:  yalnız  onların  əleyhinə  idi  ki,  o,  xüsusi  maraqları  ümumi  rifahdan  yüksək  tutmaqla 

hazırlanırdı).  

 

İstehlak və sərmayə 

 

Smit ümumi və xalis gəlir arasında – ümumi gəlirdən onun əldə edilməsi xərcini çıxmaqla, 



baĢqa bir  yenilik  fərqi edir.  “Xalqların  sərvəti”  əsərinin  əmək  və əmanətlərlə  bağlı  əsas  hissəsi 

olan  3-cü  fəsildə  analizlər  davam  edir,  baxmayaraq  ki,  onun  terminologiyası  müasir  oxuculara 

çətinlik yarada bilər. Smit əməyi məhsuldar və qeyri-məhsuldar olmaqla fərqləndirir. Məhsuldar 

əmək dedikdə, o düĢünür ki, iĢ öz xərclərinin hüdudunu ötüb keçir və yenidən sərmayə qoymaq 

üçün əlavə məhsul istehsal edir – istehsalla məĢğul olan  heyətin əməyi kimi. Qeyri-məhsuldar 



əmək isə, o düĢünür ki, dərhal bitən iĢdir-həkimlərin və ya musiqiçilərin, hüquqĢünasların və ya 

kukla oyunçularının, dövlət rəsmiləri və ya təlxəklərin iĢi kimi – hansı ki, yenidən yatırıla bilən 

gəlir  yaratmırlar.  O,  beləliklə  bugünkü  iqtisadiyyatın  əsası  olan  istehsal  və  xidmət  sektorları 

arasında fərqliliyi göstərir.  

Bu birbaĢa xidmətləri istifadə etməklə, hər halda, biz özümüzü kapitalın qorunması və saxlanması 

üçün izafi məhsuldan məhrum edirik, hansı ki, gələcək gəlirimiz ondan asılıdır. Ġndi biz daha çox isteh-

lak ediriksə, daha çox gələcək artım və gəlirin ziddinə gedirik. 

Həqiqətən, biz o qədər istehlak edə bilərik ki, istehsal qabiliyyətimizi geniĢləndirmək üçün heç nə 

qalmaz; bir az da artıq olsa, heç onu saxlaya da bilmərik. Smit deyir ki, bu məbləğlər “öz gəlirləri da-

xilində  xərclərini  məhdudlaĢdırmaqla”  deyil,  “bekarların  əmək  haqlarını  onların  vəsaitləri  ilə” 

ödəyərək“ kapitalı “israfçı” kimi tükədir,  hansı ki, onun əcdadı sənayenin qorunub saxlanması üçün nə 

qədər qənaətcillik göstərib.”  

Kapital  həm  də  düzgün  sərmayə  qərarlarının  olmaması  səbəbindən  dağıla  bilər  (Smit  bunu 

“bacarıqsız  idarəçilik”  adlandırır).  Smitə  görə,  bu  merkantilistləri  xatırladır,  bir  xalqın  qızıl  və 

gümüĢ  əmanətlərini  azaltmır, amma Ģübhəsiz onun  istehsal qabiliyyətini azaldır. Və əgər orada 

qanun  norması  yoxdursa,  kapital  oğurlana  bilər  ki,  bu  da  insanların  kapital  toplamaq  istəyini 

azaldır. 

Amma  “ağıllı  millətlər heç zaman  Ģəxslərin timsalında  yoxsullaĢmır, baxmayaraq ki, bəzən 

onlar  israfçı və bacarıqsızdırlar.” Sadə adamlar bilirlər ki, onlar özlərinin yaxĢılığı üçün qənaət 

etməli  və  sərmayə  yatırmalıdırlar.  Lakin  hökumətlər  kapitalın  qorunub  saxlanmasının 

mühümlüyünə  az  diqqət  verirlər:  onların  rolu  istehsala  sərmayə  yatırmaq  yox,  cari  xidmətlərə  

pul  xərcləməkdir. Smitin  müĢahidələrinə görə, hökumətlərin  az qala  bütün gəlirləri, qeyri-məh-

suldar iĢçi qüvvəsinin saxlanmasında bu yolla istifadə olunmuĢdur. Beləliklə: 


www.azadliqciragi.org 

23 


“...Kralların  və  nazirlərin  Ģəxsi adamlarının  iqtisadiyyatın keĢikçiləri olmasını  iddia etməsi, 

iĢə heç bir dəxli olmayan məsələ və fərziyyədir. Onlar özləri cəmiyyətdə hər zaman və hər hansı 

istisnasız ən böyük israfçılardır. Əgər onların öz ağılsız israfçılığı dövləti dağıtmırsa, onlar heç 

zaman məqsədlərinə yetməyəcəklər.” 

“Hökumət  israfçılığı”  vergi  ödəyicilərini  məcbur  edə  bilər  ki,  “öz  kapitallarını  qoruyub 

saxlasınlar”, o vaxta qədər ki, nəticədə “fərdlərin bütün qənaətcilliyi və yaxĢı idarəçiliyi istehsal 

itkisini və tənəzzülünü kompensasiya etmək imkanında olmur”. Amma bazar iqtisadiyyatı güclü 

möhkəm  sistem  kimi  qalır.  Böyük  dövlət  xalqları  geri  istiqamətləndirə  bilər,  amma  bu,  nadir 

hallarda onları dayandıra bilər: 

“Hər kəsin daha yaxĢı Ģəraiti üçün göstərdiyi düz, daimi və fasiləsiz səy dövlətin həm israf-

çılığının,  həm  də  hökumətin  böyük  səhvlərinin  əksinə,  çox  vaxt    təkmilləĢməyə  doğru  təbii 

inkiĢafı qoruyub saxlamaq üçün kifayət qədər güclüdür.”  



 

Kapital üzərində əlavə düşüncələr 

 

Smit  müĢahidə  edir  ki,  kapital  müxtəlif  yollarla  sərf  oluna  bilər.  Bəzi  aktivlər  (balıqçılıq 



sənayesi kimi) dərhal  istehlak üçün tədarük edilir; baĢqaları (maĢın avadanlığı kimi) xammal və 

ya hazır malların istehsal və ya daĢınmasına sərf olunur. Və adətən əhəmiyyət verilməyən, amma 

eyni  səviyyədə  mühüm  və  səmərəli  olan  kiçik  hissələrə  ayrılmıĢ  mallar,  istehlak  məqsədilə 

nəzərdə tutulmuĢ vahidlər üçün pərakəndə satıĢ yolu ilə istifadə  olunur – beləliklə, biz ət istəyən 

zaman  bütünlükdə  öküzü  almağa  ehtiyac  duymuruq.  (Bu,  Smiti  hər  hansı  bir  yerdə  pərakəndə 

satıĢ ticarətçilərinin sayını məhdudlaĢdıran rəsmi tədbirlərin gülünc tərəfinə yönəldir – məsələn, 

pivəxanaların  lisenziyalaĢdırılması  kimi.  “Bu,  pivəxanaların  çoxluğuna  görə  deyil,  –  o  deyir,  – 

ümumi  sərxoĢluğa  meyllilik  səbəbləri  ilə  bağlıdır.  Ancaq  bu  meyl  çoxsaylı  pivəxanalar  üçün 

lazımi  qədər  iĢçi  qüvvəsi  verir.”  Pərakəndə  satıĢ  ticarətçiləri,  baĢqaları  kimi,  tələbə  uyğun 

hərəkət edirlər). 

Lakin,  2-ci  Kitabın  əsas  mesajı  odur  ki,  bizim  məhsulun  qənaət  olunmuĢ  hissəsi  məhsulun 

hamısını istehlak etməkdənsə, bizə öz məhsuldar kapitalımızı artırmaq imkanı verir; hansı ki, öz 

növbəsində,  gələcəkdə öz məhsulumuzu artırmaq imkanı qazandırır. Bu sərvətin  – bizim  bank 

xəzinələrindəki  metalların  miqdarı  ilə  əlaqəsiz  (merkantilistləri  nəzərdə  tutur)-  geniĢlənən 

dairəsidir. 

Kapital  yığımı  vasitəsilə,  daha  çox  mütəxəssisə  və  əməyə  qənaət  edən  proseslər  inkiĢaf 

etdirilə  bilər.  Nəticədə,  əmək  bölgüsü  dərinləĢəcək  ki,  bu  da  öz  növbəsində  daha  çox  iĢ  tələb 

edəcək. Kapital geniĢləndikcə, əmək haqları da artacaq. (Smit, təbii ki, Sənaye Ġnqilabının özünü 

tam gücü ilə göstərməsindən əvvəl yazırdı və o vaxt iqtisadiyyatın əsasını əl əməyi təĢkil edirdi. 

Onun gerçəkdən əməyi əvəz edən maĢınlar təsəvvür etdiyi hiss olunmur). 

BaĢqa sözlə, bazar iqtisadiyyatı milli sərvətin inkiĢaf etdirilməsində misilsizdir və bu sərvət 

lap  aĢağılardakı  ən  yoxsul  iĢçilərə  qədər  yayılır.  Həqiqətən  də,  bu  sistemi  qəbul  edən  zəngin 

ölkələrdəki  yoxsul,  onu  qəbul  etməyən  kasıb  ölkənin  zənginindən  daha  yaxĢı  yaĢayır.  Bu, 

qloballaĢan  bir  mesajdır:  hansı  ölkələr  ki,  öz  müstəqilliyini  saxlamağa  və  ya  baĢqalarına 

münasibətdə ticarət sədlərini qaldırmağa çalıĢmırsa, öz yaxĢılığından qaçmıĢ olur.  

 

İqtisadi institutların tarixi 



 

3-cü  Kitab  bəzən  tarixi  fərziyyələr,  bəzən  də  zəngin  tarixi  faktlar  vasitəsilə  iqtisadi 

münasibətlərin  inkiĢafına  nəzər  salır.  Smit  kənd  təsərrüfatından  sənayeyədək  olan  inkiĢafı 

izləməkdən  baĢlayır.  O  təsdiq  edir  ki,  Ģəhərlərin  artması,  Ģəhər  və  kəndlərin  qarĢılıqlı  asılılığı 

bütünlüklə  təbiidir.  Sənətkarların  onlar  üçün  ərzaq  istehsal  edən  fermerlərə  ehtiyacı  var, 

fermerlərə də  onlar üçün avadanlıq  hazırlayan  sənətkarlar  və  bazarları onların  malları  ilə təmin 

edən Ģəhərlər lazımdır: həqiqətən də, Ģəhər nə qədər geniĢlənərsə, bazar da o qədər böyüyər. Bu o 


www.azadliqciragi.org 

24 


demək  deyil  ki,  (dövrün  fransız  “fiziokrat

*

” iqtisadçılarının  iddia etdiyi kimi) kənddən kənarda 



sadəcə  Ģəhərlər  mövcuddur:  hər  iki  tərəf  öz  müxtəlif  töhfələrini  mübadilə  etməklə  dəyər 

qazanırlar.    

Smit  Avropada  feodal  qaydalarının  dağılması  sxemini  cızır  və    Roma  imperiyasının 

süqutundan  sonra  feodal  qanunlarının  mənĢəyini,  o  cümlədən    biznesin  onu  necə  sıxıĢdırıb 

aradan çıxarmağa apardığını araĢdırır. Biznes  və  ticarət dövründən əvvəl,  sərvət böyük torpaq 

sahiblərində  idi  və  bu  baronlar  labüd  Ģəkildə  həm  də  yerli  səlahiyyət  sahibləri  olurdular.  Lakin 

bu ixtiyari güc idi və feodal qanunu cüzi bir uğur olsa da, onu azaltmaq cəhdi kimi iĢlənmiĢdi. 

Amma ticarətin  və  biznesin  yüksəliĢi göstərdi ki, torpaq sahiblərinin sərvəti  (və  beləliklə gücü) 

pas tutmaqdadır və onu saxlayanlar müstəqil icarədarlara çevrilirlər. O icarədarlar, indi öz səyləri 

ilə  daha  çox  təhlükəsizlik  tələb  edirlər  və  feodal  sistemi  çox  və    az  bənzərliklə  tətbiq  olunmuĢ 

qanun normasına yol açır. Biznesin yüksəliĢi iqtisadiyyatı siyasi hakimiyyətdən ayırdı və iqtisadi 

hakimiyyət həqiqi gücdür. 

Smitin  fikrincə,  bu  uğurlu  nəticə  idi.  Çünki  adamların  kapitalını  qoruyur  və  ticarətə,  mülki 

ədalətə arxalanaraq, biznesə və istehsala artmaq imkanı yaradırdı. Bir daha o, insan qruplarından, 

geniĢ  ictimaiyyətə  ən  az  xidmət  etmək  niyyətində  olan,  ancaq  öz  əmlak  və  təhlükəsizliyinin 

qayğısına qalanlar üçün  faydalı nəticəyə səbəb oldu. 

 

İqtisadi nəzəriyyə və siyasət 

 

IV  Kitabda  Smit  iqtisadi  intervensionizm  (siyasətin  iqtisadi  fəaliyyətə  mane  olması)  haqqında 



fikirlərini  toplayır.  O,  merkantilizm  və  onun  “pul  və  sərvət  eyni  Ģeydir  və  siyasət  idxalı 

məhdudlaĢdırır  və  ixracı  geniĢləndirir  ki,  beləliklə,  daha  çox  qızıl  və  gümüĢ  yığılıb  saxlanır”  kimi 

yanlıĢ baxıĢından baĢlayır. 

 

Merkantilistlər və pul 

 

Smit bizə  xatırladır ki, pul  yalnız  mübadiləni  yüngülləĢdirmək üçün vasitədir.  Xarici ticarət 



ümumi biznesin kiçik bir hissəsi olduğuna görə, qızılın  sərhədləri aĢan  hərəkəti çətin ki, böyük 

xalqların məhvinə imkan versin.   

Əlbəttə,  merkantilistlər  deyirlər  ki,  qızıl  davamlı  sərvətdir  və  biz  belə  davamlı  bir  sərvəti 

səfehcəsinə etibarsız mallara mübadilə etdiyimiz halda, o malları bizə ixrac edən ölkələr əksinə, onu 

onillərlə  yığıb  toplaya  bilərlər.  Smit,  “biz  Fransadan  Ģərabları  idxal  (etibarsız)  etmək  və  əvəzində 

dəmir  məmulatları  ixrac  (davamlı)  etməkdən  çox  xoĢbəxtik”  fikrinə  etiraz  edir.  Amma  fransız  o 

qədər  səfeh  deyil  ki,  ehtiyac  duyduğundan  artıq  qazan  və  tava  toplasın.  Və  ya  biz  o  qədər  səfeh 

deyilik  ki,  qızıl  və  gümüĢü  onun  gərək  olduğundan  artıq  kənara  yığaq.  Arıq  ölü  metal  “ölü  ka-

pital”dır və “ölü kapital” bizi zənginləĢdirə bilməz.  

 

Mütləq mənfəət 

 

Nə zaman ki, biz öz qızıl və gümüĢ yataqlarımızı qorumaq ümidi ilə idxalı məhdudlaĢdırırıq, 



Smit fikrinə davam edir, bu o deməkdir ki, yerli istehlakçıların seçimi azdır: onlar müxtəlif xarici 

istehsalçılardansa,  yerli  istehsalçılardan  almalıdırlar,  hansı  ki,  xarici  istehsalçıların  məhsulları 

daha  yaxĢı  və  daha  ucuz  ola  bilər.  Bu  siyasət  baha  və  qeyri-məhsuldardır.  Ticarət  sahələri 

arasında  əmək  bölgüsü  olduğuna  görə,  ölkələr  də  yaxĢı  bacardıqları  iĢlə  məĢğul  olmalı  və  öz 

                                                

*

 18-ci  əsrdə  Avropada  ortaya  çıxan  Fizyokratizm  cərəyanı  Yunanca  “Physis”  (təbiət)  və  “Kratos”  (Güc) 



kəlimələrinin  birləĢməsindən  əmələ  gəlmiĢ  və  mənası  “təbiətin  gücü”  deməkdir.  Fizyokratizm  iqtisadi  fəaliyyətin 

insanların qoyduğu qanunlarla deyil, təbii qanunlarla iĢlədiyini düĢüncəsini müdafiə edir.  



www.azadliqciragi.org 

25 


artıq məhsullarını mübadilə etməlidirlər. Bu arqument o prinsipin ilk əlamətidir  ki, bu gün onu 

“mütləq mənfəət” adlandırırıq, Smit isə bunu aydın nümunə ilə təsdiqləyir: 

“ġüĢələrin,  istixanaların  və  istilik  sisteminin

 

köməyi  ilə  ġotlandiyada  çox  yaxĢı  üzüm 



yetiĢdirilə  və  onlardan  çox  yaxĢı  Ģərab  hazırlana  bilər.  Bu  ən  azı  xarici  ölkələrdən  gətirilənlər 

qədər  yaxĢı  ola  bilər,  amma  30  dəfə  baha  qiymətə.  Bütün  xarici  Ģərabların  idxalına  qadağan 

qoymaqla, yalnız ġotlandiyada “Claret” və “Burqundu”nun hazırlanmasını müdafiə etmək ağıllı 

qərar olardımı?” 

Belə interventionizm təkcə səmərəsiz və baha deyil. Bu həm də korrupsiyalaĢmaqdır: 

“Bir  müstəqil  Ģəxsi  öz  kapitalını  hansı  yolla  istifadə  etməyə  istiqamətləndirməyə  cəhd 

göstərən dövlət adamı, özünü daha çox  lazımsız  məsələlərlə  yükləməməlidir. Yalnız  ayrıca  bir 

Ģəxslə  bağlı  deyil,  hər  hansı  Ģura  və  ya  senatla  bağlı  da  üzərinə    əminliklə  etibar  olunan  bir 

səlahiyyət götürməlidir. Hansı ki, o səlahiyyət heç yerdə özünü onu yerinə yetirməyə qadir hesab 

edən lovğa və səfeh adamın əlində olduğu qədər təhlükəli olmazdı.”  



 

Tariflər və subsidiyalar 

 

Smit  qəbul edir ki, onlar baĢqa ölkələri öz tariflərini aĢağı salmağa vadar etsəydilər,  müvəqqəti 



tariflər üçün Ģərait yaranardı. Amma ümumilikdə, belə strategiyalar məqsədsiz və ya zərərlidir ki, biz 

onlara  vəkillik  edən  adamlara  Ģübhəylə  yanaĢmalıyıq.  Xarici  Ģərab  və  pivə  üzrə  Britaniya  tarifləri, 

məsələn,  sərxoĢluğa  qarĢı  mübarizə  aparan  yerlərdə  müdafiə  olunur.  Amma,  Smit  etiraz  edir, 

baxmayaraq,    alkoqol  bəzən  sui-istifadə  olunur, hələ  bu daha  yaxĢıdır ki,  biz onu  hazırlamaqdansa 

daha ucuz qiymətə ala bilirik. O həmçinin, Fransa üzərində Portuqaliyanın xeyrinə olan tarifləri qeyd 

edir  və  o  arqumentə  əsaslanır  ki,  Portuqaliya  Britaniya  istehsalçıları  üçün  daha  yaxĢı  müĢtəridir. 

“Asılı ticarətçilərin oğurlanan malları” o Ģikayətlənir, “bu yolla böyük imperiyanı idarə etmək üçün 

siyasi prinsiplərə əsasən hazırlanıb”. 

Biz  ticarətin  mənfi  balansı  barədə  çox  da  narahat  olmamalıyıq,  Smit  merkantilistlərə  iĢarə 

edir. Nə qədər ki, ölkə istehlak etdiyindən artıq istehsal edir, bu, onların kapitalına qənaət edir və 

onu  artırır.  Belə  bir  ölkə  hələ  ixrac  etdiyindən  daha  çox  idxal  edə  və  bununla  belə,  artıq 

məhsulunun istehsalını davam etdirə və sərvətini artıra bilər. 

BaĢqa ticari müdaxilələr barədə Smitin rəyi, “qüsurlar” (ixrac edənlər üçün vergi güzəĢtləri) 

və “həvəsləndirici yardım” (subsidiyalar) daxil olmaqla,  onun öz dövrünə maraqlı mənzərə açır 

və arada əlvan incilər parlayır.

 

Məsələn: 



“Ağ siyənək balıqçılarına həvəsləndirici yardım tonnaj ilə bağlıdır və o, balıqçının zəhmətinə və 

ya uğuruna görə deyil, gəminin  yükünə uyğunlaĢdırılıb; və mən qorxuram ki, bu, yalnız balıq ovu 

üçün təchiz olunmuĢ gəmilərin, balıq üçün deyil, həvəsləndirici yardım üçün istifadə olunmasını adi 

hala çevirsin.” 



Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin