Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"


Fikir ayrılığı və təmkinlilik



Yüklə 0,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/6
tarix23.02.2017
ölçüsü0,57 Mb.
#9539
1   2   3   4   5   6

Fikir ayrılığı və təmkinlilik 

 

Smit  qeyd  edir  ki,  biz  adi  seyrçilər  kimi  baĢqalarının  hisslərinin  sərtliyini  tam  bölüĢə 



bilmərik.  Məsələn,  haqsız  olan  kiminsə    sərt  qəzəbini,    ağır  itki  üz  vermiĢ  birinin  dərin  kədər 

hissini. Bizim Ģəfqət hissimiz, səmimi olmasına baxmayaraq, istər-istəməz zəifdir. Ancaq baĢqa 

insanlar  da  bizim  hisslərin 

seyirçiləridir, necə  ki,  biz  onların.  Bu  hallarda olduğu kimi, onlarla 

bizim  hisslərimiz  arasında  ayrılıq  olarsa,  onlar  kədərlənəcəklər.  Bu  öz  növbəsində,  onları  öz 

çətin  vəziyyətlərini  bizim  düĢüncəmizlə  uzlaĢdırmaq  üçün  təbii  hisslərindən    yaranan  hiddətə 

təmkinlə yanaĢmağa vadar edəcək.

  

Biz  yaĢamımız  boyunca  öz  yolumuzu  müəyyənləĢdirdiyimizə  görə,  bu  təmkinliliyi  öyrənirik. 



Təbiət  etibarilə,  biz  hadisələri  baĢqa  adamların  baxıĢ  nöqtəsindən  görürük    və  öyrənirik  ki,  hədsiz 

qəzəb, kədər və  ya baĢqa hisslər onları  bədbəxt edir. Beləliklə, biz hisslərimizi baĢqalarının hissləri 

ilə  uzlaĢdırmaq  üçün  onları  cilovlamağa  çalıĢırıq.  Həqiqətən,  biz  onları  elə  bir  nöqtəyə  qədər 

yüngülləĢdirməyi nəzərdə tuturuq ki, orada hansısa səciyyəvi, qərəzsiz Ģəxs – Smitin dediyi “bitərəf 



seyirçi” – bizim hisslərimizə Ģərik çıxır. 

Bənzər  olaraq,  biz  baĢqa  adamlara  qayğı  göstəririksə,  bilirik  ki,  bitərəf  seyirçi  onu 

dəyərləndirəcək və ondan məmnun qalacaq. Bitərəf seyirçi real və ya xəyali ola bilər, ancaq hələ 

bizə  təlimat  verir  və  təcrübə  vasitəsilə  biz  tədricən  davranıĢ  normaları  sistemini  –  mənəviyyatı 

qururuq. Bu, cəmiyyətin çiçəklənməsinə kömək edir ki, onun kökü Ģəfqətdədir:  

“Və  beləliklə,  bu,  o  hissdir  ki,    bizim  xudpəsəndliyimizi  məhdudlaĢdırmaq,  baĢqaları 

haqqında çox, özümüz haqqında az düĢünmək və bizim xeyirxahlıq meyllərimizə imkan vermək 

üçün  insan  təbiətinin  mükəmməlliyini  formalaĢdırır  və  xüsusi  olaraq,  insanlığa  bütünlükdə 

onların mərhəmət və düzgünlüyünü təĢkil edən hiss və həyəcanlar harmoniyası təmin edə bilir.”  

 

Mükafat, cəza və cəmiyyət 

 

Smit  aclıq,  sevgi,  mərhəmət  və  qəzəb  kimi  müxtəlif  hisslərin  uyğunluğunu  nəzərdə  tutur, 



sonra belə bir sual qoyur ki, hansı davranıĢ mükafat və ya cəzaya layiqdir.    

O  bildirir ki, bu məsələdə mühakimə  yürütmək üçün, bizə motivlərin ayrıca nəticələri lazımdır. 

Əgər  bir  Ģəxs  baĢqasının  faydalı  hərəkətindən  xeyir  əldə  edirsə,  vasitəçi  bizim  qane  olduğumuz 

məqsədlərdən  çıxıĢ etməyincə,  biz  benefisiarların tam  minnətdarlığını  hiss edə  bilmərik. Nə də  biz 

kiminsə  ziyanlı  hərəkətindən  doğan  qəzəbinə  Ģəfqət  hissi  ilə  yanaĢa  bilərik,  əgər  o  hərəkət  bizim 

bəyənmədiyimiz motivlərə əsaslanırsa.Yalnız faydalı hərəkət nə zaman müsbət məqsədə əsaslanırsa, 

biz inanmalıyıq ki, o, mükafata layiqdir; o  zaman ki, zərərli hərəkət  mənfi  məqsəddən yaranır, biz 

inanırıq ki, o cəzaya layiqdir.  



www.azadliqciragi.org 

34 


Cəza  və  mükafatların  mühüm  sosial  funksiyası  var.  Biz  cəmiyyətin  mənafeyinə  olan 

hərəkətləri təqdir edir və mükafatlandırır, ona zərər vuran hərəkətləri bəyənmir və cəzalandırırıq:  

”Cəmiyyətin uzun  yaĢamı tələb edir ki,  cəzaya  bərabər olmayan və  fitnəkarlıqla edilməmiĢ pis 

hərəkətə görə xüsusi cəzaların qarĢısı alınsın və nəticə etibarilə,  o cəzaları təyin etmək üçün tam 

uyğun və haqq edilmiĢ hərəkət olmalıdır.”  

Bu proses qeyri-iradidir:  biz dəqiq  bilməyə  bilərik  ki,  fərdi  hərəkətlər cəmiyyətə  necə  xeyir 

və  ya  zərər  gətirir,  bizim  ağlımız  dəyiĢkən  bələdçidir.  Ancaq  Allah  və  ya  təbiət  bizi  iĢtaha  və 

nifrətlə o məqsədlə təmin edib ki, həqiqətən  bizim cəmiyyətin və cins müxtəlifliyimizin inkiĢafı 

davam  etsin.  Həqiqətən,  baĢqa  cür  davransaydıq,  cəmiyyət  dağılardı  və  tezliklə  sosial  varlıqlar 

kimi mövcudluğumuzu dayandırardıq. 

Nə  zaman  Smit  “görünməz  əl”  və  daha artığı  haqqında danıĢır  –  nə  zaman aydınlaĢdırır ki, 

bizim hərəkətlərimiz yaxĢı bir ictimai quruluĢun fəaliyyətinin yaranmasına necə xidmət edir, bu, 

onun düĢüncəsində bir neçə məsələ ilə bağlı olan bir nümunədir, hətta baxmayaraq, biz fəaliyyət 

göstərəndə belə, nəticə  bizim  məqsədimiz deyil. Məsələn, Smit göstərir ki, saat  əqrəbləri  vaxtı 

göstərmək üçün birlikdə iĢləyir. Ancaq onlar bunu bilmirlər: bu, saatsazın məqsədidir. Həmçinin, 

nə  zaman  bizim qeyri-iradi  hərəkətlərimiz cəmiyyətə yardım etmək üçün  iĢləyir, biz təkəbbürlə 

bunu öz ağlımıza aid edə bilərik, ancaq həqiqətdə  bunu Allaha və ya təbiətə aid etməliyik. (Nə 

zaman o, bu fenomeni insan planından deyil, insan hərəkətindən yaranıb fəaliyyətdə olan ictimai 

quruluĢ kimi müzakirə edir, Smit Allah, Təbiət və ya Təbiətin Yaradıcısı terminlərini demək olar 

ki, eyni mənalı ifadələr kimi istifadə edir. Ancaq onun bizim öz hərəkətlərimiz vasitəsilə düĢün-

mədən  necə  ictimai  harmoniya  yaratdığımız  haqda  Ģərhi  sistemli  yanaĢmadır,  teoloji  yanaĢma 

deyil. O  nə  Allahlığa cəsarət edir, nə  də ona qarıĢmağa ehtiyac duyur. Təbiət və  ya  bu gün  biz 

dediyimiz kimi, təkamül əla Ģəkildə eyni nəticəni verə bilər.)    

Bu bizi geriyə,  motivlər məsələsinə qaytarır. Zərər vurmağı nəzərdə tutan hərəkətlər əslində 

onu etməyə də bilər; baĢqa, heç bunu nəzərdə tutmayan hərəkətlər də real zərər vura bilər. Onda 

motivlər,  yoxsa  nəticələr  cəzalandırılmalıdır?  Smit  cavab  verir  ki,  biz  insan  qəlbini  görə 

bilmərik:  əgər  yalnız  pis  motivləri  cəzalandırsaq,  heç  kəs  Ģübhədən  qurtulmuĢ  olmazdı.  Amma 

yenə  təbiət  bizi  daha  qəti  həll  variantına  aparır:  biz  yalnız  o  hərəkətləri  cəzalandırırıq  ki,  çox 

zərərli və ya nəzərdə tutulmuĢ olur. 

 

Ədalət təməl kimi 

 

Cəmiyyətin  yaĢaması  üçün  onun  fərdi  üzvlərinin  bir-birinə  zərər  vurmasının  qarĢısını  alan 



qaydalar olmalıdır. Smitin Ģərh etdiyi kimi, cəmiyyət üçün oğru və qatillərin də mövcud olması 

mümkündür,  ancaq  o  həddə  ki,  onlar  bir-birindən  oğurlamaqdan  və  bir-birini  öldürməkdən 

imtina edirlər. Bu o qaydalardır ki, biz ədalət adlandırırıq. 

Əgər  insanlar  yaxĢı rəftara nail olmaq  və  ya  yanlıĢ hərəkətdən geri  qayıtmaq üçün baĢqalarına 

kömək  etmirlərsə,  biz  onları  mərhəmətsiz  və  ya  nankor  adlandıra  bilərik.  Amma  biz  adamları 

yaxşılıq  etməyə  məcbur  etmək  üçün  cəzalandıra  bilmərik.  Yalnız  o  hərəkətlərə  görə  cəzalandıra 

bilərik ki, onlar zərərə real və ya düĢünülmüĢ hərəkətlərdir. Biz yalnız onları məcbur edirik ki, ədalət 

qanunlarına tabe olsunlar, çünki əks halda cəmiyyət yaĢaya bilməzdi. 

Ədalət  yaxĢılığı  artırmaq  üçün  deyil,  zərərin  qarĢısını  almaq üçündür. Məsələn,  biz  insanlara 

baĢqalarından  nəsə  oğurlamağa  icazə  vermirik,  sadəcə  ona  görə  ki,  bu  daha  çox  onların  özünə 

xeyir  ola  bilər.    Hər  kəs  öz  maraqlarının  baĢqalarından  daha  mühüm  olduğunu  düĢünməyə 

üstünlük  verdiyinə  görə,  əgər  biz  oğurluğa  icazə  versəydik,  hamımız  baĢqalarının  sonsuz 

qarətlərinə  məruz  qalardıq.  Ədalət  odur  ki,  cəmiyyət  özünü  zərərdən  müdafiə  edir  və  əhəmiy-

yətlidir  ki,  təbiət  bizə  onun  qorunub  saxlanması  üçün  güclü  instinktlər  verib.  Bizim  ədalətsizliyi 

qəbul etməməyimiz elə güclüdür ki, bu, onun günahkarı olan adamlarda dərin utanc və peĢmanlıq 

hissi doğurur. 

 


www.azadliqciragi.org 

35 


Özünütənqid və vicdan 

 

Smit deyir ki, əslində, təbiət bizə cəzanın qarĢısını almaq üçün üçün daha nəsə verib ki, bu da 



özünütənqiddir.  Biz  yalnız  baĢqa  adamların  hərəkətlərinin  deyil,  özümüzü  vəkil  və  məhkəmə 

arasında ayırmaqla, öz hərəkətlərimizin də bitərəf seyirciləriyik. Və bu daxili məhkəmə daha çox 

baĢqalarının açıq tərifindən asılıdır. Biz də tərifə layiq olmaq istəyirik və nə vaxt hiss edirik ki, 

baĢqa adamların bizim haqqımızda fikirləri səmimidir, yalnız o zaman məmnun qalırıq.    

“Bu vicdan qığılcımının”, - o, fikrinə davam edir, “güclü  sosial  funksiyası  var.” O, bizi öz 

taleyimizin əsiri olmaqdan və baĢqalarının taleyindən çox uzaq məsafədə dayanmaqdan qoruyur. 

Bir  məĢhur  misalda o bildirir ki, böyük bir zəlzələ  bütün Çini  məhv etsəydi, Avropada yaĢayan 

bir Ģəxs  müəyyən qədər kədərlənərdi  Ancaq bu  bəzi Ģəxslərin  uğursuzluğu  ilə  müqayisədə  bir 

Ģey  olmazdı: 

“Əgər o, gündüz kiçik barmağını itirsəydi, gecəni yata bilməzdi. Amma bunlar baĢ vermədiyi hal-

da, o, yüz milyonlarla insanın məhv olmasına baxmayaraq, daha dərin rahatlıq içində xoruldayacaq və 

o nəhəng çoxsaylı obyektlərin dağıdılması ona  maraqsız görünəcək, nəinki  onun  əhəmiyyətsiz  Ģəxsi 

uğursuzluğu.”  

Buna  baxmayaraq,  əslində,  bütün  fərdlər  eyni  dərəcədə  önəmlidir.  Vicdan  bunu  bizə 

xatırladan  təbiətin  yoludur.  Kiçik  bir  barmağımızı  qorumaq  üçün  yüz  milyonlarla  insanın 

həyatını qurban etmək olardımı? Əlbəttə, yox! Bizim vicdanımız heç zaman buna yol verməzdi.  

Vicdan  bizə  perspektiv  verir.  O,  bizim  özümüzə  qapılmamızı  yoxlayır  və  bizi  yalnız  öz  Ģəxsi 

mənafeyimiz  naminə    baĢqalarına  ziyan  vurmaqdan  çəkindirir.  Bu,  bizə  öz  əsas  nəfsimiz 

üzərində hakim olmaq iradəsi verir. 

  

Əxlaq qaydaları 

 

Bizim təbii instinktdən qaynaqlanan bu proses, qaydaları yaradır və davam etdirir. Biz adamların 



pis davranıĢını görən zaman daxili mühakiməmiz qətiyyət verir ki, eyni Ģeyi etməyək: nə zaman ki, 

baĢqaları  yaxĢı davranıĢ göstərir,  biz onlardan  nümunə götürməyə can atırıq.  Bunu da Smit  deyir. 

Sonsuz sayda  fəaliyyətlərlə  bağlı belə  mühakimələrin yürüdülməsi prosesində biz tədricən davranıĢ 

qaydalarını yaradırıq. Bu, o deməkdir ki, biz daha hər yeni Ģəraiti təzədən fikirləĢməli deyilik: indi 

bizə  bələdçilik  edən  əxlaqi  standartlarımız  var.    Onlar  “borc  hissini”  doğurur  ki,  o  da  bizə,  həmin 

anda  necə  duyğulana  biləcəyimizdən  asılı  olmayaraq,  ədalət  prinsiplərinə,  vicdan  və  ədəb-ərkana 

sadiq qalmağımıza kömək edir. 

Bu daimilik  ictimai qayda-qanun üçün  faydalıdır.  Vicdanımızı  izləməklə,  biz  ən  sonda  inamla, 

amma  düĢünməyərəkdən  bəĢəriyyətin  xoĢbəxtliyinə  yardım  edirik.  Ġnsan  qanunları  cəza  və 

mükafatları ilə birlikdə eyni nəticələrə hesablanır. Amma onlar heç zaman təbiətən yaradılan vicdan 

və əxlaq qaydaları kimi sistemli, birbaĢa və ya effektiv  ola bilməzlər.     

Smit  qəbul  edir  ki,  əxlaq  qaydaları  zaman  və  məkana  görə  dəyiĢkən  olmalıdır.  Fərqli 

mədəniyyətlərin  gözəlliyə  dair  fərqli  ideyaları  var,  onların  nəyi  daha  yaxĢı  bildiklərindən  asılı 

olaraq,  “gözəllik  qaydaları”  haqqında  da  fərqli  ideyaları  var.  Məsələn,  müxtəlif    nikah 

ənənələrinə, seksual rəftar normaları və qonaqpərvərliyə və ya ədəb-ərkana dair fərqli standartlar 

mövcuddur. O vurğulayır ki, dəb və ənənənin belə müxtəliflikləri qaçılmaz sonluqdur. Təbiətin 

fundamental prinsipləri davamlı getməsə, cəmiyyət öz yaĢamını davam etdirə bilməz.  

 

Sərvətə münasibət 

 

Bizim  əxlaqi  mühakiməmizə  təsir  göstərə  bilən  və  bunu  heç  də  hər  Ģeydə  yaxĢılığa  doğru 



etməyən  baĢqa  amil    sərvətdir.  Smitin  bu  mövzu  haqqındakı  geniĢ  düĢüncələri  onu  maddi 

ehtiyacın tərəfdarı kimi təsəvvür edən sadədil tənqidçilərə (Karl Marksın davamçıları) Ģok kimi 

gəlməlidir. 


www.azadliqciragi.org 

36 


O təkidlə bildirir ki, pul ilə ödənən maddi ehtiyaclar doğrudan da tamamilə əhəmiyyətsizdir. 

QəĢəng zərif  bir palto havadan qorunmaq üçün kobud bir paltodan davamlı deyil. Və  ya zəngin 

adam hər hansı baĢqa birindən artıq  yeyə  bilməz və kiçik bir daxmada əməkçi,  bəlkə də, böyük 

bir yerdə padĢahdan daha rahat yatır. Sərvət bizi qorxudan, kədər və ölümdən xilas edə bilməz.  

Biz  hələ  də  inanırıq  ki,  xoĢbəxtliyi  pulla  almaq  olar  və  zənginlər  və  məĢhurlar  hökmən 

xoĢbəxtdirlər.  Əslində, biz onların yaxĢı taleyinin həyəcanını hiss etməklə məmnunluq duyuruq 

və  onların  yaĢamları  və  məĢğuliyyətləri  bizim  marağımızı  özünə  əsir  edir.  Ġctimaiyyətin  diqqət 

mərkəzində olmaq, əlbəttə, çox məmnunedicidir. Belə ki, zəngin üçün sərvət mənbəyi onun əldə 

edə biləcəyi əhəmiyyətsiz rahatlıqlar deyil, onun yaratdığı yaltaqlıqdır

.

  



Lakin  bu,  əbəsdir,  ona  görə  ki,  xalqın  mənafeyi  daha  çox  sərvətə  sahiblikdən  və  ya  statusdan 

asılıdır,  nəinki, o sərvətə sahiblik  edənlərin  məziyyətindən. Hətta  insanlar  heç  nə  qazanmasa  belə, 

varlının  “nöqsan  və  səfehliyini”  seyr  etməyi  üstün    sayır  və  onlara  layiq  olduğundan  da  artıq 

yaltaqlanır. Nəticədə, onlar öz sərvət  və  statusları  ilə  o fikirə gəlirlər ki,  həqiqətən  bütün  bu saxta 

tərifə layiqdirlər, hətta onlar əslində bunların heç birinə layiq olmayanda belə. 

  

Özünü təkmilləşdirmə 

 

Hər  halda,  sərvətə  canatma  baĢqa  mənfəətlər  gətirir.  Adamlar  zənginlərin  böyük 



malikanələrini və ya gözəl faytonlarını görən zaman, rahat və yüngül olduğunu düĢündükləri bu 

həyata  paxıllıq  edirlər.  Paradoksal  olaraq,  Smit  deyir  ki,  onlar  da  eyni  həyata  nail  olmaq  üçün 

özlərini  narahat  və  ağır  iĢlərdə  oda-közə  vururlar.  Beləliklə,  sərvətin  güman  edilən  ləzzətləri, 

əslində  yanlıĢ  olmasına  baxmayaraq,  bizi  fiziki  cəhətdən  böyük  güc  toplamağa  təhrik  edir  və 

intellektual və bədii bacarıqlarımızda da nəhəng təkmilləĢmələrə doğru aparır: 

“Bu, bir səhradır ki, qızılgüllər açır və bəĢər fəaliyyətini davamlı inkiĢafda saxlayır. Bu  odur ki, 

insanlığı əvvəlcə torpağı becərməyə, evlər tikməyə, Ģəhərlər və dövlətlər qurmağa, bütün elmləri və 

sənətləri kəĢf etməyə və təkmilləĢdirməyə təhrik etdi. Hansı ki, bu sənətlər insan həyatını zərifləĢdirir 

və bəzəyir; hansı ki, onlar bütövlükdə dünyanın tam simasını dəyiĢdi, təbiətin kələ-kötür meĢələrini 

yararlı və məhsuldar tarlalara çevirdi, yolsuz-izsiz və faydasız okeanları yeni təminat mənbəyinə və 

yer üzünün müxtəlif millətləri üçün yüksək əlaqə yoluna çevirdi.”  

Bununla belə, zəngin yoxsuldan az istehlak edir. Onlar yalnız daha çox  qiymətli, yararlı və ya 

nəfis  olan  Ģeyləri  yığır.  Və  bütün  bunlara  tələbatı  olanlara  və  ya  onların  bütün  zərif  bəzək-

düzəklərini  hazırlayan  sənaye  sahiblərinə  iĢ  verərək,  sərvətin  bütün  cəmiyyətə  yayılmasına  nail 

olur.  Həqiqətən  də,  onlar  “görünməz  əl  tərəfindən  həyati  ehtiyacların  paylanmasına  yaxın  olanı 

edirlər ki, onu etməklə, yer üzü öz sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı”. 

 

Ləyaqət 

 

Əxlaqın təbiətini  və  mənĢəyini tutuĢdurmaqla, Smit “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ni  həqiqi 



mükəmməl insan xarakterini müəyyənləĢdirərək, tamamlayır. Belə insan, o deyir, sayıqlıq, ədalət 

və  xeyirxahlıq  keyfiyyətlərinin  təcəssümü  olardı.  Dördüncüsü,  təmkin  də  əhəmiyyətlidir,  o 

həmiĢə yaxĢılığa aparan qüvvə olmasa belə. 

Sayıqlıq  fərdin  diqqəti  altında  istiqamətləndirilir.  O,  fərdin  ifratçılığını  yüngülləĢdirir  ki,  bu, 

cəmiyyət  üçün  də  önəmlidir.  Həmin  özəllik  xüsusi  olaraq  cəzbedici  olmasa  da,  hörmətəlayiqdir. 



Ədalət  bizim  baĢqalarına  vura  biləcəyimiz  zərəri  məhdudlaĢdırmağa  yönəlib.  Bu  ictimai  həyatın 

davamlı inkiĢafı üçün əhəmiyyətlidir. Xeyirxahlıq bizi baĢqalarının xoĢbəxtliyinə yardım göstərməyə 

cəlb  etməklə,  ictimai  həyatı  inkiĢaf  etdirir.  Bu  hər  kəsdən  tələb  oluna  bilməsə  də,  həmiĢə 

qiymətləndirilməlidir.  Və  təmkin  bizim  çılğınlığımızı  yüngülləĢdirir.  (Qorxu  bizim  qəzəbimizin 

qarĢısını ala bilər, amma biz təhlükəsiz olan kimi, eyni qəzəb yenidən peyda olur. Amma nə zaman 

biz baĢqalarına münasibətdə qəzəbimizi təmkin vasitəsilə yüngülləĢdiririk, bu, gerçək bir azalmadır.)  

Bizim  daha  çox özümüz,  sonra  ailəmiz,  daha  sonra  dostlarımız  və  kənar  adamlar  haqqında 

maraqlanmağımız  kimi  təbii  meylimiz  var.  Biz  öz  ölkəmizə  baĢqalarından  daha  artıq  qayğı  ilə 



www.azadliqciragi.org 

37 


yanaĢmağı üstün tuturuq. Amma Smit iddia edir ki, gerçək xeyirxahlıq sərhəd tanımır. Ġnsanlıq 

hər  hansı  bir  fərddən  daha  mühüm  olduğuna  görə,  həqiqi  mükəmməl  insan  “dünyanın  böyük 

marağı” naminə Ģəxsi qurbanlar verməyə hazır olmalıdır.  

    


Mükəmməl cəmiyyətin quruluşu 

 

Həqiqətən, təbiət fərdləri Ģəxsi qurbanlar verməyə təhrik edir və biz insanları belə hərəkətlər 



etməyə  imkan  yaradan  təmkinə  heyran  qalırıq.  Ancaq  insanlar  özlərini  yaxĢı  səbəblərə  görə 

qurban verdikləri kimi, pis səbəblərə görə də qurban verməyi bacarırlar. Bir qəhrəmanın təmkini 

bir fanatikin polad qətiyyətinə çevrilə bilər.  

BəĢəriyyətə bağlılıq bizim dövlətimizə bağlılıqla  eyni deyil. O, ölkənin qurulması və təĢkili 

üçün hörmət və ehtiram, o cümlədən, bizim vətəndaĢlarımızın xöĢbəxt olması üçün istək  tələb 

edir. Adətən, onlar ikisi də uyğun gəlir. Ancaq zamanla siyasi çaxnaĢmalardan onlar toqquĢa da 

bilər. 

Belə  Ģəraitlərdə  siyasətçilər  islahat  üçün  irəli  sürülən  əhatəli  planlara  müraciət  edə  bilərlər. 



Smit  deyir  ki,  onlar  mövcud  institutların  devrilməsini  irəli  sürürlər,  hətta  o  köhnə  institutların 

verdiyi  faydalardan  asılı  olmayaraq.  Onlar  bunun  əvəzinə  “rasional”  alternativ  irəli  sürürlər. 

Amma bu, insan təbiətindən fərqlənir: 

“Ġnsan sistemi onun öz təkəbbürü ilə çox uyğundur; və insan çox zaman öz ideal hakimiyyət 

planının    fərz  edilən  mükəmməlliyinə    aĢiqdir  ki,  özü  bunun  hər  hansı  hissəsinin  kiçicik  bir 

təzahüründən  belə əziyyət çəkmir. O,  elə  görünməyə çalıĢır ki,  böyük bir cəmiyyətin üzvlərini, 

elə  asanlıqla    təĢkil  edə  bilər  ki,  sanki  bir  əl  müxtəlif  fiqurların  hissələrini  Ģahmat  taxtası 

üzərində  yerləĢdirir.  O  nəzərə  almır  ki,  insan  cəmiyyətinin  nəhəng  Ģahmat  taxtasında,  hər  ayrı 

hissənin, bütünlüklə o müxtəlf hissələrin öz hərəkət prinsipi var ki, onun üzərində təsir vasitəsini 

yalnız qanunverici  seçə bilər.”  

Təbiət  və  azadlıq  fəaliyyətdə  olan  cəmiyyətin  həmahəngliyinin  yaradılmasına  etibarlı 

bələdçidir, nəinki fanatikin və ya xəyalpərəstin təkəbbürlü ağlı. 



www.azadliqciragi.org 

38 


SMİTİN MÜHAZİRƏLƏRİ VƏ BAŞQA YAZILARI 

 

Smit göstəriĢ vermiĢdi ki, onun çap olunmamıĢ yazılarının çoxu ölümündən sonra yandırılsın 



(bu,  zamanında  tam  normal  xahiĢ  idi.  O  zaman  yazıçılar  öz tamamlanmıĢ  iĢləri  haqqında  fikir 

söylənməsini  istəyirdilər,  nəinki  əlyazma  halındakı  qaralamaları  haqqında).  Belə  ki,  “Xalqların 

sərvəti”  və  “Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”ndən  sonra  onun  yazılı  iĢlərinin  az  hissəsi  salamat 

qalıb.  Lakin  qalanlar  Smitin  bilik  və  maraqları  ilə  geniĢ  əhatəli  dünyagörüĢündən  xəbər  verir: 

Samuel  Consonun  “Lüğət”inin  rəyi,  Avropada  intellektual  cərəyanlar  haqqında  və  dillərin 

mənĢəyi  haqqında  məqalələr;  rəssamlıq,  dram,  musiqi  və  rəqs  daxil  olmaqla,  sənətlər  haqqında 

oçerklər;  ingilis  və  italyan  poeziyası  haqqında  qeydlər;  qədim  fəlsəfə  və  fizika  tarixi  haqqında 

yazılar və “Astronomiya tarixi” adlı 70 səhifəlik dissertasiya.  

XoĢbəxtlikdən,  bizdə  də  onun  “Ritorika  haqqında  mühazirələr”indən,  “Bellesin 

məktubları”ndan, “Hüquq sistemi haqqında mühazirələri”ndən tələbələrinin qeydləri var. Bunlar 

Smitin  əlyazma  variantı  olmasa  da,  bizə  onun  Qlazqouda  intellektual  inkiĢaf  yolu  haqqında 

qiymətli fikirlər verir və bir çox bəndlər yenidən “Xalqların sərvəti”ndə əks olunur.  

 

Birləşmiş mövzular 

 

Çox  müxtəlif  mövzuları  əhatə  edən  bu  müxtəlif  mühazirə  və  yazılar  Smitin  yanaĢması 



haqqında mühüm bir amili aĢkara çıxarır. 

Smit sosial psixoloq olduğu kimi, çox böyük iqtisadçı və ya moralist, tarixçi və ya qrammatist 

deyil. O anlamağa çalıĢır ki, insan ağlı dünya və baĢqa insanlarla necə keçinir və bu münasibətlərdən 

böyük Ģeyləri necə yaradır. Ona görə, elm gerçəklik haqqında insan ağlının onu özü üçün analiz  və 

yerbəyer etdiyindən daha az məlumat verir. Dil, əxlaq və iqtisadiyyat hamısı gərəkli ictimai struktur-

lardır ki,  hansı yollasa fikirlərin görüĢündən meydana gəlir. Hüquq və ədalət  insanlara dinc yanaĢı 

yaĢamağı təmin emək üçündür.  

Onun Ģərhlərini biz bu gün “təkamül” adlandırırıq. Təbiət bizə təbii meyllər verib ki, necə olur-

olsun gücləri birləĢdirməklə, onları ümumi mənfəət üçün böyük sosial institutlara çevirsin. Biz baĢa 

düĢməyə bilərik ki, bizim Ģəxsi cəhdlərimiz necə uzlaĢır, əlaqələnir və ya baĢqaları ilə iqtisadiyyat, 

dil  və  ya ədalət  prinsipinin ümumi  və dəyərli sistemini  yaratmaq üçün   necə  bir araya gəlir: ancaq 

onlar bunu edirlər. 

Həqiqətən,  əgər  onlar  bunu  etməsəydilər  və  dağıdıcılıq  olsaydı,  cəmiyyət  yaĢaya  bilməzdi. 

Beləliklə,  Smitin  göstərmək  istədiyi  odur  ki,  bu  fərdlər  bütövlüyə  münasibətdə  necə  fəaliyyət 

göstərir. 

 

Smit elmin fəlsəfəsi haqqında 

 

Buna  görə  də,  “Astronomiya  tarixi”nin  ulduzlardan  münəccimlik  hekayəti  danıĢmaqdan  daha 



dərin  məqsədi  var.  Bu  fikirlər  “Astronomiya  tarixi”ndən  “Fəlsəfi  məsələləri  irəli  aparan  və 

istiqamətləndirən prinsiplər” adlı tam baĢlıqla ifadə olunmuĢ hissədən götürülüb. Həqiqətən də, insan 

zəkası  və  bizim  onu  necə  analiz  etdiyimiz,  kateqoriyalaĢdırdığımız  və  dünyanı  necə  anladığımız 

haqqındadır. Belə bir sualla baĢlayır ki, bizi elmi nəzəriyyələrə nə aparır. Sonra göstərir ki, nəzəriy-

yələr  necə  irəli  sürülür,  sınaqdan  keçirilir,  aradan  çıxarılır  və  araĢdırmağa  baĢlayır  ki,  “yaxĢı” 

nəzəriyyə  nə  edir,  məsələn  Ġsaak  Nyuton  nəzəriyyəsini  istifadə  etməklə  nəyə  nail  olur.  Elmə  “ger-

çək”lik  haqda  deyil,  insan  psixologiyası  və  interpretasiyası  haqqında  dünya  modeli  kimi  baxmağa 

cəhd edir ki, bu da gözlənilməz dərəcədə müasirdir. 

 

 


www.azadliqciragi.org 

39 


Naməlum şəxsin dərdi 

 

Smit göstərir ki, biz düĢünməyərəkdən adi Ģeyləri yardım etmək üçün götürürük. Ancaq nə 



zaman ki, yeni Ģeylər üzə çıxır, bu sürprizdir. Bizi heyrət götürür ki, onlar bizim adi dünyamıza 

necə  uyğunlaĢır.  Bir  Ģeyin  uyğun  gəlməməsi  hissi  narahatlıq  gətirir.  Amma  bizim  ağıl  və 

təxəyyülümüz,  mücərrədlik və təsnifat bacarıqlarımız bizə kontekstə yeni məna verməyə kömək 

edir.  


   Məsələn,  biz  bir  dəmir  parçasının  maqnit  tərəfindən  cəzb  olunduğunu  görəndə 

heyrətlənirik;  amma  bizim  fantaziyamız  iĢarə  verir  ki,  orada  daĢın  ətrafında  fırlanan  müəyyən 

qüvvə  var  və  o,  bu  hərəkəti  aydınlaĢdırmaqda  bizə  kömək  edir.  Bu  iĢlənməmiĢ  nəzəriyyədir, 

amma  Smit  göstərmək  istəyir  ki,  belə  nəzəriyyələr  irəli  sürülür,  sınaqdan  keçirilir  və 

təkmilləĢdirilir. 

 

Fərziyyələr və təkziblər 

 

O,  bunu  astronomiya  tarixini  illüstrasiya  kimi  istifadə  etməklə  həyata  keçirir.  Qədim 



astronomlara  görə  “sürpriz”  günəĢin,  ayın,  ulduzların  hərəkətinin  izahını  tələb  edir.  Bir  təklif 

odur  ki,  səma  bu  cisimlərin  asıldığı  günbəzə  bənzər  damdır  və  onlar  gündəlik  olaraq  Ģərqdən 

qərbə hərəkət edirlər. Təəssüf ki, bu, planetlərin davamsız hərəkətini izah etmirdi.  Beləliklə, çox 

məharətli  nəzəriyyə  meydana  çıxdı.  Orada  həqiqətən  bir  neçə  cisim  var,  biri  davamlı  olaraq 

Ģərqdən  qərbə  hərəkət  edir  və  baĢqaları  çox  davamsız  (planetlərlə  münasibətdə)  hərəkət  edir. 

Amma  bu  davamsız  hərəkət  özü  müəyyən  aydınlaĢdırma  tələb  edir.  Çox-çox  cisimlər 

postulatlaĢdırıldı,  müxtəlif  istiqamətlərdə  çək-çevir  edildi  -  o  vaxta  qədər  ki,  onlardan  72-nin 

təsəvvürü  yaradıldı.  Yeganə  narahatlıq  bu  idi:  “Bu  sistem  indi  forma  və  bağlılıq  vermək  üçün 

kəĢf olunmuĢ o göy cisimlərinin öz görünüĢləri kimi dolaĢıq və mürəkkəb olmuĢdu.” 

Sonrakı  astronomlar  planetlərin  hərəkətinə  dair  daha  sadə  izah  yolları  axtarırdılar. 

Kopernikin  sistemi  ortaya  çıxdı  ki,  cisimlərin  mərkəzində  yer  kürəsi  deyil,  günəĢ  dayanır.  Bu 

planetlərin  davamsız  hərəkətini  izah  etməyi  asanlaĢdırdı-bu  izaha  görə  yer  də  hərəkətdə  idi. 

Baxmayaraq ki, çox adam yerin kainatın mərkəzi olmaması ideyasından silkələndi,  astronomlar 

bunu faydalı hesab etdilər-ən azı onun nəticələrindən daha dəqiq mülahizələr alınana qədər.  

Amma Ġssak Nyuton da öz növbəsində sadə, ümumi izahat ilə ortaya çıxa bilər ki, planetlər 

yalnız necə deyil, həm də nə səbəbə görə dəqiq onların müĢahidə etdikləri yolla hərəkət edir. Bu 

ağırlıq  qüvvəsinin  təsiridir.  Bir  neçə  sadə  fiziki  qanun  planetlərin  elliptik  orbitlərini  və  baĢqa 

hadisələrin  görünüĢünü,  kometlər  kimi  izah  edə  bilərdi,  hansı  ki,  bu,  Kopernik  sisteminə 

uyğunlaĢdırıla bilmədi. Bu sadə, hardasa çəkici  görünürdü  və müĢahidə olunan faktlara uyğun 

idi. 


 

Elm və insan qavrayışı 

 

Smitə  görə,  onda  elmi  metod  insan  ağlına  asanca  əsaslanmaqla  kainatın  izah  olunması 



prosesidir.  Biz  həqiqətən  onun  mürəkkəbliklərini  azaldaraq  sadə  prinsiplərə  çevirməklə  anlaya 

bilərik.  Kainatın  modeli  irəli  sürülür,  sınaqdan  keçirilir,  istənilən  tapılır,  formaya  salınır  və    nə 

zaman  onlar  çox  qarmaqarıĢıq  və  ya  müĢahidələrlə  çox  fikir  ayrılıqları  olur,  o  daha  cəlbedici 

Ģərhlər üçün kənara atılır. Bu, nəzərəçarpan müasir baxıĢdır. 

Biz  nəzəriyyələrdə  müəyyən  uyğunluq  görürük  ki,  bu,  müxtəlif  Ģərhlərin  qarmaqarıĢıqlığını 

“bir neçə ümumi prinsiplər”ədək azaldır. Bu ona görədir ki, elm bizim öz əqli orqanizmimizdir. 

Smitə  görə,  bütün  elmi  modellər  -  “bütün  fəlsəfi  sistemlər”,  onun  sözlərinə  görə  -  “təxəyyülün 

açıq ixtiralarıdır.” 

 


www.azadliqciragi.org 

40 


Ünsiyyət psixologiyası 

 

“Ritorika haqqında və Bellesin məktubları” mühazirələrində Smitin mövzusunun əsasında o 



dayanır  ki,    həqiqi  insan  psixologiyası  və  inkiĢafı  ondan-əsas  ictimai  institutdan-ünsiyyətdən 

gəlir. Nümunə üçün, Smit təklif verir ki, əgər sənin rəğbətə layiq auditoriyan varsa, onlara bütün 

mesajlarını  ver,  sonra  onu  hissə-hissə  izah  et.  Əgər  aqressiv  dinləyici  ilə  rastlaĢsan,  onların 

hamısını    dərhal  öz  ziddiyyətli  qənaətlərinlə  hücuma  məruz  qoyma,  onları  mərhələlərlə  buna 

aparıb çıxar. 

Yalnız  tələbə  qeydləri  formasında  olan  mühazirələrdə  və  öz  “Dilin  ilkin  formalaĢması 

haqqında  təsəvvürlər”  məqaləsində  Smit  dili  anlamaq  yolunu  onun  necə  meydana  çıxdığını 

tədqiq  etməkdə  görür.  Yazılı  qeydlər  olmasına  baxmayaraq,  Smitin  tarixi  labüd  dərəcədə 

təxminidir və onun nümunələri bir neçə qədim və müasir Avropa dilləri ilə  məhdudlaĢır. Amma 

onun izahı təkamülə əsaslanır: o inanır ki, insan cəmiyyəti inkiĢaf etdikcə, dil bir inkiĢaf vasitəsi 

olaraq təkmilləĢir.  

 

Ünsiyyət və insan təbiəti 

 

Dil insan düĢüncəsinin məhsulu olduğuna görə, o təsdiq edir, o bizə öz təbiətimiz haqda nəsə 



deyir.  Misal  üçün,  bizim  bacarıqlarımızın  kateqoriyalaĢdırılması  artıq  “Astronomiya  tarixi”ndə 

əks  olunub.  Smit  bildirir  ki,  ibtidai  insanlar  hər  Ģeyə  fərqli  adlar  verə  bilərdilər.  O,  çox  ağır 

olardı, amma  xoĢbəxtlikdən insan ağlının mücərrədlik gücü köməyə gəlir. Biz müxtəlif Ģeylərdə 

ümumi cəhətlər görə bilir  və onların  bütövlükdə siniflərinə ümumi  söz iĢlədirik-məsələn, ağac. 

Biz  həmçinin  keyfiyyətləri  rənglər  kimi  müəyyən  edirik-yaĢıl  ağac-və  ya  münasibətlər-

mağaranın  üstündəki  ağac.  Bu  elmi  metod  üçün  mühüm  olan  bu  texnikalar  bizim  gündəlik 

həyatımızı anlamaqda az dəyərli deyil. 

Smitin  hüquqi  qaydaları  mövzulara  tətbiq  etmək  qətiyyəti    onun  “Xalqların  sərvəti”ndən 

“Ritorika  və  Bellesin  məktubları”nadək  bütün  sorğularını  birləĢdirir.  KeçmiĢdə  istehsal  və 

mübadiləni idarə edən insan hərəkətverici qüvvələrini eyniləĢdirmək və onları tərkib hissələrinə 

bölmək  tələbatı  vardı.  Sonralar,  bu  axtarıĢ  münasibətdən  irəli  gedən  psixologiyanın  aĢkar 

olunması və onun struktur və tərzinin analizi üçün aparılır. 

 

Ünsiyyət elmi 

 

Üslub, tərz, həqiqətən,  Smitin diqqətini çox  məĢğul edir.  “YaxĢı tərz,  üslub” - o, qətiyyətlə 



deyir,  “yığcam,  ədəbi  və  dəqiq  olandır”.  O,  yazıçı  və  ya  natiqin  çılğınlığından  xəbər  verir  və 

qısa,  aydın,  səlis  olmalıdır.  Qısa  cümlələr  anlaĢmaya  kömək  edir.  Və  (“Əxlaqi  duyğular 

nəzəriyyəsi”nin əsas anlayıĢı) dil hissiyyat doğurmalı və dinləyici onu qəbul etməlidir.   

Ünsiyyət  psixologiyanın  predmetidir,  Smit  iddia  edir  ki,  müxtəlif  arqumentlər  müxtəlif 

texnikalar  tələb  edir.  O,  məqsədin  təqdimatı  üçün  tələb  olunan  danıĢıq  nitqindən  tutmüĢ, 

ibrətamiz  arqumentlərlə  səbəb  və  nəticələrin  izah  olunması  üçün  tələb  olunması,  emosiyalara 

təsir etməli olan müxtəlif növ  natiqlik təqdimatlarına qədər müxtəlif məsələləri əhatə edir. Onun 

təsvirləri klassik yazıçı və tarixçilərə qeyri-adi  dərəcədə bələd olduğunu göstərir.  

Bununla belə, əsası adamlarla ünsiyyət  yaratmaqdır ki, ilk andan onları anlaya biləsən. Ġnsanlar 

təbii olaraq bu cür hissləri ilə yaxĢıdırlar, belə ki, ünsiyyət dilin inkiĢafına imkan verir. Ən ilkin və ən 

kobud  cəhdlərdən  -  ünsiyyətə,  mürəkkəb  və  yüksək  dərəcədə  faydalı  ictimai  institutlara  qədər 

yüksələrək. 

 

 


www.azadliqciragi.org 

41 


Smit hökumət və dövlət siyasəti haqqında 

 

Smitin  “Hüquq  sistemi  haqqında  mühazirələri”    yenə  də  yalnız  tələbələrinin  qeydlərində 



qalıb.  O  bildirir  ki,  hüquq  sistemi,  “hökumət  və qanunun  ümumi  prinsiplər  nəzəriyyəsi”  və  ya 

“mülki  hökumətlərin  istiqamətləndirməli  olduğu  qaydalar”dır.  Bir  daha,  mühazirələr  sosial 

psixologiyada məĢğələ, insanın qarĢılıqlı təsir əsasında hüquq və hökumət institutlarının əsasının 

qurulmasına necə səbəb olmasının izlənməsi cəhdi kimi görünə bilər.  

BaĢlanğıc  bölmə  “Ədalət”  adlandırılıb,  ancaq  müxtəlif  səpkili  geniĢ  məsələləri  əhatə  edir. 

Hökumətin  mənĢəyi  və  inkiĢafı,  konstitusiyalar,  yerli  hüquq,  köləlik,  mülkiyyət  hüququ, 

məhkəmələr  və  cinayət  məhkəməsi  məsələləri  daxil  olmaqla.  BaĢqa  bir  əsas  bölmə,  siyasət 

haqqında daha çox Smitin qiymətlər, pul, ticarət və əmək bölgüsü ilə bağlı fikirlərini əhatə edir 

ki, bu, on il keçməmiĢ onun “Xalqların sərvəti” əsərində əksini tapacaqdı



 



Ədalət, dövlət və hüquq 

 

Bir  daha,  Smit  təkamül  baxıĢını  götürür.  Ovçuluq  sistemi



 

köçəri  çobanlar  dövrünə,  sonra 

sabit kənd təsərrüfatı və biznes dövrünə  yol verdikcə, bu iqtisadi quruluĢları  möhkəmləndirmək 

üçün müxtəlif dövlət və hüquqi sistemlər  tələb olunurdu. (Bir əsr sonra Karl Marks razılaĢacaq: 

istehsal münasibətləri ictimai münasibətləri formalaĢdırır.)    

Dövlət, Smit “Xalqların sərvəti”ndə dəqiq Ģərh etdiyi kimi, mülkiyyətin qorunması məqsədi 

əsasında yaranmıĢdır, hansı ki, çoban və fermerlər dövründə çox mühüm əhəmiyyətə malik oldu. 

Bu  quruluĢun  açıq  üstünlüyü  bizim  təbii  insan  meylinin  hakimiyyətə  hörməti  əsasında 

möhkəmləndirildi,  o  deyir.  Amma  bu,  bazar  iqtisadiyyatı  idi  ki,  demokratiyanın  meydana 

gəlməsinə  səbəb  oldu.  Ġlkin  vaxtlar,  bütün  hakimiyyət  yerli  rəhbərdə  idi.  Ġqtisadi  mübadilədə, 

istehsalçılar əvəzində diqqəti daha çox öz müĢtəriləri olan saysız-hesabsız sadə insanlara yönəlt-

dilər. Beləliklə, tipik dövlətin toxumları səpildi.  



 

Əmək və mübadilə 

 

BaĢqa bölmələr göstərir ki, Smit “Xalqların sərvəti”ni hətta 1760-cı illərin ortalarında  davam 



etdirirdi.  “Bu,  əmək  bölgüsüdür  ki,  ölkənin  sərvətini  artırır”,  o  deyir.  Burada  da  sancaq 

fabrikinin  və  yun  paltonun  istehsalı  misalı  var  ki,  münlərlə  fərdin  əməkdaĢlığını  əhatə  edir  və 

cəmiyyət  vasitəsilə  əmək  fəaliyyətini  geniĢləndirir.  Və  biz  belə  deyirik:  ”Sən  qəhvəçiyə  və  ya 

qəssaba pivə  və  mal  əti üçün müraciət edərkən,  bunlara özlüyündə  nə qədər ehtiyac duyduğunu 

izah etmirsən, müəyyən qiymət müqabilində sənə o məhsuldan nə qədər düĢdüyünü soruĢursan”. 

”Sən qəti olaraq onun insanpərvərliyinin deyil, özünəvurğunluğunun obyektisən. (Bəlkə də bunu 

qeyd edən tələbə Smitin əsl sözlərinin  Ģeiriyyətini sadəcə tuta bilməyib.)  

Uyğun  olaraq, biz görürük ki, Smit  o merkantilist  baxıĢlarına hücum edir ki,  o baxıĢa görə 

sərvət puldur və onun qorunması üçün ixrac məhdudlaĢdırılmalıdır.  “Bu haylı-küylü yaĢayıĢla,” 

–  o  qeyd  edir,  “bir  zəngin    bədxərc  kapitalı  israf  edə  bilər-hansı  ki,  bu  istehsalı  və  inkiĢafı 

sarsıdır, hətta baxmayaraq ki, dövriyyədən pul itmir”. Sərvət və pul, həqiqətən də, eyni Ģey deyil.  

 “Xalqların  sərvəti”ndə  baĢlanğıc  götürən  mühazirələr  iqtisadi  ideyaları  “Əxlaqi  düĢüncələr 

nəzəriyyəsi”ndə inkiĢaf etdirir.  O təkid edir ki, bizim maddi inkiĢafımızın hərəkətverici qüvvəsi 

bizim ehtiyaclarımız deyil, bizim istəklərimizdir və belə deyir:

 

”Ġnsanın tələbatı elədir ki, heç nə 



onu  qane  etmir.  Biz  yedizdirildikdən,  qeyindirildikdən  və  evlə  təmin  olunduqdan  sonra  da 

iqtisadi  inkiĢaf dayanmaz.” Bizim təkmilləĢmə axtarıĢımız heç vaxt bitmir  və  nə  istehsalda,  nə 

sənayedə, nə də elmdə və sənətlərdə inkiĢaf ondan ayrılmır. 

 

 



www.azadliqciragi.org 

42 


Bacarıqsız hökumət 

   


Əgər  istehsal,  mübadilə  və  kapital  yığımı  maddi  tərəqqiyə  gedən  yoldursa,  bunu  əngəlləyən 

nədir?  Smit deyir ki, tez-tez təsadüf olunan fakta görə, bu, bacarıqsız hökumətdir. Kapital yığımı 

vaxt aparır. Əgər insanlar düĢünürsə ki, hökumət onları oğurluqdan qoruya bilməz və azad ticarət 

etməyə buraxmaz, onların çalıĢqan və qənaətcil olmağa meyli az olacaq. 

“Hüquq sistemi haqqında mühazirələr” heç zaman nəĢr üçün nəzərdə tutulmamıĢdı və Smitin 

hökumətin bacarıqsızlığı  və  müdaxiləsinə  hücumu  “Xalqların  sərvətinə” nisbətən burada  bir az 

yumĢaqdır.  Ancaq  onun  çox  yaxın  məqsədləri  var:  insanları  iĢ  dəyiĢikliklərindən  qoruyan 

müqavilə  qanununda  qüsurlar,  torpağa  sahiblik  və  onun  ilk  statusu  haqqında  köhnə  qanun, 

hökumət subsidiyaları, istehsalçılara verilən monopoliyalar, imtiyazlar və uzun təlimlər, köləlik 

və baĢqa qaydalar və s.   

Ağır vergilər baĢqa bir yolkəsicilikdir. Mühazirələrdə o artıq vergilərin səmərəliliyi haqqında 

düĢünməyə  baĢlayıb:  torpaq  vergilərini  əmtəə  vergilərinə  qədər  artırmaq  olar,  çünki  onları 

toplamaq asandır. Və burada, o düĢünür ki, dövlət və səlahiyyətli torpaq sahiblərindən daha çox 

mərkəzi  planlaĢdırma  var.  Adamlar  yuxarıdan  yönəldilməyən  bazarlara  və  ticarət  azadlığına 

ehtiyac duyurlar.  

Belə  müdaxilələr  labüd  olaraq  ictimai  rifahı  aĢağı  salır.  Adamlar  könüllü  mübadilələrə 

gedirlər, çünki hər iki tərəf bundan faydalanacağına inanır. Bu insan sərvətinin mənbəyidir. “Nə 

zaman  iki  nəfər  öz  arasında  ticarət  edir”  o  düĢünür  ki,  “bu,  Ģübhəsiz  olaraq  hər  ikisinin 

qazancıdır. ” Və o, merkantilistlərə deyir: ”Vəziyyət iki xalq arasında da tam eynidir.” 

 

Azadlıq və inkişaf 

 

Onun siyasət ”reseptlər”i eyni dərəcədə sağlamdır:  



“Yuxarıdakı fikirlərdən görünür ki, Britaniya bütün mənalarda azad liman olmalıydı ki, orada 

xarici  ticarət  üçün  hər  hansı  maneə  olmasın.  Əgər  hökumətin  xərclərini  baĢqa  üsulla  ödəmək 

mümkün olsaydı,  bütün borclar,  gömrük rüsumları  və aksizlər  ləğv edilməliydi  ki, belə sərbəst 

ticarət və azad mübadilə bütün xalqlara və hər Ģeyə Ģamil edilməliydi.” 

Və  eyni  düĢüncəylə,  “mübadilə  azadlığı”  bütün  millətlərin  daxilində    də  hər  Ģeyə  Ģamil 

edilməliydi. 

Smit kimi dövrünün bəzi alimləri də güman edirdilər ki, inkiĢaf qarĢısıalınmazdır. Hər halda, 

onların  dünyası  həqiqətən  inkiĢaf  etməkdəydi.  Smit  çox  da  nikbin  deyildi.  ĠnkiĢaf  qayda  və 

təhlükəsizlik,  azadlıq  və  ədalət  çərçivəsi  tələb  edir.  Əks  təqdirdə,  adamlar  əməksevər  olmaq 

səbəblərini  itirirlər.  Bütün  bunların  qorunub  saxlanmasında  dövlətin  Ģəksiz  rolu  var.  Amma  bu 

da sərvət  yaranması prosesinin  yolunu kəsməməlidir, çünki  o  mənafelər hakimiyyətə  onu təhrif 

etmək  üçün  verilməyib.  Bu  yolu  sərbəst  buraxmaqla,    insanların  daha  yaxĢı  Ģəraitə  olan  təbii 

arzusu inkiĢafın ən güclü hərəkətverici qüvvəsidir. 


www.azadliqciragi.org 

43 


Nəticə 

 

Smitin  geniĢ  yayılmamıĢ  yazıları  sadəcə,  onların  əhatə  etdiyi  dərin  elmilik  dərəcəsinə  görə 



müasir  oxucuya  çətinlik  yarada  bilər.  Həm  də,  Smit  müxtəlif  tarixi  kosmologiya  modelləri 

haqqında idrak dilində və dərin elmi biliklə danıĢır. Bundan baĢqa, o, müxtəlif klassik alimlərin 

dildən  necə  istifadə  etdiyini  göstərmək  üçün  onlardan  sitatlar  gətirir  və  çoxsaylı  yaxın  və  uzaq 

ölkələrin qanuni istitutlarının müqayisəsini aparır. 

Ancaq  Smitin  çoxlu  akademik  sahələrdə  nümayiĢ  etdirdiyi  ustalıq,  həm  də  onu  təbiətcə  bir 

tələbə  kimi  göstərir.  O,  bu  qanunları,  hökumətləri,  dili  və  hətta  elmi  “müəyyən  olduğu”  kimi 

verməyib.  Bütün  bunlar  həqiqətən  insan  düĢüncəsinin  məhsuludur.  Hələ  onlar  mürəkkəb 

sistemlərdir  və  elə  gərəkli  deyil  ki,  biz  onu  Ģüurlu  olaraq  layihələĢdirək.  Bu  görünməz  əl  ilə 

fərziyyə  irəli  sürən  alimi  o,  heyran  qoyur  ki,  bizim  fərdi  hərəkətlərimiz  onların  ictimai 

institutlarının fəaliyyətini qurmağa necə təhrik edir. 



www.azadliqciragi.org 

44 


“GÖRÜNMƏZ ƏL” RİCƏTİ 

 

Adam Smit öz “görünməz əl” ideyasına görə məĢhurdur. Bir çox insanlar bunu o mənada götürür 



ki,  bizim  Ģəxsi  maraqlarımıza  xidmət  edən  əməllərimiz,  necə  olsa  da,  ümumilikdə  ictimai  fayda 

gətirir.  Bizim  çətin  sövdələĢməmiz,  məsələn,  bazar  sistemini  yaradır  ki,  resursları  böyük 

səmərəliliklə bölüĢdürə bilsin. 

Həqiqətən,  “Yupiterin  görünməz  əli”  xatırlatmasını  “Astronomiya  tarixi”ndən  baĢqa,  Smit 

yalnız iki dəfə ümumi düĢünülmüĢ mənada deyil, “ümumi məhsul” bölməsində iĢlədir. 

 

Zəngin yoxsul üçün iş yaradır 

 

“Əxlaqi  düĢüncələr  nəzəriyyəsi”ndə,  Smit  bildirir  ki,  “Ġlahi  qüvvə”nin  əli  iqtisadi  qazancları 



bərabərləĢdirir. Zəngin kasıbdan çox yeyə bilməz. Yalnız onların torpağında baĢqaları ilə mübadilə 

etmək  üçün  istehsal  olunmuĢ  daha  çox  ərzaqları  var  ki,  onu  zənginlərin  tələbatı  olan  cah-cəlal, 

oyun-oyuncaq  və  bəzək-düzək  üçün  təchiz  edirlər.  Yalnız  özlərini  düĢünərək,  zənginlər  minlərlə 

insanı iĢlə təmin edirlər: 

“Zəngin  bu  məhsul  yığını  içindən  yalnız  daha  çox  qiymətli  və  gərəkli  olanını  seçir.  Onlar 

yoxsuldan az istehlak edir və onların təbiətən xudpəsənd və tamahkar olmasının əksinə, onlar öz 

sahib  olduqlarının  məhsullarını  yoxsulla  bölürlər  –  hətta  baxmayaraq  ki,  onlar  yalnız  öz 

mənfəətlərini  düĢünürlər,  onlar  üçün  iĢləyən  minlərlə  əməkçinin  zəhmətindən  əldə  etdikləri 

məhsulu  mənasız  və  acgöz  arzularının  hədiyyəsi  olaraq  yeganə  məqsəd  kimi  görürlər.  Onlar 

“görünməz  əl”  tərəfindən  həyati  ehtiyacların  paylanmasına  yaxın  olanı  edirlər,  hansı  ki,  onu 

etməklə,  yer  üzü  onun  sakinləri  arasında  bərabər  hissələrə  bölünmüĢ  olardı  və  beləliklə,  onlar 

bunu  düĢünməyərəkdən,  bilməyərəkdən,  cəmiyyətin  marağının  xeyrinə  və  rəngarəngliyinin 

artmasına gətirirlər ”. 

     


Yerli və xarici sənaye 

 

“Görünməz  əl”  ifadəsi  “Xalqların  sərvəti”ndə  yalnız  xarici  ticarət  üzərində  yerli  sənaye 



sahələrinin  üstünlüyünə  yardım  edən  rəsmi  monopoliyalar  haqqında  bölmədə  xatırladılır.  Smit 

qeyd  edir  ki,  bu,  insanları  yerli  sənaye  sahələrinə  daha  çox  kapital  yatırmağa  vadar  edir  və 

arxasınca bu nöqtəyə gəlir: 

“Hər bir fərd imkan olduğu qədər öz kapitalını daha çox yerli sənayenin dəstəklənməsi üçün 

sərf etməyə can atır. Beləliklə, o sənayeni istiqamətləndirmək üçün, ola bilsin ki, daha çox dəyər 

istehsal edəcəklər. Hər bir fərd cəmiyyətin illik gəlirini vermək üçün bacardığı qədər əhəmiyyətli 

dərəcədə  daha  çox  iĢləyir.  Həqiqətən  də,  o  ümumi  olaraq,  nə  ictimai  marağı  təĢviq  etməyi 

düĢünür,  nə  də  ona  nə  dərəcədə  yardım  etdiyini  bilir.  O,  xarici  sənayeyə  yerli  dəstək  verməyi 

üstün tutmaqla, yalnız öz təhlükəsizliyini düĢünür. O, istehsalı bu yolla istiqamətləndirməklə, ola 

bilsin, daha çox qazanc  istehsal edəcək,  amma təkcə öz qazancını düĢünür;  bu  halda,  baĢqa  bir 

çox hallarda olduğu kimi, proses “görünməz əl” tərəfindən onun məqsədinin bir hissəsi olmadan 

sona çatdırılır.” 

Bu iki bölmə tənqidlərə yol açır ki, Adam Smitin “görünməz əl” konsepsiyası onun məhĢur 

məramından  uzaqdır.  Birində,  Ģəxsi  marağın  müsbət  xoĢbəxt  sonluğu  “Ġlahi  qüvvə”yə  Ģamil 

olunur. Digərində,  bu ixrac ticarətinin müzakirəsində köməkçi bir rol  oynayır. 

 

 



İnsan fəaliyyətinin düşünülməmiş nəticələri 

 

Həqiqətən,  tənqidçilər  çox  məhdud  Ģəkildə  oxuyurlar.  “Görünməz  əl”  ideyası,  ümumi 



anlaĢıldığı  kimi,  Smitin  əsərinin  nüfuz  dairəsini  geniĢləndirir  və  əgər  o  iki  spesifik  istinad  heç 

www.azadliqciragi.org 

45 


zaman  mövcud  olmasa  belə,  bu  baĢ  verəcəkdi.  Bu  ifadə  Smitin  o  ideyasının  çox  uyğun 

stenoqrafiyasıdır  ki,  insan  fəaliyyətlərinin  düĢünülməmiĢ  nəticələri  var.  O,  ədalət  prinsiplərindən 

bir  neçə  əsaslı  qayda  yaratmıĢdır  ki,  fərdlərin  düĢünülməmiĢ  özünəxidmət  fəaliyyətləri  yaxĢı 

fəaliyyət göstərən və faydalı ictimai qayda-qanun yarada bilər.   

Mən yun palto alan zaman (Smitin çəkdiyi misal),  bunu öz mənafeyim üçün edirəm. Mağaza 

sahibinin  və hətta bəlkə  mənim  heç zaman görüĢməyəcəyim toxucular,  çobanlar, dərzilər, birka 

vuranlar, boyaqçılar, tikiĢçilər, dəzgahqayıranlar, daĢıyanlar və yerdə qalan hamısının mənafeyi 

məni az düĢündürür. Nə də palto hazırlayanlardan hər hansı biri  məni məmnun etmək üçün bunu 

düĢünür.  Onların  fikirləri  güman  ki,  daha  çox  ailələrini  yedirtmək  üçün  pul  qazanmaq 

haqqındadır.  

Hər  halda,  mənim  bazarlığım  onlara  mənfəət  gətirir,  çünki  mənim  xərclədiyimin  müəyyən 

kiçik  bir  hissəsi  avtomatik  olaraq  onların  hər  birinə  çatır.  Bənzər  olaraq,  onların  hər  birinin 

paltonun istehsalına qoyulan əməyi, mənə özüm tikə biləcəyimdən daha yaxĢı, daha ucuz geyim 

təmin edir. 

Qəribə görünə bilər ki, müxtəlif ölkələrdə minlərlə insanın əməyi avtomatik olaraq koordinasiya 

olunur və  bu,  ixtiyari rəhbərliyə ehtiyac duyulmadan, hər kəsin Ģəxsi maraq əsasında cəlb olunması 

ilə baĢ verir.  

Amma Smit bunu tamamilə sadə Ģəkildə izah edir. Könüllü mübadilə yalnız hər iki tərəfin sövdə-

ləĢmədən  mənfəət  gözlədiyi  halda baĢ  verir. Onlar hər biri qazancda  istədiyi  bir  Ģeyi,  normasından 

artıq istəmədiyi bir Ģeyi əldə edir – əmək  müqabilində pul və ya pul müqabilində əmtəə. Milyonlarla 

insan bu yolla bir-biri ilə ticarət edən zaman, belə mənfəət geniĢ və sürətli Ģəkildə bütün cəmiyyətin 

arasında yayılır.  

Eyni  zamanda,  qiymətlər  göstərir  ki,  nə  qədər  insan  mübadilədə  xüsusi  əmtəə  və  xidmətlər 

əldə etmək üçün könüllü olaraq nə qədər ziyana düĢürlər. Onlar bizə siqnal verir ki, yüksək gəlir 

gətirmək  üçün  əmək  və  kapital  harada  qoyulmalıdır.  Və  beləliklə,  avtomatik  amma  tamamilə 

düĢünülməyərəkdən biz cəmiyyətin daha vacib istəklərini və ehtiyaclarını yerinə yetirməyə nail 

oluruq.

      


 

Davamlı sistem 

 

Smit  bu  ictimai  sistemin  təkamül  təbiətinə  müəyyən  ehkam  kimi  baxır.  “O  yaĢayır,  çünki 



iĢləyir”-  deyir.  “Əxlaqi  duyğular  nəzəriyyəsi”ndə  tam  düzgün  olaraq,  o  bunu  “ilahi”  və 

“yarımilahi”  qüvvə  kimi  qeyd  edir.  Akademik  həyat  o  zaman  ruhanilər  tərəfindən  idarə 

olunduğuna görə, bəlkə də onların seçimi yox idi. Və ya, bəlkə də, Darvindən bir əsr əvvəl  bu, 

yeganə izah kimi görünürdü. O hələ sistemin təbiətə, yoxsa ilahi qüvvəyə aid olunması arasında 

tərəddüd edirdi  və sonra ruhanilər azad  və  müstəqil  maaĢla  iĢləyəndə, bu  ideyaya  əsasən təbii, 

davamlı sistem onun fikirlərinə görə daha güclü inkiĢaf edir. Bu o demək deyil ki, biz həqiqətən 

istədiyimizi  edə  bilərik  və  “görünməz  əl”  bizə  qayğı  göstərəcək.  Smitə  yaxĢı  məlumdur  ki, 

insanlar  olduqca  eqoist,  paxıl,  mənasız  və  kinlidirlər.  Ġfrat  olaraq,  bu  təbii  insan  meylləri 

təhlükəlidir, buna baxmayaraq , onlar mülayim səviyyədə əsaslı Ģəkildə vacibdirlər.  Bizim Ģəxsi 

maraqlarımız  bizi  sövdələĢmələr  aparmaqla,  düĢünülməyərəkdən  baĢqalarına  mənfəət  vermək 

üçün  hərəkətə  gətirir.  Bizim  zənginlərə  olan  həsədimiz  bizi  daha  böyük  səylərə  ruhlandırır  ki, 

qabaqcıl  istehsal  sahələri,  elm,  hətta  sənətlər  yaranır.  Çünki  biz  baĢqalarının  hörmətini  sevirik, 

bizim  Ģöhrətpərəstliyimiz  bizi  xeyirxah  hərəkətlər  etməyə  təhrik  edir.  BaĢqalarının  hiddəti  bizi 

incitsə də, biz onlara zərər vurmaqdan çəkinirik. 

Bu  qeyri-adi  yolla,  Adam  Smitin  əxlaqi  sistemi  onun  iqtisadi  sistemi  kimi  “ifrat  eqoist”dir. 

Biz məhsul alıcısı kimi, öz ambisiyalarımıza görə baĢqalarına xeyir veririk və onların nifrətindən 

zərər çəkməmək üçün, onlara ziyan vurmaqdan da çəkinirik. 

 

 



www.azadliqciragi.org 

46 


Fərdi fəaliyyət və ictimai nəticələr 

 

Amma  bu  ictimai  sistemin  rahat  və  avtomatik  fəaliyyəti  üçün,  biz  bəzi  qaydalara  əməl 



etməliyik. Bizi baĢqalarına zərər vurmaqdan qoruyan ədalət qaydaları, bizi arzulanmaz istəklərdən 

çəkinməyə məcbur edən əxlaq qaydaları və iqtisadi sahədə mülkiyyət və müqavilə qaydaları. Bu 

fərdi  davranıĢ  qaydaları  faydalı  ictimai  qaydaların  yaranmasına  ruhlandırır.  Biz  bunun  necə 

olduğunu  baĢa  düĢməyə  bilərik,  amma  təbii  instinktimiz  istənilən  halda,  məhdud  düĢüncə  və  

qavrayıĢımızdan daha etibarlı bələdçidir. 

Bu yaxınlarda, Nobel  mükafatlı  iqtisadçı F.A.Hayek Smitə  və ondan sonrakılara  əsaslanaraq, 

“ictimai  qaydaların  həmahəngliyi  mərkəzi  idarəçiliyə  ehtiyac  olmadan  yarana  bilər”  ideyasını 

davam  etdirdi.  Özünün  təkamül    və  psixologiya  haqqında  müasir  düĢüncəsi  ilə  ictimai  qrupların 

necə inkiĢaf etdiyini və onların düĢünməyərəkdən, sadəcə fərdi davranıĢ qanunauyğunluğuna əməl 

edərək  rahat  fəaliyyət  qaydalarını  yaratmasını  iĢləyib  hazlırladı.  Dildə,  məsələn,  biz  sadəcə 

qrammatikanın bir neçə qaydasına  əməl etməklə düĢünməyərəkdən səmərəli ünsiyyət sistemi ya-

radırıq  – o qaydalar ki, biz tamamilə  təbii olaraq  əməl edirik, amma  izah etməyə  çətinlik çəkirik. 

Smit, əlbəttə, dil ilə bağlı öz qeydlərində ona yaxınlaĢır.

  

Bu  faydalı  ictimai  qaydaların  əsası  bizim  birlikdə  yaĢamağı  öyrənməyimizdədir.  Biz 



hamımız  öz  arzularımızı  təmin  etmək  istəyirik,  amma  bu  çox  zaman  baĢqalarının  istəkləri  ilə 

toqquĢur.  Tədricən  öyrənirik  ki,  baĢqaları  tərəfindən  heç  bir  halda  zorakılıq  təhlükəsinə 

aparmayacaq dözülən hərəkətlər hansılardır. Beləliklə, təbii insan hissiyyatının köməyi ilə biz öz 

maraqlarımızı  baĢqalarına  ziyan  vurmamaq  Ģərti  ilə  güdərək,  ədalət  qaydalarını  iĢləyib  ha-

zırlayırıq.  Yalnız  iqtisadi  sahədə  deyil,  baĢqa  ictimai  qarĢılıqlı  əlaqələrdə  də  biz,  hətta 

məqsədimizin  bir  hissəsi  olmasa  belə,  hamımıza  mənfəət  gətirmək  yolu  ilə  əməkdaĢlıq  etməyi 

öyrənirik. 


www.azadliqciragi.org 

47 


ADAM SMİTİN BƏZİ DEYİMLƏRİ 

 

Əmək bölgüsü haqqında... 

Əmək  bölgüsü  nəticəsində,  bütün  fərqli  sənət sahələrində  böyük  məhsul artımı,  yaxĢı  idarə 

olunan  cəmiyyətlərdə  ona  səbəb  olur  ki,  ümumi  sərvət  öz-özünə  əhalinin  ən  aĢağı  təbəqələrinə 

çatır.          

 “Xalqların sərvəti”,  

I Kitab, c.1.səh.22. par.10 

   


 ....və müqayisəli üstünlük 

ġüĢələrin,  istixanaların  və  istilik  sisteminin

 

köməyi  ilə  ġotlandiyada  çox  yaxĢı  üzüm 



yetiĢdirilə  və  onlardan  çox  yaxĢı  Ģərab  hazırlana  bilər.  Bu  ən  azı  xarici  ölkələrdən  gətirilənlər 

qədər  yaxĢı  ola  bilər,  amma  30  dəfə  baha  qiymətə.  Bütün  xarici  Ģərabların  idxalına  qadağa 

qoymaqla, yalnız ġotlandiyada “Claret” və “Burqundu”nun hazırlanmasını  müdafiə etmək ağıllı 

qərar olardımı?” 



“Xalqların sərvəti”,  

IV Kitab, c.II.səh.458. par.15 

 

 



Hər bir ağıllı ailə sahibinin prinsipi odur ki, heç vaxt o Ģeyi evdə hazırlamağa can atmasın ki, 

onu  düzəltmək  almaqdan  baha  baĢa  gəlir.  Hər  bir  ayrıca  ailənin  davranıĢında  rast  gəlinən  bu 

düĢünülmüĢ hərəkət, çətin ki, böyük bir krallıq üçün səfehlik hesab olunsun.                       

“Xalqların  sərvəti”, 

 IV Kitab, c.II.səh.456-7. par.11-12 

 

 rəqabət haqqında... 



 Ümumilikdə,  əgər  hər  hansı  ticarət  sahəsi  və  ya  hansısa  əmək  bölgüsü  ictimaiyyət  üçün 

əlveriĢlidirsə, azad və daha ümumi rəqabət hər zaman daha artıq dərəcədə sərfəli olacaq. 



“Xalqların sərvəti”,  

II Kitab, c.II. səh.329. par.106 

 

Ġstehlak  bütün  istehsal  prosesinin  yeganə  nəticəsi    və  məqsədidir  və  istehsalçının  marağı  ona 



yönəlməlidir ki, istehlakçının ona zəruri ehtiyacı nə dərəcədədir.” 

“Xalqların sərvəti”, 

 IV Kitab, c.VIII. səh.660. par.49 

 

...və ticarətin deformasiyası 

Eyni  ticarət  sahəsində  çalıĢan  adamlar,  hətta  əyləncə  və  Ģənliklərdə  belə,  nadir  hallarda  bir 

araya gəlirlər, ancaq bu görüĢlərdə də danıĢıqlar millətin əleyhinə olan və ya bəzi nəticələrə görə 

qiymətlərin  qaldırılması  haqda  sövdələĢmə  ilə  baĢa  çatır...  Amma  baxmayaraq  ki,  qanun  eyni 

ticarət sahəsində çalıĢan adamların hərdən bir yerə toplaĢmasına mane ola bilmir, o, zəruri olanı 

təmin etməkdən baĢqa, belə toplantıların keçirilməsi üçün heç nə etməməlidir.        

“Xalqların sərvəti”,  

IV Kitab, c.VIII.səh.145. par.c27 

 

Xüsusi bir Ģəhərdə eyni ticarət sahəsindən olanların hamısının adlarını və ünvanlarını yaĢayıĢ 



yerlərində dövlət qeydiyyatına salmağa məcbur edən qaydalar  belə toplantıları asanlaĢdırır.  

Eyni  ticarət  sahəsindən  olanlara,  öz  yoxsullarını,  xəstələrini,  dul  qadınlarını  və  yetimlərini 

təmin etmək üçün özlərinə vergi tətbiq etməyə imkan verən qaydalar bu toplantıları zəruri edir. 

Korporasiya  təkcə  onları  zəruri  etmir,  həm  də  böyük  çoxluğun  aksiyasını  hamı  üçün  vacib 

edir. Azad ticarətdə məqsədyönlü əlaqələndirmə hər bir ayrı ticarət sahəsinin yekdil razılaĢması 

ilə  yaradılmamalıdır  və  bu  hər  bir  ayrı  ticarət  sahəsinin  eyni  yolla  davam  etdiyindən  uzun  sürə 



www.azadliqciragi.org 

48 


bilməz.  Birliyin  əksəriyyət  çoxluğu  məcburi  qərarları  xüsusi  cərimələrlə  qanuniləĢdirə  bilər  ki, 

bu  da,  rəqabətin  səmərəliliyini  və  hər  hansı  könüllü  ittifaqa  nisbətən  dayanıqlığını 

məhdudlaĢdırar.   

“Xalqların sərvəti”,  

IV Kitab, c.VIII.səh.145. par.29-30 

 

Bazarın geniĢlənməsi və rəqabətin məhdudlaĢdırılması hər zaman ticarətçilərin marağındadır. 

Bu qaydadan irəli gələn hər hansı yeni qanun və ya kommersiya qanun layihəsi, gərək hər zaman 

yüksək  prinsipiallıq,  hətta  Ģübhəli  yanaĢma  yolu  ilə  böyük  ehtiyatla  dinlənilə,  uzun  sürən  və 

diqqətli  yoxlamadan  keçmədən  qətiyyən  qəbul  olunmaya.  Bu  insanların  qoyduğu  qaydalardan 

irəli gəlir. O insanların ki, onların maraqları ictimaiyyətlə üst-üstə düĢmür,

  

onların ictimaiyyəti 



aldatmaq və hətta əzmək üçün ümumi maraqları və çoxlu imkanları var.    

“Xalqların sərvəti”, 

 I Kitab, c.XI. səh.267. par.10 

 

 



dövlət 

...Kralların və nazirlərin Ģəxsi adamlarının iqtisadiyyatın keĢikçiləri olmasını iddia etməsi, iĢə 

heç  bir  dəxli  olmayan  məsələ  və  fərziyyədir.  Onlar  özləri  cəmiyyətdə  hər  zaman  və  hər  hansı 

istisnasız ən böyük israfçılardır. Əgər onların öz ağılsız israfçılığı dövləti dağıtmırsa, onlar  heç 

zaman məqsədlərinə yetməyəcəklər.

 

“Xalqların sərvəti”,  



II Kitab, c.III. səh.346. par.36 

 

 



Müstəqil  adamları  öz  kapitalını  hansı  yolla  istifadə  etməyə  istiqamətləndirməyə  cəhd 

göstərən  bir  dövlət  adamı,  özünü  daha  çox  lazımsız  məsələlərlə  yükləməməli,  üzərinə    yalnız 

ayrıca  bir  Ģəxslə,  hər  hansı  Ģura  və  ya  senatla  bağlı  olmayan  əminliklə  etibarlı  bir  səlahiyyət 

götürməlidir.  Hansı  ki,  o  səlahiyyət  heç  yerdə  özünü  onu  yerinə  yetirməyə  qadir  hesab  edən 

lovğa və səfeh adamın əlində olduğu qədər təhlükəli olmazdı.  

“Xalqların  sərvəti” ,  

IV Kitab, c.II.səh.456. par.10 

 

 

...vergi tətbiq etmə 

BaĢqa belə bir sənət yoxdur ki,  hökumət onu adamların ciblərinin pulunu boĢaltmaq qədər 

tez öyrənsin.  



“Xalqların sərvəti”,  

V Kitab, c.II. II hissə, səh.458. par.15 

 

 



Hər  bir  dövlətin  vətəndaĢları,  imkan  daxilində  öz  bacarıqlarına  uyğun  olaraq  hökumətin 

dəstək verdiyi iĢlərə yardım etməlidirlər.  



“Xalqların sərvəti”, 

 V Kitab, c.II. II hissə, səh.825, par.3 

 

Hər bir  fərdin ödəməli olduğu vergi qeyri-müəyyən deyil, dəqiq olmalıdır. Ödəmənin  vaxtı, 



ödəmə üsulu, ödənilməli məbləğ ianəçi və hər bir baĢqa Ģəxs üçün aydın və sadə olmalıdır.  

“Xalqların sərvəti”, 

 V Kitab, c.II. II hissə, səh.825, par.4 

 

 



Hər vergi vaxtında və ya qaydasında, ödəyici üçün çox rahat Ģəkildə toplanmalıdır.  

www.azadliqciragi.org 

49 


“Xalqların sərvəti”,  

V Kitab, c.II. II hissə, səh.826, par.5 

 

Hər vergi mexanizmi elə düĢünülmüĢdür ki, dövlətin ictimai xəzinəsinə gətirdiyi gəlirdən də 



artıq, mümkün qədər həm insanların cibini çox soysun, həm də onların cibini yığcam saxlasın. 

 “Xalqların sərvəti”,  



V Kitab, c.II. II hissə, səh.826, par.6 

 

Kapital sahibi əslində dünyanın vətəndaĢıdır və önəmli deyil ki, o, ayrıca bir ölkəyə bağlı olsun. Onun  



müəyyən  olunmuĢ  ağır  vergi  cəriməsinin  məĢəqqətli  sıxıntısına  məruz  qaldığı  halda,  ölkəni  tərk  etməsi 

uyğun olardı. O, kapitalını hansısa baĢqa bir ölkəyə aparardı ki, orada ya öz biznesiylə məĢğul olar, ya da  öz 

azad həyatını yaĢayardı.  

 “Xalqların  sərvəti”, 

 V Kitab, c.II. II bənd, səh.848-49, par.f8 

və  subsidiyalar... 

Ağ siyənək balıqçılarına həvəsləndirici yardım tonnaj ilə bağlıdır və o, balıqçının zəhmətinə və 

ya  uğuruna  görə  deyil,  gəminin  yükünə  uyğunlaĢdırılıb  və  mən  qorxuram  ki,  bu  yalnız  balıq  ovu 

üçün təchiz olunmuĢ gəmilərin, balıq üçün deyil, həvəsləndirici yardım üçün istifadə olunmasını adi 

hala çevirsin.         

“Xalqların sərvəti”, 

IV Kitab, c.V,  səh.520, par.32 

 

 



ixrac üzərində nəzarət... 

Əməksevər  insanlar  üçün  qonĢuluqdakı  zəngin  biri  kasıba  nisbətən  daha  yaxĢı  alıcı  ola 

biləcəyi kimi, zəngin xalq da belədir. Bizim bütün qonĢularımızın yoxsullaĢmasını nəzərdə tutan 

ticarət məhdudiyyətləri, bunun müqabilində çox əhəmiyyətsiz ticarət və nifrət gətirir.    



“Xalqların sərvəti”, 

 IV Kitab, c.III,  hissə II, səh.495, par.c11 

 

 



Belə  ödəmələr  haqqında  mühakimə  yürütmək  (baĢqa  yüksək  tarifli  ölkələrə  tariflər  tətbiq 

olunur)  ona  bənzəyir  ki,  elə  istehsal  edirsən,  bir  nəticəsi  yoxdur.  Bəlkə  də,    müzakirələri 

dəyiĢməz  ümumi prinsiplərlə  tənzimlənən qanunvericinin  məharətinə, o cümlədən,  vəhĢicəsinə 

dövlət adamı və ya siyasətçi adlandırılan o məkrli və hiyləgər heyvanın bacarığına məxsusdur ki, 

müĢavirələri məsələlərin ötəri tərəddüdlərinə əsaslanır.  

“Xalqların sərvəti”, 

 IV Kitab, c.II,  səh.468, par.39       

 

 

stimullar... 

Kommunal  xidmətlər,  onun  icra  olunmasına  görə  haqq  ödənilməyincə  və  bu,  onların  icra 

olunmasına  göstərilən  zəhmətə  uyğunlaĢdırılmayınca,  heç  zaman  yüksək  səviyyədə  yerinə 

yetirilmir. 

 

 

...və saxta stimullar 

Hər insanın marağındadır ki, bacardığı qədər asan yaĢasın. Əgər onun gəlirləri müəyyən çox 

gərgin vəzifələri  icra edib-etməməsindən asılı olmayaraq eynidirsə, bu, Ģübhəsiz onun  marağını 

ora yönəldir ki, ya  iĢdən tamamilə  imtina etsin,  ya da onu diqqətsiz  və səliqəsiz Ģəkildə  yerinə 

yetirsin.                                 

“Xalqların sərvəti”,  


www.azadliqciragi.org 

50 


V Kitab, c.I,  III hissə, II bənd, səh.760, par.f7       

      


 

 

ədalət haqqında... 

Əgər ədalət aradan götürülsəydi, insan cəmiyyətinin böyük, nəhəng fabriki anında atomlara parça-

lanardı.    

“Əxlaqi duyğular fəlsəfəsi”, 

 II hissə,  II bölmə, səh.86, par.4 

 

Dövləti ən aĢağı barbarlıqdan sərvətin ən yüksək dərəcəsinə aparmaq üçün artıq heç nə tələb 



olunmur, çünki asayiĢ, sadə  vergilər  və ədalətin  yol  verilən  idarəçiliyi  və  bütün  yerdə qalanlar 

hadisələrin təbii gediĢi nəticəsində yaranır. 



Mühazirə-1775, Duqald Stüart sitat gətirib,  

Adam Smitin həyatı və yaradıcılığı  

haqqında mühazirə, bölmə IV, 25. 

 

 

...və insan şəfqəti 

Bir Ģəxsin nə dərəcədə xudbin olduğu fərz olunsa belə, onun təbiətində, Ģübhəsiz bəzi prinsiplər var 

ki, onu baĢqalarının taleyi ilə maraqlandırır və onların xoĢbəxtliyini onun üçün önəmli edir, baxmayaraq 

ki, o, özünə məmnunluq verən Ģeydən baĢqa heç nə düĢünmür.” 

 

inkişafın hərəkətverici qüvvəsi... 

Hər bir fərdin qanunauyğun olaraq öz vəziyyətini daha da yaxĢılaĢdırmaq cəhdi çox güclüdür 

ki,  bu  təkcə  və  hər  hansı  yardım  olmadan,  yalnız  cəmiyyətdə  zənginlik  və  inkiĢafa  aparmaq 

qabiliyyəti deyil, həm də  insanların yaratdığı səfeh qanunlarla fəaliyyətini çətinləĢdirən yüzlərlə 

yersiz maneələrin öhdəsindən gəlməkdir.  

  “Xalqların sərvəti”, IV Kitab, c.V, Taxil ticarətində tənəzzül, səh.540, par.b43 

          



...“görünməz əl”  

 Zəngin  yoxsuldan  yoxsuldan  az  istehlak  edir  və  onların  təbiətən  xudpəsənd  və  tamahkar 

olmasının  əksinə,  onlar  öz  sahib  olduqlarının  məhsullarını  yoxsulla  bölürlər-hətta  baxmayaraq  ki, 

onlar  yalnız  öz  mənfəətlərini  düĢünürlər,  onlar  üçün  iĢləyən  minlərlə  əməkçinin  zəhmətindən  əldə 

etdikləri məhsulu mənasız və acgöz arzularının hədiyyəsi olaraq yeganə məqsəd kimi görürlər. Onlar 

“görünməz əl” tərəfindən həyati ehtiyacların paylanmasına yaxın olanı edirlər, hansı ki, onu etməklə, 

yer üzü onun sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı və beləliklə, onlar bunu düĢünmə-

yərəkdən, bilməyərəkdən, cəmiyyətin marağının xeyrinə və rəngarəngliyinin artmasına gətirirlər . 



“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”, 

 IV hissə,c.1, səh.184-5, par.10           

 

Hər bir fərd nə ictimai marağı təĢviq etməyi düĢünür, nə də ona nə dərəcədə yardım etdiyini 



bilir. O, yalnız öz təhlükəsizliyini düĢünür və o, istehsalı o yolla istiqamətləndirməklə, ola bilsin, 

daha  çox  qazanc  istehsal  edəcək,  amma  təkcə  öz  qazancını  düĢünür;  bu  halda,  baĢqa  bir  çox 

hallarda olduğu kimi, proses “görünməz əl” tərəfindən onun məqsədinin bir hissəsi olmadan sona 

çatdırılır. 



 “Xalqların sərvəti”,  

IV Kitab, c.II səh.456, par.9          

    


 

Bu bizim nahar gözlədiyimiz qəssabın, Ģərabçının və ya çörəkçinin  iltifatından deyil, onların 

öz  maraqlarına  qayğısı  ilə  bağlıdır.  Biz  özümüzü  onların  humanistliyinə  deyil, 


www.azadliqciragi.org 

51 


özünəvurğunluğuna  yönəldirik  və  heç  zaman  onlara  öz  ehtiyaclarımız  barədə  deyil,  onların 

qazancları  haqda danıĢırıq. 



“Millətlərin sərvəti”,  

I Kitab, c.II səh.26-7, par.12          

    


...planlaşma  

 Ġnsan  sistemi  onun  öz  təkəbbürü  ilə  çox  uyğundur  və  çox  zaman  öz  ideal  hakimiyyət 

planının    fərz  edilən  mükəmməlliyinə    aĢiqdir  ki,  o özü  bunun  hər  hansı  hissəsinin  kiçicik  bir 

təzahüründən  belə əziyyət çəkmir. O,  elə  görünməyə çalıĢır ki,  böyük bir cəmiyyətin üzvlərini, 

elə asanlıqla  təĢkil edə bilər ki, sanki bir əl  fiqurun  müxtəlif hissələrini Ģahmat taxtası üzərində 

yerləĢdirir. O,  nəzərə  almır ki, insan cəmiyyətinin nəhəng  Ģahmat taxtasında, hər ayrı hissənin, 

bütünlüklə o müxtəlf  hissələrin öz hərəkət prinsipi  var ki, onun üzərində təsir  vasitəsini  yalnız 

qanunverici  seçə bilərdi.  



 “Xalqların sərvəti”,  

I Kitab, c.II səh.26-7, par.12         

 

...  universitetlər 

Oksford universitetində olan professor ictimaiyyətinin böyük bir hissəsi, bu uzun illərdə dərs 

demək vərdiĢlərini belə tamamilə tərgitdi.  



 “Xalqların sərvəti”,  

V Kitab, c.II., III hissə, bənd 2, 

 səh.761, par.8          

    


Kollec  və  universitetlərin  nizam-intizamı  əsasən  tələbələrin  xeyrinə  deyil,  rəhbərlərin 

mənafeyi və ya daha dəqiq deyilsə, onların iĢini yüngülləĢdirmək üçün  düĢünülmüĢdür.                                                                              



 

sərvətin yayılması... 

Böyük  bir  hissənin  vəziyyətinin  yaxĢılaĢması  qətiyyən  hamı  üçün  narahatlıq  hesab 

olunmamalıdır.  Çox  böyük  bir  hissəsi  yoxsul  və  zavallı  olan  hər  hansı  bir  cəmiyyət  mütləq 

mənada sağlam və xoĢbəxt ola bilməz.  



“Xalqların sərvəti”,  

I Kitab, c.VIII., III hissə, səh.96, par.36 

 

Heç bir narazılıq pul ehtiyacından olan  Ģikayət qədər geniĢ yayılmayıb. 



“Xalqların sərvəti”,  

VI Kitab, c.I., , səh.437, par.16          

 

...və azadlığın faydası 

Ticarət məhdudiyyətləri olmadan əsl azadlığın açıq və sadə sistemi özü öz ahəngini yaradır. Hər 

kəs öz maraqlarının arxasınca getmək üçün sərbəst buraxılır... 

Soveren  (Ġngiltərədə  monarxiya  və  cinayət  hüququnun  xərcləri  (qızıl  pul)  tamamilə 

rüsumdan azad olunub; amma bu hansısa dəyərli insan zəkası və ya bilgisi  hesabına deyil, Ģəxsi 

adamlara  məxsus  sənaye  sahəsinin  idarə  olunmasından  gələn  rüsum  və  onu  cəmiyyətin 

maraqlarına uyğun ən sərfəli iĢlər istiqamətinə yönəltməklə baĢ verib. 

“Xalqların sərvəti”,  

VI Kitab, c.IX səh., III hissə, səh.687, par.51          

 


www.azadliqciragi.org 

52 


  

Kompyuter tərtibçisi:  

 Aliyə Qabilqızı 

 

 



 

 

 



 

Yığılmağa verilmiĢ: 25.09.2008 

Çapa imzalanmıĢ: 18.12.2008 

Formatı: 70х100 1/32  

Tirajı: 300 

 

 



 

 

 



 

Document Outline

  • REDAKTORDAN
  • ADAM SMİTİN BU GÜN ÜÇÜN ÖNƏMİ
  • XÜLASƏ
  • ADAM SMİT NƏ ÜÇÜN ÖNƏMLİDİR?
    • İqtisadiyyata dair keçmiş bir baxış
    • Azad mübadilənin məhsuldarlığı
    • Azadlığa əsaslanan ictimai quruluş
    • Əxlaq psixologiyası
    • Şəxsi maraq və ləyaqət
    • İnsan təbiəti və insan cəmiyyəti
  • SMİTİN HƏYATI VƏ KARYERASI
    • Kirkaldi və Qlazqou
    • Oksford və stimullar
    • İlkin mühazirəçilik karyerası
    • Səyahətlər
    • “Xalqların sərvəti”
    • Xüsusi səlahiyyətli gömrük müfəttişi
  • “XALQLARIN SƏRVƏTİ”
    • Geniş əhatəli kitab
    • İstehsal və mübadilə
    • İxtisaslaşmanın üstünlükləri
    • Mübadilədən gələn ümumi gəlirlər
    • Daha geniş bazar daha böyük qazanc gətirir
    • Dəyər indeksi
    • Torpaq, kapital və əmək
    • Bazarlar istehsalı necə idarə edir
    • Əmək haqqı iqtisadi artımdan asılıdır
    • Bazar əmək haqqı normaları
    • Əmək haqqı və siyasət
    • Kapital və mənfəət
    • Torpaq və rentalar
    • Mexaniki sistem
    • Kapital yığımı
    • Pul
    • İstehlak və sərmayə
    • Kapital üzərində əlavə düşüncələr
    • İqtisadi institutların tarixi
    • İqtisadi nəzəriyyə və siyasət
    • Merkantilistlər və pul
    • Mütləq mənfəət
    • Tariflər və subsidiyalar
    • Müstəmləkə ticarətinin məhdudiyyətləri
    • Liberal alternativ
    • Dövlətin rolu
    • Müdafiə
    • Ədalət
    • İctimai işlər və institutlar
    • İctimai işlər
    • Gənclərin təhsili
    • Bütün yaşlarda olanlar üçün  təhsil
    • Soveren
    • Verginin tətbiq olunma prinsipləri
    • Dövlət borcları
    • “Xalqların sərvəti” bu gün
  • “ƏXLAQİ DUYĞULAR NƏZƏRİYYƏSİ”
    • Kitabın əsas ideyaları
    • Şəxsi maraq və rəğbət
    • Ədalət, xeyriyyəçilik və ləyaqət
    • Ləyaqət
    • Təbii şəfqət hissi ləyaqətin əsası kimi
    • Fikir ayrılığı və təmkinlilik
    • Mükafat, cəza və cəmiyyət
    • Ədalət təməl kimi
    • Özünütənqid və vicdan
    • Əxlaq qaydaları
    • Sərvətə münasibət
    • Özünü təkmilləşdirmə
    • Ləyaqət
    • Mükəmməl cəmiyyətin quruluşu
  • SMİTİN MÜHAZİRƏLƏRİ VƏ BAŞQA YAZILARI
    • Birləşmiş mövzular
    • Smit elmin fəlsəfəsi haqqında
    • Naməlum şəxsin dərdi
    • Fərziyyələr və təkziblər
    • Elm və insan qavrayışı
    • Ünsiyyət psixologiyası
    • Ünsiyyət və insan təbiəti
    • Ünsiyyət elmi
    • Smit hökumət və dövlət siyasəti haqqında
    • Ədalət, dövlət və hüquq
    • Əmək və mübadilə
    • Bacarıqsız hökumət
    • Azadlıq və inkişaf
    • Nəticə
  • “GÖRÜNMƏZ ƏL” RİCƏTİ
    • Zəngin yoxsul üçün iş yaradır
    • Yerli və xarici sənaye
    • İnsan fəaliyyətinin düşünülməmiş nəticələri
    • Davamlı sistem
    • Fərdi fəaliyyət və ictimai nəticələr
  • ADAM SMİTİN BƏZİ DEYİMLƏRİ

Yüklə 0,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin