Eamon Butler "Azad DüĢüncələr"
Fikir ayrılığı və təmkinlilik
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mükafat, cəza və cəmiyyət
- Mükəmməl cəmiyyətin quruluşu
- SMİTİN MÜHAZİRƏLƏRİ VƏ BAŞQA YAZILARI
- Smit elmin fəlsəfəsi haqqında
- Fərziyyələr və təkziblər
- Ünsiyyət və insan təbiəti
- Smit hökumət və dövlət siyasəti haqqında
- Zəngin yoxsul üçün iş yaradır
- İnsan fəaliyyətinin düşünülməmiş nəticələri
- Fərdi fəaliyyət və ictimai nəticələr
- ADAM SMİTİN BƏZİ DEYİMLƏRİ
|
Fikir ayrılığı və təmkinlilik
Smit qeyd edir ki, biz adi seyrçilər kimi baĢqalarının hisslərinin sərtliyini tam bölüĢə bilmərik. Məsələn, haqsız olan kiminsə sərt qəzəbini, ağır itki üz vermiĢ birinin dərin kədər hissini. Bizim Ģəfqət hissimiz, səmimi olmasına baxmayaraq, istər-istəməz zəifdir. Ancaq baĢqa insanlar da bizim hisslərin seyirçiləridir, necə ki, biz onların. Bu hallarda olduğu kimi, onlarla bizim hisslərimiz arasında ayrılıq olarsa, onlar kədərlənəcəklər. Bu öz növbəsində, onları öz çətin vəziyyətlərini bizim düĢüncəmizlə uzlaĢdırmaq üçün təbii hisslərindən yaranan hiddətə təmkinlə yanaĢmağa vadar edəcək.
Biz yaĢamımız boyunca öz yolumuzu müəyyənləĢdirdiyimizə görə, bu təmkinliliyi öyrənirik. Təbiət etibarilə, biz hadisələri baĢqa adamların baxıĢ nöqtəsindən görürük və öyrənirik ki, hədsiz qəzəb, kədər və ya baĢqa hisslər onları bədbəxt edir. Beləliklə, biz hisslərimizi baĢqalarının hissləri ilə uzlaĢdırmaq üçün onları cilovlamağa çalıĢırıq. Həqiqətən, biz onları elə bir nöqtəyə qədər yüngülləĢdirməyi nəzərdə tuturuq ki, orada hansısa səciyyəvi, qərəzsiz Ģəxs – Smitin dediyi “bitərəf seyirçi” – bizim hisslərimizə Ģərik çıxır. Bənzər olaraq, biz baĢqa adamlara qayğı göstəririksə, bilirik ki, bitərəf seyirçi onu dəyərləndirəcək və ondan məmnun qalacaq. Bitərəf seyirçi real və ya xəyali ola bilər, ancaq hələ bizə təlimat verir və təcrübə vasitəsilə biz tədricən davranıĢ normaları sistemini – mənəviyyatı qururuq. Bu, cəmiyyətin çiçəklənməsinə kömək edir ki, onun kökü Ģəfqətdədir: “Və beləliklə, bu, o hissdir ki, bizim xudpəsəndliyimizi məhdudlaĢdırmaq, baĢqaları haqqında çox, özümüz haqqında az düĢünmək və bizim xeyirxahlıq meyllərimizə imkan vermək üçün insan təbiətinin mükəmməlliyini formalaĢdırır və xüsusi olaraq, insanlığa bütünlükdə onların mərhəmət və düzgünlüyünü təĢkil edən hiss və həyəcanlar harmoniyası təmin edə bilir.”
Smit aclıq, sevgi, mərhəmət və qəzəb kimi müxtəlif hisslərin uyğunluğunu nəzərdə tutur, sonra belə bir sual qoyur ki, hansı davranıĢ mükafat və ya cəzaya layiqdir. O bildirir ki, bu məsələdə mühakimə yürütmək üçün, bizə motivlərin ayrıca nəticələri lazımdır. Əgər bir Ģəxs baĢqasının faydalı hərəkətindən xeyir əldə edirsə, vasitəçi bizim qane olduğumuz məqsədlərdən çıxıĢ etməyincə, biz benefisiarların tam minnətdarlığını hiss edə bilmərik. Nə də biz kiminsə ziyanlı hərəkətindən doğan qəzəbinə Ģəfqət hissi ilə yanaĢa bilərik, əgər o hərəkət bizim bəyənmədiyimiz motivlərə əsaslanırsa.Yalnız faydalı hərəkət nə zaman müsbət məqsədə əsaslanırsa, biz inanmalıyıq ki, o, mükafata layiqdir; o zaman ki, zərərli hərəkət mənfi məqsəddən yaranır, biz inanırıq ki, o cəzaya layiqdir. www.azadliqciragi.org 34
Cəza və mükafatların mühüm sosial funksiyası var. Biz cəmiyyətin mənafeyinə olan hərəkətləri təqdir edir və mükafatlandırır, ona zərər vuran hərəkətləri bəyənmir və cəzalandırırıq: ”Cəmiyyətin uzun yaĢamı tələb edir ki, cəzaya bərabər olmayan və fitnəkarlıqla edilməmiĢ pis hərəkətə görə xüsusi cəzaların qarĢısı alınsın və nəticə etibarilə, o cəzaları təyin etmək üçün tam uyğun və haqq edilmiĢ hərəkət olmalıdır.” Bu proses qeyri-iradidir: biz dəqiq bilməyə bilərik ki, fərdi hərəkətlər cəmiyyətə necə xeyir və ya zərər gətirir, bizim ağlımız dəyiĢkən bələdçidir. Ancaq Allah və ya təbiət bizi iĢtaha və nifrətlə o məqsədlə təmin edib ki, həqiqətən bizim cəmiyyətin və cins müxtəlifliyimizin inkiĢafı davam etsin. Həqiqətən, baĢqa cür davransaydıq, cəmiyyət dağılardı və tezliklə sosial varlıqlar kimi mövcudluğumuzu dayandırardıq. Nə zaman Smit “görünməz əl” və daha artığı haqqında danıĢır – nə zaman aydınlaĢdırır ki, bizim hərəkətlərimiz yaxĢı bir ictimai quruluĢun fəaliyyətinin yaranmasına necə xidmət edir, bu, onun düĢüncəsində bir neçə məsələ ilə bağlı olan bir nümunədir, hətta baxmayaraq, biz fəaliyyət göstərəndə belə, nəticə bizim məqsədimiz deyil. Məsələn, Smit göstərir ki, saat əqrəbləri vaxtı göstərmək üçün birlikdə iĢləyir. Ancaq onlar bunu bilmirlər: bu, saatsazın məqsədidir. Həmçinin, nə zaman bizim qeyri-iradi hərəkətlərimiz cəmiyyətə yardım etmək üçün iĢləyir, biz təkəbbürlə bunu öz ağlımıza aid edə bilərik, ancaq həqiqətdə bunu Allaha və ya təbiətə aid etməliyik. (Nə zaman o, bu fenomeni insan planından deyil, insan hərəkətindən yaranıb fəaliyyətdə olan ictimai quruluĢ kimi müzakirə edir, Smit Allah, Təbiət və ya Təbiətin Yaradıcısı terminlərini demək olar ki, eyni mənalı ifadələr kimi istifadə edir. Ancaq onun bizim öz hərəkətlərimiz vasitəsilə düĢün- mədən necə ictimai harmoniya yaratdığımız haqda Ģərhi sistemli yanaĢmadır, teoloji yanaĢma deyil. O nə Allahlığa cəsarət edir, nə də ona qarıĢmağa ehtiyac duyur. Təbiət və ya bu gün biz dediyimiz kimi, təkamül əla Ģəkildə eyni nəticəni verə bilər.) Bu bizi geriyə, motivlər məsələsinə qaytarır. Zərər vurmağı nəzərdə tutan hərəkətlər əslində onu etməyə də bilər; baĢqa, heç bunu nəzərdə tutmayan hərəkətlər də real zərər vura bilər. Onda motivlər, yoxsa nəticələr cəzalandırılmalıdır? Smit cavab verir ki, biz insan qəlbini görə bilmərik: əgər yalnız pis motivləri cəzalandırsaq, heç kəs Ģübhədən qurtulmuĢ olmazdı. Amma yenə təbiət bizi daha qəti həll variantına aparır: biz yalnız o hərəkətləri cəzalandırırıq ki, çox zərərli və ya nəzərdə tutulmuĢ olur.
Cəmiyyətin yaĢaması üçün onun fərdi üzvlərinin bir-birinə zərər vurmasının qarĢısını alan qaydalar olmalıdır. Smitin Ģərh etdiyi kimi, cəmiyyət üçün oğru və qatillərin də mövcud olması mümkündür, ancaq o həddə ki, onlar bir-birindən oğurlamaqdan və bir-birini öldürməkdən imtina edirlər. Bu o qaydalardır ki, biz ədalət adlandırırıq. Əgər insanlar yaxĢı rəftara nail olmaq və ya yanlıĢ hərəkətdən geri qayıtmaq üçün baĢqalarına kömək etmirlərsə, biz onları mərhəmətsiz və ya nankor adlandıra bilərik. Amma biz adamları
bilərik ki, onlar zərərə real və ya düĢünülmüĢ hərəkətlərdir. Biz yalnız onları məcbur edirik ki, ədalət qanunlarına tabe olsunlar, çünki əks halda cəmiyyət yaĢaya bilməzdi. Ədalət yaxĢılığı artırmaq üçün deyil, zərərin qarĢısını almaq üçündür. Məsələn, biz insanlara baĢqalarından nəsə oğurlamağa icazə vermirik, sadəcə ona görə ki, bu daha çox onların özünə xeyir ola bilər. Hər kəs öz maraqlarının baĢqalarından daha mühüm olduğunu düĢünməyə üstünlük verdiyinə görə, əgər biz oğurluğa icazə versəydik, hamımız baĢqalarının sonsuz qarətlərinə məruz qalardıq. Ədalət odur ki, cəmiyyət özünü zərərdən müdafiə edir və əhəmiy- yətlidir ki, təbiət bizə onun qorunub saxlanması üçün güclü instinktlər verib. Bizim ədalətsizliyi qəbul etməməyimiz elə güclüdür ki, bu, onun günahkarı olan adamlarda dərin utanc və peĢmanlıq hissi doğurur.
www.azadliqciragi.org 35
Özünütənqid və vicdan
Smit deyir ki, əslində, təbiət bizə cəzanın qarĢısını almaq üçün üçün daha nəsə verib ki, bu da özünütənqiddir. Biz yalnız baĢqa adamların hərəkətlərinin deyil, özümüzü vəkil və məhkəmə arasında ayırmaqla, öz hərəkətlərimizin də bitərəf seyirciləriyik. Və bu daxili məhkəmə daha çox baĢqalarının açıq tərifindən asılıdır. Biz də tərifə layiq olmaq istəyirik və nə vaxt hiss edirik ki, baĢqa adamların bizim haqqımızda fikirləri səmimidir, yalnız o zaman məmnun qalırıq. “Bu vicdan qığılcımının”, - o, fikrinə davam edir, “güclü sosial funksiyası var.” O, bizi öz taleyimizin əsiri olmaqdan və baĢqalarının taleyindən çox uzaq məsafədə dayanmaqdan qoruyur. Bir məĢhur misalda o bildirir ki, böyük bir zəlzələ bütün Çini məhv etsəydi, Avropada yaĢayan bir Ģəxs müəyyən qədər kədərlənərdi Ancaq bu bəzi Ģəxslərin uğursuzluğu ilə müqayisədə bir Ģey olmazdı: “Əgər o, gündüz kiçik barmağını itirsəydi, gecəni yata bilməzdi. Amma bunlar baĢ vermədiyi hal- da, o, yüz milyonlarla insanın məhv olmasına baxmayaraq, daha dərin rahatlıq içində xoruldayacaq və o nəhəng çoxsaylı obyektlərin dağıdılması ona maraqsız görünəcək, nəinki onun əhəmiyyətsiz Ģəxsi uğursuzluğu.” Buna baxmayaraq, əslində, bütün fərdlər eyni dərəcədə önəmlidir. Vicdan bunu bizə xatırladan təbiətin yoludur. Kiçik bir barmağımızı qorumaq üçün yüz milyonlarla insanın həyatını qurban etmək olardımı? Əlbəttə, yox! Bizim vicdanımız heç zaman buna yol verməzdi. Vicdan bizə perspektiv verir. O, bizim özümüzə qapılmamızı yoxlayır və bizi yalnız öz Ģəxsi mənafeyimiz naminə baĢqalarına ziyan vurmaqdan çəkindirir. Bu, bizə öz əsas nəfsimiz üzərində hakim olmaq iradəsi verir.
Bizim təbii instinktdən qaynaqlanan bu proses, qaydaları yaradır və davam etdirir. Biz adamların pis davranıĢını görən zaman daxili mühakiməmiz qətiyyət verir ki, eyni Ģeyi etməyək: nə zaman ki, baĢqaları yaxĢı davranıĢ göstərir, biz onlardan nümunə götürməyə can atırıq. Bunu da Smit deyir. Sonsuz sayda fəaliyyətlərlə bağlı belə mühakimələrin yürüdülməsi prosesində biz tədricən davranıĢ qaydalarını yaradırıq. Bu, o deməkdir ki, biz daha hər yeni Ģəraiti təzədən fikirləĢməli deyilik: indi bizə bələdçilik edən əxlaqi standartlarımız var. Onlar “borc hissini” doğurur ki, o da bizə, həmin anda necə duyğulana biləcəyimizdən asılı olmayaraq, ədalət prinsiplərinə, vicdan və ədəb-ərkana sadiq qalmağımıza kömək edir. Bu daimilik ictimai qayda-qanun üçün faydalıdır. Vicdanımızı izləməklə, biz ən sonda inamla, amma düĢünməyərəkdən bəĢəriyyətin xoĢbəxtliyinə yardım edirik. Ġnsan qanunları cəza və mükafatları ilə birlikdə eyni nəticələrə hesablanır. Amma onlar heç zaman təbiətən yaradılan vicdan və əxlaq qaydaları kimi sistemli, birbaĢa və ya effektiv ola bilməzlər. Smit qəbul edir ki, əxlaq qaydaları zaman və məkana görə dəyiĢkən olmalıdır. Fərqli mədəniyyətlərin gözəlliyə dair fərqli ideyaları var, onların nəyi daha yaxĢı bildiklərindən asılı olaraq, “gözəllik qaydaları” haqqında da fərqli ideyaları var. Məsələn, müxtəlif nikah ənənələrinə, seksual rəftar normaları və qonaqpərvərliyə və ya ədəb-ərkana dair fərqli standartlar mövcuddur. O vurğulayır ki, dəb və ənənənin belə müxtəliflikləri qaçılmaz sonluqdur. Təbiətin fundamental prinsipləri davamlı getməsə, cəmiyyət öz yaĢamını davam etdirə bilməz.
Bizim əxlaqi mühakiməmizə təsir göstərə bilən və bunu heç də hər Ģeydə yaxĢılığa doğru etməyən baĢqa amil sərvətdir. Smitin bu mövzu haqqındakı geniĢ düĢüncələri onu maddi ehtiyacın tərəfdarı kimi təsəvvür edən sadədil tənqidçilərə (Karl Marksın davamçıları) Ģok kimi gəlməlidir.
www.azadliqciragi.org 36
O təkidlə bildirir ki, pul ilə ödənən maddi ehtiyaclar doğrudan da tamamilə əhəmiyyətsizdir. QəĢəng zərif bir palto havadan qorunmaq üçün kobud bir paltodan davamlı deyil. Və ya zəngin adam hər hansı baĢqa birindən artıq yeyə bilməz və kiçik bir daxmada əməkçi, bəlkə də, böyük bir yerdə padĢahdan daha rahat yatır. Sərvət bizi qorxudan, kədər və ölümdən xilas edə bilməz. Biz hələ də inanırıq ki, xoĢbəxtliyi pulla almaq olar və zənginlər və məĢhurlar hökmən xoĢbəxtdirlər. Əslində, biz onların yaxĢı taleyinin həyəcanını hiss etməklə məmnunluq duyuruq və onların yaĢamları və məĢğuliyyətləri bizim marağımızı özünə əsir edir. Ġctimaiyyətin diqqət mərkəzində olmaq, əlbəttə, çox məmnunedicidir. Belə ki, zəngin üçün sərvət mənbəyi onun əldə edə biləcəyi əhəmiyyətsiz rahatlıqlar deyil, onun yaratdığı yaltaqlıqdır .
Lakin bu, əbəsdir, ona görə ki, xalqın mənafeyi daha çox sərvətə sahiblikdən və ya statusdan asılıdır, nəinki, o sərvətə sahiblik edənlərin məziyyətindən. Hətta insanlar heç nə qazanmasa belə, varlının “nöqsan və səfehliyini” seyr etməyi üstün sayır və onlara layiq olduğundan da artıq yaltaqlanır. Nəticədə, onlar öz sərvət və statusları ilə o fikirə gəlirlər ki, həqiqətən bütün bu saxta tərifə layiqdirlər, hətta onlar əslində bunların heç birinə layiq olmayanda belə.
Hər halda, sərvətə canatma baĢqa mənfəətlər gətirir. Adamlar zənginlərin böyük malikanələrini və ya gözəl faytonlarını görən zaman, rahat və yüngül olduğunu düĢündükləri bu həyata paxıllıq edirlər. Paradoksal olaraq, Smit deyir ki, onlar da eyni həyata nail olmaq üçün özlərini narahat və ağır iĢlərdə oda-közə vururlar. Beləliklə, sərvətin güman edilən ləzzətləri, əslində yanlıĢ olmasına baxmayaraq, bizi fiziki cəhətdən böyük güc toplamağa təhrik edir və intellektual və bədii bacarıqlarımızda da nəhəng təkmilləĢmələrə doğru aparır: “Bu, bir səhradır ki, qızılgüllər açır və bəĢər fəaliyyətini davamlı inkiĢafda saxlayır. Bu odur ki, insanlığı əvvəlcə torpağı becərməyə, evlər tikməyə, Ģəhərlər və dövlətlər qurmağa, bütün elmləri və sənətləri kəĢf etməyə və təkmilləĢdirməyə təhrik etdi. Hansı ki, bu sənətlər insan həyatını zərifləĢdirir və bəzəyir; hansı ki, onlar bütövlükdə dünyanın tam simasını dəyiĢdi, təbiətin kələ-kötür meĢələrini yararlı və məhsuldar tarlalara çevirdi, yolsuz-izsiz və faydasız okeanları yeni təminat mənbəyinə və yer üzünün müxtəlif millətləri üçün yüksək əlaqə yoluna çevirdi.” Bununla belə, zəngin yoxsuldan az istehlak edir. Onlar yalnız daha çox qiymətli, yararlı və ya nəfis olan Ģeyləri yığır. Və bütün bunlara tələbatı olanlara və ya onların bütün zərif bəzək- düzəklərini hazırlayan sənaye sahiblərinə iĢ verərək, sərvətin bütün cəmiyyətə yayılmasına nail olur. Həqiqətən də, onlar “görünməz əl tərəfindən həyati ehtiyacların paylanmasına yaxın olanı edirlər ki, onu etməklə, yer üzü öz sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı”.
Əxlaqın təbiətini və mənĢəyini tutuĢdurmaqla, Smit “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ni həqiqi mükəmməl insan xarakterini müəyyənləĢdirərək, tamamlayır. Belə insan, o deyir, sayıqlıq, ədalət və xeyirxahlıq keyfiyyətlərinin təcəssümü olardı. Dördüncüsü, təmkin də əhəmiyyətlidir, o həmiĢə yaxĢılığa aparan qüvvə olmasa belə.
cəmiyyət üçün də önəmlidir. Həmin özəllik xüsusi olaraq cəzbedici olmasa da, hörmətəlayiqdir. Ədalət bizim baĢqalarına vura biləcəyimiz zərəri məhdudlaĢdırmağa yönəlib. Bu ictimai həyatın davamlı inkiĢafı üçün əhəmiyyətlidir. Xeyirxahlıq bizi baĢqalarının xoĢbəxtliyinə yardım göstərməyə cəlb etməklə, ictimai həyatı inkiĢaf etdirir. Bu hər kəsdən tələb oluna bilməsə də, həmiĢə qiymətləndirilməlidir. Və təmkin bizim çılğınlığımızı yüngülləĢdirir. (Qorxu bizim qəzəbimizin qarĢısını ala bilər, amma biz təhlükəsiz olan kimi, eyni qəzəb yenidən peyda olur. Amma nə zaman biz baĢqalarına münasibətdə qəzəbimizi təmkin vasitəsilə yüngülləĢdiririk, bu, gerçək bir azalmadır.) Bizim daha çox özümüz, sonra ailəmiz, daha sonra dostlarımız və kənar adamlar haqqında maraqlanmağımız kimi təbii meylimiz var. Biz öz ölkəmizə baĢqalarından daha artıq qayğı ilə www.azadliqciragi.org 37
yanaĢmağı üstün tuturuq. Amma Smit iddia edir ki, gerçək xeyirxahlıq sərhəd tanımır. Ġnsanlıq hər hansı bir fərddən daha mühüm olduğuna görə, həqiqi mükəmməl insan “dünyanın böyük marağı” naminə Ģəxsi qurbanlar verməyə hazır olmalıdır.
Mükəmməl cəmiyyətin quruluşu
Həqiqətən, təbiət fərdləri Ģəxsi qurbanlar verməyə təhrik edir və biz insanları belə hərəkətlər etməyə imkan yaradan təmkinə heyran qalırıq. Ancaq insanlar özlərini yaxĢı səbəblərə görə qurban verdikləri kimi, pis səbəblərə görə də qurban verməyi bacarırlar. Bir qəhrəmanın təmkini bir fanatikin polad qətiyyətinə çevrilə bilər. BəĢəriyyətə bağlılıq bizim dövlətimizə bağlılıqla eyni deyil. O, ölkənin qurulması və təĢkili üçün hörmət və ehtiram, o cümlədən, bizim vətəndaĢlarımızın xöĢbəxt olması üçün istək tələb edir. Adətən, onlar ikisi də uyğun gəlir. Ancaq zamanla siyasi çaxnaĢmalardan onlar toqquĢa da bilər. Belə Ģəraitlərdə siyasətçilər islahat üçün irəli sürülən əhatəli planlara müraciət edə bilərlər. Smit deyir ki, onlar mövcud institutların devrilməsini irəli sürürlər, hətta o köhnə institutların verdiyi faydalardan asılı olmayaraq. Onlar bunun əvəzinə “rasional” alternativ irəli sürürlər. Amma bu, insan təbiətindən fərqlənir: “Ġnsan sistemi onun öz təkəbbürü ilə çox uyğundur; və insan çox zaman öz ideal hakimiyyət planının fərz edilən mükəmməlliyinə aĢiqdir ki, özü bunun hər hansı hissəsinin kiçicik bir təzahüründən belə əziyyət çəkmir. O, elə görünməyə çalıĢır ki, böyük bir cəmiyyətin üzvlərini, elə asanlıqla təĢkil edə bilər ki, sanki bir əl müxtəlif fiqurların hissələrini Ģahmat taxtası üzərində yerləĢdirir. O nəzərə almır ki, insan cəmiyyətinin nəhəng Ģahmat taxtasında, hər ayrı hissənin, bütünlüklə o müxtəlf hissələrin öz hərəkət prinsipi var ki, onun üzərində təsir vasitəsini yalnız qanunverici seçə bilər.” Təbiət və azadlıq fəaliyyətdə olan cəmiyyətin həmahəngliyinin yaradılmasına etibarlı bələdçidir, nəinki fanatikin və ya xəyalpərəstin təkəbbürlü ağlı. www.azadliqciragi.org 38
SMİTİN MÜHAZİRƏLƏRİ VƏ BAŞQA YAZILARI
Smit göstəriĢ vermiĢdi ki, onun çap olunmamıĢ yazılarının çoxu ölümündən sonra yandırılsın (bu, zamanında tam normal xahiĢ idi. O zaman yazıçılar öz tamamlanmıĢ iĢləri haqqında fikir söylənməsini istəyirdilər, nəinki əlyazma halındakı qaralamaları haqqında). Belə ki, “Xalqların sərvəti” və “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ndən sonra onun yazılı iĢlərinin az hissəsi salamat qalıb. Lakin qalanlar Smitin bilik və maraqları ilə geniĢ əhatəli dünyagörüĢündən xəbər verir: Samuel Consonun “Lüğət”inin rəyi, Avropada intellektual cərəyanlar haqqında və dillərin mənĢəyi haqqında məqalələr; rəssamlıq, dram, musiqi və rəqs daxil olmaqla, sənətlər haqqında oçerklər; ingilis və italyan poeziyası haqqında qeydlər; qədim fəlsəfə və fizika tarixi haqqında yazılar və “Astronomiya tarixi” adlı 70 səhifəlik dissertasiya. XoĢbəxtlikdən, bizdə də onun “Ritorika haqqında mühazirələr”indən, “Bellesin məktubları”ndan, “Hüquq sistemi haqqında mühazirələri”ndən tələbələrinin qeydləri var. Bunlar Smitin əlyazma variantı olmasa da, bizə onun Qlazqouda intellektual inkiĢaf yolu haqqında qiymətli fikirlər verir və bir çox bəndlər yenidən “Xalqların sərvəti”ndə əks olunur.
Çox müxtəlif mövzuları əhatə edən bu müxtəlif mühazirə və yazılar Smitin yanaĢması haqqında mühüm bir amili aĢkara çıxarır. Smit sosial psixoloq olduğu kimi, çox böyük iqtisadçı və ya moralist, tarixçi və ya qrammatist deyil. O anlamağa çalıĢır ki, insan ağlı dünya və baĢqa insanlarla necə keçinir və bu münasibətlərdən böyük Ģeyləri necə yaradır. Ona görə, elm gerçəklik haqqında insan ağlının onu özü üçün analiz və yerbəyer etdiyindən daha az məlumat verir. Dil, əxlaq və iqtisadiyyat hamısı gərəkli ictimai struktur- lardır ki, hansı yollasa fikirlərin görüĢündən meydana gəlir. Hüquq və ədalət insanlara dinc yanaĢı yaĢamağı təmin emək üçündür. Onun Ģərhlərini biz bu gün “təkamül” adlandırırıq. Təbiət bizə təbii meyllər verib ki, necə olur- olsun gücləri birləĢdirməklə, onları ümumi mənfəət üçün böyük sosial institutlara çevirsin. Biz baĢa düĢməyə bilərik ki, bizim Ģəxsi cəhdlərimiz necə uzlaĢır, əlaqələnir və ya baĢqaları ilə iqtisadiyyat, dil və ya ədalət prinsipinin ümumi və dəyərli sistemini yaratmaq üçün necə bir araya gəlir: ancaq onlar bunu edirlər. Həqiqətən, əgər onlar bunu etməsəydilər və dağıdıcılıq olsaydı, cəmiyyət yaĢaya bilməzdi. Beləliklə, Smitin göstərmək istədiyi odur ki, bu fərdlər bütövlüyə münasibətdə necə fəaliyyət göstərir.
Buna görə də, “Astronomiya tarixi”nin ulduzlardan münəccimlik hekayəti danıĢmaqdan daha dərin məqsədi var. Bu fikirlər “Astronomiya tarixi”ndən “Fəlsəfi məsələləri irəli aparan və istiqamətləndirən prinsiplər” adlı tam baĢlıqla ifadə olunmuĢ hissədən götürülüb. Həqiqətən də, insan zəkası və bizim onu necə analiz etdiyimiz, kateqoriyalaĢdırdığımız və dünyanı necə anladığımız haqqındadır. Belə bir sualla baĢlayır ki, bizi elmi nəzəriyyələrə nə aparır. Sonra göstərir ki, nəzəriy- yələr necə irəli sürülür, sınaqdan keçirilir, aradan çıxarılır və araĢdırmağa baĢlayır ki, “yaxĢı” nəzəriyyə nə edir, məsələn Ġsaak Nyuton nəzəriyyəsini istifadə etməklə nəyə nail olur. Elmə “ger- çək”lik haqda deyil, insan psixologiyası və interpretasiyası haqqında dünya modeli kimi baxmağa cəhd edir ki, bu da gözlənilməz dərəcədə müasirdir.
www.azadliqciragi.org 39
Naməlum şəxsin dərdi
Smit göstərir ki, biz düĢünməyərəkdən adi Ģeyləri yardım etmək üçün götürürük. Ancaq nə zaman ki, yeni Ģeylər üzə çıxır, bu sürprizdir. Bizi heyrət götürür ki, onlar bizim adi dünyamıza necə uyğunlaĢır. Bir Ģeyin uyğun gəlməməsi hissi narahatlıq gətirir. Amma bizim ağıl və təxəyyülümüz, mücərrədlik və təsnifat bacarıqlarımız bizə kontekstə yeni məna verməyə kömək edir.
Məsələn, biz bir dəmir parçasının maqnit tərəfindən cəzb olunduğunu görəndə heyrətlənirik; amma bizim fantaziyamız iĢarə verir ki, orada daĢın ətrafında fırlanan müəyyən qüvvə var və o, bu hərəkəti aydınlaĢdırmaqda bizə kömək edir. Bu iĢlənməmiĢ nəzəriyyədir, amma Smit göstərmək istəyir ki, belə nəzəriyyələr irəli sürülür, sınaqdan keçirilir və təkmilləĢdirilir.
O, bunu astronomiya tarixini illüstrasiya kimi istifadə etməklə həyata keçirir. Qədim astronomlara görə “sürpriz” günəĢin, ayın, ulduzların hərəkətinin izahını tələb edir. Bir təklif odur ki, səma bu cisimlərin asıldığı günbəzə bənzər damdır və onlar gündəlik olaraq Ģərqdən qərbə hərəkət edirlər. Təəssüf ki, bu, planetlərin davamsız hərəkətini izah etmirdi. Beləliklə, çox məharətli nəzəriyyə meydana çıxdı. Orada həqiqətən bir neçə cisim var, biri davamlı olaraq Ģərqdən qərbə hərəkət edir və baĢqaları çox davamsız (planetlərlə münasibətdə) hərəkət edir. Amma bu davamsız hərəkət özü müəyyən aydınlaĢdırma tələb edir. Çox-çox cisimlər postulatlaĢdırıldı, müxtəlif istiqamətlərdə çək-çevir edildi - o vaxta qədər ki, onlardan 72-nin təsəvvürü yaradıldı. Yeganə narahatlıq bu idi: “Bu sistem indi forma və bağlılıq vermək üçün kəĢf olunmuĢ o göy cisimlərinin öz görünüĢləri kimi dolaĢıq və mürəkkəb olmuĢdu.” Sonrakı astronomlar planetlərin hərəkətinə dair daha sadə izah yolları axtarırdılar. Kopernikin sistemi ortaya çıxdı ki, cisimlərin mərkəzində yer kürəsi deyil, günəĢ dayanır. Bu planetlərin davamsız hərəkətini izah etməyi asanlaĢdırdı-bu izaha görə yer də hərəkətdə idi. Baxmayaraq ki, çox adam yerin kainatın mərkəzi olmaması ideyasından silkələndi, astronomlar bunu faydalı hesab etdilər-ən azı onun nəticələrindən daha dəqiq mülahizələr alınana qədər. Amma Ġssak Nyuton da öz növbəsində sadə, ümumi izahat ilə ortaya çıxa bilər ki, planetlər yalnız necə deyil, həm də nə səbəbə görə dəqiq onların müĢahidə etdikləri yolla hərəkət edir. Bu ağırlıq qüvvəsinin təsiridir. Bir neçə sadə fiziki qanun planetlərin elliptik orbitlərini və baĢqa hadisələrin görünüĢünü, kometlər kimi izah edə bilərdi, hansı ki, bu, Kopernik sisteminə uyğunlaĢdırıla bilmədi. Bu sadə, hardasa çəkici görünürdü və müĢahidə olunan faktlara uyğun idi.
Elm və insan qavrayışı
Smitə görə, onda elmi metod insan ağlına asanca əsaslanmaqla kainatın izah olunması prosesidir. Biz həqiqətən onun mürəkkəbliklərini azaldaraq sadə prinsiplərə çevirməklə anlaya bilərik. Kainatın modeli irəli sürülür, sınaqdan keçirilir, istənilən tapılır, formaya salınır və nə zaman onlar çox qarmaqarıĢıq və ya müĢahidələrlə çox fikir ayrılıqları olur, o daha cəlbedici Ģərhlər üçün kənara atılır. Bu, nəzərəçarpan müasir baxıĢdır. Biz nəzəriyyələrdə müəyyən uyğunluq görürük ki, bu, müxtəlif Ģərhlərin qarmaqarıĢıqlığını “bir neçə ümumi prinsiplər”ədək azaldır. Bu ona görədir ki, elm bizim öz əqli orqanizmimizdir. Smitə görə, bütün elmi modellər - “bütün fəlsəfi sistemlər”, onun sözlərinə görə - “təxəyyülün açıq ixtiralarıdır.”
www.azadliqciragi.org 40
Ünsiyyət psixologiyası
“Ritorika haqqında və Bellesin məktubları” mühazirələrində Smitin mövzusunun əsasında o dayanır ki, həqiqi insan psixologiyası və inkiĢafı ondan-əsas ictimai institutdan-ünsiyyətdən gəlir. Nümunə üçün, Smit təklif verir ki, əgər sənin rəğbətə layiq auditoriyan varsa, onlara bütün mesajlarını ver, sonra onu hissə-hissə izah et. Əgər aqressiv dinləyici ilə rastlaĢsan, onların hamısını dərhal öz ziddiyyətli qənaətlərinlə hücuma məruz qoyma, onları mərhələlərlə buna aparıb çıxar. Yalnız tələbə qeydləri formasında olan mühazirələrdə və öz “Dilin ilkin formalaĢması haqqında təsəvvürlər” məqaləsində Smit dili anlamaq yolunu onun necə meydana çıxdığını tədqiq etməkdə görür. Yazılı qeydlər olmasına baxmayaraq, Smitin tarixi labüd dərəcədə təxminidir və onun nümunələri bir neçə qədim və müasir Avropa dilləri ilə məhdudlaĢır. Amma onun izahı təkamülə əsaslanır: o inanır ki, insan cəmiyyəti inkiĢaf etdikcə, dil bir inkiĢaf vasitəsi olaraq təkmilləĢir.
Dil insan düĢüncəsinin məhsulu olduğuna görə, o təsdiq edir, o bizə öz təbiətimiz haqda nəsə deyir. Misal üçün, bizim bacarıqlarımızın kateqoriyalaĢdırılması artıq “Astronomiya tarixi”ndə əks olunub. Smit bildirir ki, ibtidai insanlar hər Ģeyə fərqli adlar verə bilərdilər. O, çox ağır olardı, amma xoĢbəxtlikdən insan ağlının mücərrədlik gücü köməyə gəlir. Biz müxtəlif Ģeylərdə ümumi cəhətlər görə bilir və onların bütövlükdə siniflərinə ümumi söz iĢlədirik-məsələn, ağac. Biz həmçinin keyfiyyətləri rənglər kimi müəyyən edirik-yaĢıl ağac-və ya münasibətlər- mağaranın üstündəki ağac. Bu elmi metod üçün mühüm olan bu texnikalar bizim gündəlik həyatımızı anlamaqda az dəyərli deyil. Smitin hüquqi qaydaları mövzulara tətbiq etmək qətiyyəti onun “Xalqların sərvəti”ndən “Ritorika və Bellesin məktubları”nadək bütün sorğularını birləĢdirir. KeçmiĢdə istehsal və mübadiləni idarə edən insan hərəkətverici qüvvələrini eyniləĢdirmək və onları tərkib hissələrinə bölmək tələbatı vardı. Sonralar, bu axtarıĢ münasibətdən irəli gedən psixologiyanın aĢkar olunması və onun struktur və tərzinin analizi üçün aparılır.
Üslub, tərz, həqiqətən, Smitin diqqətini çox məĢğul edir. “YaxĢı tərz, üslub” - o, qətiyyətlə deyir, “yığcam, ədəbi və dəqiq olandır”. O, yazıçı və ya natiqin çılğınlığından xəbər verir və qısa, aydın, səlis olmalıdır. Qısa cümlələr anlaĢmaya kömək edir. Və (“Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”nin əsas anlayıĢı) dil hissiyyat doğurmalı və dinləyici onu qəbul etməlidir. Ünsiyyət psixologiyanın predmetidir, Smit iddia edir ki, müxtəlif arqumentlər müxtəlif texnikalar tələb edir. O, məqsədin təqdimatı üçün tələb olunan danıĢıq nitqindən tutmüĢ, ibrətamiz arqumentlərlə səbəb və nəticələrin izah olunması üçün tələb olunması, emosiyalara təsir etməli olan müxtəlif növ natiqlik təqdimatlarına qədər müxtəlif məsələləri əhatə edir. Onun təsvirləri klassik yazıçı və tarixçilərə qeyri-adi dərəcədə bələd olduğunu göstərir. Bununla belə, əsası adamlarla ünsiyyət yaratmaqdır ki, ilk andan onları anlaya biləsən. Ġnsanlar təbii olaraq bu cür hissləri ilə yaxĢıdırlar, belə ki, ünsiyyət dilin inkiĢafına imkan verir. Ən ilkin və ən kobud cəhdlərdən - ünsiyyətə, mürəkkəb və yüksək dərəcədə faydalı ictimai institutlara qədər yüksələrək.
www.azadliqciragi.org 41
Smit hökumət və dövlət siyasəti haqqında
Smitin “Hüquq sistemi haqqında mühazirələri” yenə də yalnız tələbələrinin qeydlərində qalıb. O bildirir ki, hüquq sistemi, “hökumət və qanunun ümumi prinsiplər nəzəriyyəsi” və ya “mülki hökumətlərin istiqamətləndirməli olduğu qaydalar”dır. Bir daha, mühazirələr sosial psixologiyada məĢğələ, insanın qarĢılıqlı təsir əsasında hüquq və hökumət institutlarının əsasının qurulmasına necə səbəb olmasının izlənməsi cəhdi kimi görünə bilər. BaĢlanğıc bölmə “Ədalət” adlandırılıb, ancaq müxtəlif səpkili geniĢ məsələləri əhatə edir. Hökumətin mənĢəyi və inkiĢafı, konstitusiyalar, yerli hüquq, köləlik, mülkiyyət hüququ, məhkəmələr və cinayət məhkəməsi məsələləri daxil olmaqla. BaĢqa bir əsas bölmə, siyasət haqqında daha çox Smitin qiymətlər, pul, ticarət və əmək bölgüsü ilə bağlı fikirlərini əhatə edir ki, bu, on il keçməmiĢ onun “Xalqların sərvəti” əsərində əksini tapacaqdı .
Ədalət, dövlət və hüquq
Bir daha, Smit təkamül baxıĢını götürür. Ovçuluq sistemi köçəri çobanlar dövrünə, sonra sabit kənd təsərrüfatı və biznes dövrünə yol verdikcə, bu iqtisadi quruluĢları möhkəmləndirmək üçün müxtəlif dövlət və hüquqi sistemlər tələb olunurdu. (Bir əsr sonra Karl Marks razılaĢacaq: istehsal münasibətləri ictimai münasibətləri formalaĢdırır.) Dövlət, Smit “Xalqların sərvəti”ndə dəqiq Ģərh etdiyi kimi, mülkiyyətin qorunması məqsədi əsasında yaranmıĢdır, hansı ki, çoban və fermerlər dövründə çox mühüm əhəmiyyətə malik oldu. Bu quruluĢun açıq üstünlüyü bizim təbii insan meylinin hakimiyyətə hörməti əsasında möhkəmləndirildi, o deyir. Amma bu, bazar iqtisadiyyatı idi ki, demokratiyanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Ġlkin vaxtlar, bütün hakimiyyət yerli rəhbərdə idi. Ġqtisadi mübadilədə, istehsalçılar əvəzində diqqəti daha çox öz müĢtəriləri olan saysız-hesabsız sadə insanlara yönəlt- dilər. Beləliklə, tipik dövlətin toxumları səpildi. Əmək və mübadilə
BaĢqa bölmələr göstərir ki, Smit “Xalqların sərvəti”ni hətta 1760-cı illərin ortalarında davam etdirirdi. “Bu, əmək bölgüsüdür ki, ölkənin sərvətini artırır”, o deyir. Burada da sancaq fabrikinin və yun paltonun istehsalı misalı var ki, münlərlə fərdin əməkdaĢlığını əhatə edir və cəmiyyət vasitəsilə əmək fəaliyyətini geniĢləndirir. Və biz belə deyirik: ”Sən qəhvəçiyə və ya qəssaba pivə və mal əti üçün müraciət edərkən, bunlara özlüyündə nə qədər ehtiyac duyduğunu izah etmirsən, müəyyən qiymət müqabilində sənə o məhsuldan nə qədər düĢdüyünü soruĢursan”. ”Sən qəti olaraq onun insanpərvərliyinin deyil, özünəvurğunluğunun obyektisən. (Bəlkə də bunu qeyd edən tələbə Smitin əsl sözlərinin Ģeiriyyətini sadəcə tuta bilməyib.) Uyğun olaraq, biz görürük ki, Smit o merkantilist baxıĢlarına hücum edir ki, o baxıĢa görə sərvət puldur və onun qorunması üçün ixrac məhdudlaĢdırılmalıdır. “Bu haylı-küylü yaĢayıĢla,” – o qeyd edir, “bir zəngin bədxərc kapitalı israf edə bilər-hansı ki, bu istehsalı və inkiĢafı sarsıdır, hətta baxmayaraq ki, dövriyyədən pul itmir”. Sərvət və pul, həqiqətən də, eyni Ģey deyil. “Xalqların sərvəti”ndə baĢlanğıc götürən mühazirələr iqtisadi ideyaları “Əxlaqi düĢüncələr nəzəriyyəsi”ndə inkiĢaf etdirir. O təkid edir ki, bizim maddi inkiĢafımızın hərəkətverici qüvvəsi bizim ehtiyaclarımız deyil, bizim istəklərimizdir və belə deyir:
”Ġnsanın tələbatı elədir ki, heç nə onu qane etmir. Biz yedizdirildikdən, qeyindirildikdən və evlə təmin olunduqdan sonra da iqtisadi inkiĢaf dayanmaz.” Bizim təkmilləĢmə axtarıĢımız heç vaxt bitmir və nə istehsalda, nə sənayedə, nə də elmdə və sənətlərdə inkiĢaf ondan ayrılmır.
www.azadliqciragi.org 42
Bacarıqsız hökumət
Əgər istehsal, mübadilə və kapital yığımı maddi tərəqqiyə gedən yoldursa, bunu əngəlləyən nədir? Smit deyir ki, tez-tez təsadüf olunan fakta görə, bu, bacarıqsız hökumətdir. Kapital yığımı vaxt aparır. Əgər insanlar düĢünürsə ki, hökumət onları oğurluqdan qoruya bilməz və azad ticarət etməyə buraxmaz, onların çalıĢqan və qənaətcil olmağa meyli az olacaq. “Hüquq sistemi haqqında mühazirələr” heç zaman nəĢr üçün nəzərdə tutulmamıĢdı və Smitin hökumətin bacarıqsızlığı və müdaxiləsinə hücumu “Xalqların sərvətinə” nisbətən burada bir az yumĢaqdır. Ancaq onun çox yaxın məqsədləri var: insanları iĢ dəyiĢikliklərindən qoruyan müqavilə qanununda qüsurlar, torpağa sahiblik və onun ilk statusu haqqında köhnə qanun, hökumət subsidiyaları, istehsalçılara verilən monopoliyalar, imtiyazlar və uzun təlimlər, köləlik və baĢqa qaydalar və s. Ağır vergilər baĢqa bir yolkəsicilikdir. Mühazirələrdə o artıq vergilərin səmərəliliyi haqqında düĢünməyə baĢlayıb: torpaq vergilərini əmtəə vergilərinə qədər artırmaq olar, çünki onları toplamaq asandır. Və burada, o düĢünür ki, dövlət və səlahiyyətli torpaq sahiblərindən daha çox mərkəzi planlaĢdırma var. Adamlar yuxarıdan yönəldilməyən bazarlara və ticarət azadlığına ehtiyac duyurlar. Belə müdaxilələr labüd olaraq ictimai rifahı aĢağı salır. Adamlar könüllü mübadilələrə gedirlər, çünki hər iki tərəf bundan faydalanacağına inanır. Bu insan sərvətinin mənbəyidir. “Nə zaman iki nəfər öz arasında ticarət edir” o düĢünür ki, “bu, Ģübhəsiz olaraq hər ikisinin qazancıdır. ” Və o, merkantilistlərə deyir: ”Vəziyyət iki xalq arasında da tam eynidir.”
Onun siyasət ”reseptlər”i eyni dərəcədə sağlamdır: “Yuxarıdakı fikirlərdən görünür ki, Britaniya bütün mənalarda azad liman olmalıydı ki, orada xarici ticarət üçün hər hansı maneə olmasın. Əgər hökumətin xərclərini baĢqa üsulla ödəmək mümkün olsaydı, bütün borclar, gömrük rüsumları və aksizlər ləğv edilməliydi ki, belə sərbəst ticarət və azad mübadilə bütün xalqlara və hər Ģeyə Ģamil edilməliydi.” Və eyni düĢüncəylə, “mübadilə azadlığı” bütün millətlərin daxilində də hər Ģeyə Ģamil edilməliydi. Smit kimi dövrünün bəzi alimləri də güman edirdilər ki, inkiĢaf qarĢısıalınmazdır. Hər halda, onların dünyası həqiqətən inkiĢaf etməkdəydi. Smit çox da nikbin deyildi. ĠnkiĢaf qayda və təhlükəsizlik, azadlıq və ədalət çərçivəsi tələb edir. Əks təqdirdə, adamlar əməksevər olmaq səbəblərini itirirlər. Bütün bunların qorunub saxlanmasında dövlətin Ģəksiz rolu var. Amma bu da sərvət yaranması prosesinin yolunu kəsməməlidir, çünki o mənafelər hakimiyyətə onu təhrif etmək üçün verilməyib. Bu yolu sərbəst buraxmaqla, insanların daha yaxĢı Ģəraitə olan təbii arzusu inkiĢafın ən güclü hərəkətverici qüvvəsidir.
www.azadliqciragi.org 43
Nəticə
Smitin geniĢ yayılmamıĢ yazıları sadəcə, onların əhatə etdiyi dərin elmilik dərəcəsinə görə müasir oxucuya çətinlik yarada bilər. Həm də, Smit müxtəlif tarixi kosmologiya modelləri haqqında idrak dilində və dərin elmi biliklə danıĢır. Bundan baĢqa, o, müxtəlif klassik alimlərin dildən necə istifadə etdiyini göstərmək üçün onlardan sitatlar gətirir və çoxsaylı yaxın və uzaq ölkələrin qanuni istitutlarının müqayisəsini aparır. Ancaq Smitin çoxlu akademik sahələrdə nümayiĢ etdirdiyi ustalıq, həm də onu təbiətcə bir tələbə kimi göstərir. O, bu qanunları, hökumətləri, dili və hətta elmi “müəyyən olduğu” kimi verməyib. Bütün bunlar həqiqətən insan düĢüncəsinin məhsuludur. Hələ onlar mürəkkəb sistemlərdir və elə gərəkli deyil ki, biz onu Ģüurlu olaraq layihələĢdirək. Bu görünməz əl ilə fərziyyə irəli sürən alimi o, heyran qoyur ki, bizim fərdi hərəkətlərimiz onların ictimai institutlarının fəaliyyətini qurmağa necə təhrik edir. www.azadliqciragi.org 44
“GÖRÜNMƏZ ƏL” RİCƏTİ
Adam Smit öz “görünməz əl” ideyasına görə məĢhurdur. Bir çox insanlar bunu o mənada götürür ki, bizim Ģəxsi maraqlarımıza xidmət edən əməllərimiz, necə olsa da, ümumilikdə ictimai fayda gətirir. Bizim çətin sövdələĢməmiz, məsələn, bazar sistemini yaradır ki, resursları böyük səmərəliliklə bölüĢdürə bilsin. Həqiqətən, “Yupiterin görünməz əli” xatırlatmasını “Astronomiya tarixi”ndən baĢqa, Smit yalnız iki dəfə ümumi düĢünülmüĢ mənada deyil, “ümumi məhsul” bölməsində iĢlədir.
“Əxlaqi düĢüncələr nəzəriyyəsi”ndə, Smit bildirir ki, “Ġlahi qüvvə”nin əli iqtisadi qazancları bərabərləĢdirir. Zəngin kasıbdan çox yeyə bilməz. Yalnız onların torpağında baĢqaları ilə mübadilə etmək üçün istehsal olunmuĢ daha çox ərzaqları var ki, onu zənginlərin tələbatı olan cah-cəlal, oyun-oyuncaq və bəzək-düzək üçün təchiz edirlər. Yalnız özlərini düĢünərək, zənginlər minlərlə insanı iĢlə təmin edirlər: “Zəngin bu məhsul yığını içindən yalnız daha çox qiymətli və gərəkli olanını seçir. Onlar yoxsuldan az istehlak edir və onların təbiətən xudpəsənd və tamahkar olmasının əksinə, onlar öz sahib olduqlarının məhsullarını yoxsulla bölürlər – hətta baxmayaraq ki, onlar yalnız öz mənfəətlərini düĢünürlər, onlar üçün iĢləyən minlərlə əməkçinin zəhmətindən əldə etdikləri məhsulu mənasız və acgöz arzularının hədiyyəsi olaraq yeganə məqsəd kimi görürlər. Onlar “görünməz əl” tərəfindən həyati ehtiyacların paylanmasına yaxın olanı edirlər, hansı ki, onu etməklə, yer üzü onun sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı və beləliklə, onlar bunu düĢünməyərəkdən, bilməyərəkdən, cəmiyyətin marağının xeyrinə və rəngarəngliyinin artmasına gətirirlər ”.
Yerli və xarici sənaye
“Görünməz əl” ifadəsi “Xalqların sərvəti”ndə yalnız xarici ticarət üzərində yerli sənaye sahələrinin üstünlüyünə yardım edən rəsmi monopoliyalar haqqında bölmədə xatırladılır. Smit qeyd edir ki, bu, insanları yerli sənaye sahələrinə daha çox kapital yatırmağa vadar edir və arxasınca bu nöqtəyə gəlir: “Hər bir fərd imkan olduğu qədər öz kapitalını daha çox yerli sənayenin dəstəklənməsi üçün sərf etməyə can atır. Beləliklə, o sənayeni istiqamətləndirmək üçün, ola bilsin ki, daha çox dəyər istehsal edəcəklər. Hər bir fərd cəmiyyətin illik gəlirini vermək üçün bacardığı qədər əhəmiyyətli dərəcədə daha çox iĢləyir. Həqiqətən də, o ümumi olaraq, nə ictimai marağı təĢviq etməyi düĢünür, nə də ona nə dərəcədə yardım etdiyini bilir. O, xarici sənayeyə yerli dəstək verməyi üstün tutmaqla, yalnız öz təhlükəsizliyini düĢünür. O, istehsalı bu yolla istiqamətləndirməklə, ola bilsin, daha çox qazanc istehsal edəcək, amma təkcə öz qazancını düĢünür; bu halda, baĢqa bir çox hallarda olduğu kimi, proses “görünməz əl” tərəfindən onun məqsədinin bir hissəsi olmadan sona çatdırılır.” Bu iki bölmə tənqidlərə yol açır ki, Adam Smitin “görünməz əl” konsepsiyası onun məhĢur məramından uzaqdır. Birində, Ģəxsi marağın müsbət xoĢbəxt sonluğu “Ġlahi qüvvə”yə Ģamil olunur. Digərində, bu ixrac ticarətinin müzakirəsində köməkçi bir rol oynayır.
İnsan fəaliyyətinin düşünülməmiş nəticələri
Həqiqətən, tənqidçilər çox məhdud Ģəkildə oxuyurlar. “Görünməz əl” ideyası, ümumi anlaĢıldığı kimi, Smitin əsərinin nüfuz dairəsini geniĢləndirir və əgər o iki spesifik istinad heç www.azadliqciragi.org 45
zaman mövcud olmasa belə, bu baĢ verəcəkdi. Bu ifadə Smitin o ideyasının çox uyğun stenoqrafiyasıdır ki, insan fəaliyyətlərinin düĢünülməmiĢ nəticələri var. O, ədalət prinsiplərindən bir neçə əsaslı qayda yaratmıĢdır ki, fərdlərin düĢünülməmiĢ özünəxidmət fəaliyyətləri yaxĢı fəaliyyət göstərən və faydalı ictimai qayda-qanun yarada bilər. Mən yun palto alan zaman (Smitin çəkdiyi misal), bunu öz mənafeyim üçün edirəm. Mağaza sahibinin və hətta bəlkə mənim heç zaman görüĢməyəcəyim toxucular, çobanlar, dərzilər, birka vuranlar, boyaqçılar, tikiĢçilər, dəzgahqayıranlar, daĢıyanlar və yerdə qalan hamısının mənafeyi məni az düĢündürür. Nə də palto hazırlayanlardan hər hansı biri məni məmnun etmək üçün bunu düĢünür. Onların fikirləri güman ki, daha çox ailələrini yedirtmək üçün pul qazanmaq haqqındadır. Hər halda, mənim bazarlığım onlara mənfəət gətirir, çünki mənim xərclədiyimin müəyyən kiçik bir hissəsi avtomatik olaraq onların hər birinə çatır. Bənzər olaraq, onların hər birinin paltonun istehsalına qoyulan əməyi, mənə özüm tikə biləcəyimdən daha yaxĢı, daha ucuz geyim təmin edir. Qəribə görünə bilər ki, müxtəlif ölkələrdə minlərlə insanın əməyi avtomatik olaraq koordinasiya olunur və bu, ixtiyari rəhbərliyə ehtiyac duyulmadan, hər kəsin Ģəxsi maraq əsasında cəlb olunması ilə baĢ verir. Amma Smit bunu tamamilə sadə Ģəkildə izah edir. Könüllü mübadilə yalnız hər iki tərəfin sövdə- ləĢmədən mənfəət gözlədiyi halda baĢ verir. Onlar hər biri qazancda istədiyi bir Ģeyi, normasından artıq istəmədiyi bir Ģeyi əldə edir – əmək müqabilində pul və ya pul müqabilində əmtəə. Milyonlarla insan bu yolla bir-biri ilə ticarət edən zaman, belə mənfəət geniĢ və sürətli Ģəkildə bütün cəmiyyətin arasında yayılır. Eyni zamanda, qiymətlər göstərir ki, nə qədər insan mübadilədə xüsusi əmtəə və xidmətlər əldə etmək üçün könüllü olaraq nə qədər ziyana düĢürlər. Onlar bizə siqnal verir ki, yüksək gəlir gətirmək üçün əmək və kapital harada qoyulmalıdır. Və beləliklə, avtomatik amma tamamilə düĢünülməyərəkdən biz cəmiyyətin daha vacib istəklərini və ehtiyaclarını yerinə yetirməyə nail oluruq.
Davamlı sistem
Smit bu ictimai sistemin təkamül təbiətinə müəyyən ehkam kimi baxır. “O yaĢayır, çünki iĢləyir”- deyir. “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”ndə tam düzgün olaraq, o bunu “ilahi” və “yarımilahi” qüvvə kimi qeyd edir. Akademik həyat o zaman ruhanilər tərəfindən idarə olunduğuna görə, bəlkə də onların seçimi yox idi. Və ya, bəlkə də, Darvindən bir əsr əvvəl bu, yeganə izah kimi görünürdü. O hələ sistemin təbiətə, yoxsa ilahi qüvvəyə aid olunması arasında tərəddüd edirdi və sonra ruhanilər azad və müstəqil maaĢla iĢləyəndə, bu ideyaya əsasən təbii, davamlı sistem onun fikirlərinə görə daha güclü inkiĢaf edir. Bu o demək deyil ki, biz həqiqətən istədiyimizi edə bilərik və “görünməz əl” bizə qayğı göstərəcək. Smitə yaxĢı məlumdur ki, insanlar olduqca eqoist, paxıl, mənasız və kinlidirlər. Ġfrat olaraq, bu təbii insan meylləri təhlükəlidir, buna baxmayaraq , onlar mülayim səviyyədə əsaslı Ģəkildə vacibdirlər. Bizim Ģəxsi maraqlarımız bizi sövdələĢmələr aparmaqla, düĢünülməyərəkdən baĢqalarına mənfəət vermək üçün hərəkətə gətirir. Bizim zənginlərə olan həsədimiz bizi daha böyük səylərə ruhlandırır ki, qabaqcıl istehsal sahələri, elm, hətta sənətlər yaranır. Çünki biz baĢqalarının hörmətini sevirik, bizim Ģöhrətpərəstliyimiz bizi xeyirxah hərəkətlər etməyə təhrik edir. BaĢqalarının hiddəti bizi incitsə də, biz onlara zərər vurmaqdan çəkinirik. Bu qeyri-adi yolla, Adam Smitin əxlaqi sistemi onun iqtisadi sistemi kimi “ifrat eqoist”dir. Biz məhsul alıcısı kimi, öz ambisiyalarımıza görə baĢqalarına xeyir veririk və onların nifrətindən zərər çəkməmək üçün, onlara ziyan vurmaqdan da çəkinirik.
www.azadliqciragi.org 46
Fərdi fəaliyyət və ictimai nəticələr
Amma bu ictimai sistemin rahat və avtomatik fəaliyyəti üçün, biz bəzi qaydalara əməl etməliyik. Bizi baĢqalarına zərər vurmaqdan qoruyan ədalət qaydaları, bizi arzulanmaz istəklərdən çəkinməyə məcbur edən əxlaq qaydaları və iqtisadi sahədə mülkiyyət və müqavilə qaydaları. Bu fərdi davranıĢ qaydaları faydalı ictimai qaydaların yaranmasına ruhlandırır. Biz bunun necə olduğunu baĢa düĢməyə bilərik, amma təbii instinktimiz istənilən halda, məhdud düĢüncə və qavrayıĢımızdan daha etibarlı bələdçidir. Bu yaxınlarda, Nobel mükafatlı iqtisadçı F.A.Hayek Smitə və ondan sonrakılara əsaslanaraq, “ictimai qaydaların həmahəngliyi mərkəzi idarəçiliyə ehtiyac olmadan yarana bilər” ideyasını davam etdirdi. Özünün təkamül və psixologiya haqqında müasir düĢüncəsi ilə ictimai qrupların necə inkiĢaf etdiyini və onların düĢünməyərəkdən, sadəcə fərdi davranıĢ qanunauyğunluğuna əməl edərək rahat fəaliyyət qaydalarını yaratmasını iĢləyib hazlırladı. Dildə, məsələn, biz sadəcə qrammatikanın bir neçə qaydasına əməl etməklə düĢünməyərəkdən səmərəli ünsiyyət sistemi ya- radırıq – o qaydalar ki, biz tamamilə təbii olaraq əməl edirik, amma izah etməyə çətinlik çəkirik. Smit, əlbəttə, dil ilə bağlı öz qeydlərində ona yaxınlaĢır.
Bu faydalı ictimai qaydaların əsası bizim birlikdə yaĢamağı öyrənməyimizdədir. Biz hamımız öz arzularımızı təmin etmək istəyirik, amma bu çox zaman baĢqalarının istəkləri ilə toqquĢur. Tədricən öyrənirik ki, baĢqaları tərəfindən heç bir halda zorakılıq təhlükəsinə aparmayacaq dözülən hərəkətlər hansılardır. Beləliklə, təbii insan hissiyyatının köməyi ilə biz öz maraqlarımızı baĢqalarına ziyan vurmamaq Ģərti ilə güdərək, ədalət qaydalarını iĢləyib ha- zırlayırıq. Yalnız iqtisadi sahədə deyil, baĢqa ictimai qarĢılıqlı əlaqələrdə də biz, hətta məqsədimizin bir hissəsi olmasa belə, hamımıza mənfəət gətirmək yolu ilə əməkdaĢlıq etməyi öyrənirik.
www.azadliqciragi.org 47
ADAM SMİTİN BƏZİ DEYİMLƏRİ Əmək bölgüsü haqqında... Əmək bölgüsü nəticəsində, bütün fərqli sənət sahələrində böyük məhsul artımı, yaxĢı idarə olunan cəmiyyətlərdə ona səbəb olur ki, ümumi sərvət öz-özünə əhalinin ən aĢağı təbəqələrinə çatır. “Xalqların sərvəti”,
....və müqayisəli üstünlük ġüĢələrin, istixanaların və istilik sisteminin
köməyi ilə ġotlandiyada çox yaxĢı üzüm yetiĢdirilə və onlardan çox yaxĢı Ģərab hazırlana bilər. Bu ən azı xarici ölkələrdən gətirilənlər qədər yaxĢı ola bilər, amma 30 dəfə baha qiymətə. Bütün xarici Ģərabların idxalına qadağa qoymaqla, yalnız ġotlandiyada “Claret” və “Burqundu”nun hazırlanmasını müdafiə etmək ağıllı qərar olardımı?” “Xalqların sərvəti”, IV Kitab, c.II.səh.458. par.15
Hər bir ağıllı ailə sahibinin prinsipi odur ki, heç vaxt o Ģeyi evdə hazırlamağa can atmasın ki, onu düzəltmək almaqdan baha baĢa gəlir. Hər bir ayrıca ailənin davranıĢında rast gəlinən bu düĢünülmüĢ hərəkət, çətin ki, böyük bir krallıq üçün səfehlik hesab olunsun.
Ümumilikdə, əgər hər hansı ticarət sahəsi və ya hansısa əmək bölgüsü ictimaiyyət üçün əlveriĢlidirsə, azad və daha ümumi rəqabət hər zaman daha artıq dərəcədə sərfəli olacaq. “Xalqların sərvəti”, II Kitab, c.II. səh.329. par.106
Ġstehlak bütün istehsal prosesinin yeganə nəticəsi və məqsədidir və istehsalçının marağı ona yönəlməlidir ki, istehlakçının ona zəruri ehtiyacı nə dərəcədədir.” “Xalqların sərvəti”, IV Kitab, c.VIII. səh.660. par.49
Eyni ticarət sahəsində çalıĢan adamlar, hətta əyləncə və Ģənliklərdə belə, nadir hallarda bir araya gəlirlər, ancaq bu görüĢlərdə də danıĢıqlar millətin əleyhinə olan və ya bəzi nəticələrə görə qiymətlərin qaldırılması haqda sövdələĢmə ilə baĢa çatır... Amma baxmayaraq ki, qanun eyni ticarət sahəsində çalıĢan adamların hərdən bir yerə toplaĢmasına mane ola bilmir, o, zəruri olanı təmin etməkdən baĢqa, belə toplantıların keçirilməsi üçün heç nə etməməlidir.
Xüsusi bir Ģəhərdə eyni ticarət sahəsindən olanların hamısının adlarını və ünvanlarını yaĢayıĢ yerlərində dövlət qeydiyyatına salmağa məcbur edən qaydalar belə toplantıları asanlaĢdırır. Eyni ticarət sahəsindən olanlara, öz yoxsullarını, xəstələrini, dul qadınlarını və yetimlərini təmin etmək üçün özlərinə vergi tətbiq etməyə imkan verən qaydalar bu toplantıları zəruri edir. Korporasiya təkcə onları zəruri etmir, həm də böyük çoxluğun aksiyasını hamı üçün vacib edir. Azad ticarətdə məqsədyönlü əlaqələndirmə hər bir ayrı ticarət sahəsinin yekdil razılaĢması ilə yaradılmamalıdır və bu hər bir ayrı ticarət sahəsinin eyni yolla davam etdiyindən uzun sürə www.azadliqciragi.org 48
bilməz. Birliyin əksəriyyət çoxluğu məcburi qərarları xüsusi cərimələrlə qanuniləĢdirə bilər ki, bu da, rəqabətin səmərəliliyini və hər hansı könüllü ittifaqa nisbətən dayanıqlığını məhdudlaĢdırar.
Bazarın geniĢlənməsi və rəqabətin məhdudlaĢdırılması hər zaman ticarətçilərin marağındadır. Bu qaydadan irəli gələn hər hansı yeni qanun və ya kommersiya qanun layihəsi, gərək hər zaman yüksək prinsipiallıq, hətta Ģübhəli yanaĢma yolu ilə böyük ehtiyatla dinlənilə, uzun sürən və diqqətli yoxlamadan keçmədən qətiyyən qəbul olunmaya. Bu insanların qoyduğu qaydalardan irəli gəlir. O insanların ki, onların maraqları ictimaiyyətlə üst-üstə düĢmür,
onların ictimaiyyəti aldatmaq və hətta əzmək üçün ümumi maraqları və çoxlu imkanları var. “Xalqların sərvəti”, I Kitab, c.XI. səh.267. par.10
dövlət ...Kralların və nazirlərin Ģəxsi adamlarının iqtisadiyyatın keĢikçiləri olmasını iddia etməsi, iĢə heç bir dəxli olmayan məsələ və fərziyyədir. Onlar özləri cəmiyyətdə hər zaman və hər hansı istisnasız ən böyük israfçılardır. Əgər onların öz ağılsız israfçılığı dövləti dağıtmırsa, onlar heç zaman məqsədlərinə yetməyəcəklər.
II Kitab, c.III. səh.346. par.36
Müstəqil adamları öz kapitalını hansı yolla istifadə etməyə istiqamətləndirməyə cəhd göstərən bir dövlət adamı, özünü daha çox lazımsız məsələlərlə yükləməməli, üzərinə yalnız ayrıca bir Ģəxslə, hər hansı Ģura və ya senatla bağlı olmayan əminliklə etibarlı bir səlahiyyət götürməlidir. Hansı ki, o səlahiyyət heç yerdə özünü onu yerinə yetirməyə qadir hesab edən lovğa və səfeh adamın əlində olduğu qədər təhlükəli olmazdı.
BaĢqa belə bir sənət yoxdur ki, hökumət onu adamların ciblərinin pulunu boĢaltmaq qədər tez öyrənsin. “Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II. II hissə, səh.458. par.15
Hər bir dövlətin vətəndaĢları, imkan daxilində öz bacarıqlarına uyğun olaraq hökumətin dəstək verdiyi iĢlərə yardım etməlidirlər. “Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II. II hissə, səh.825, par.3
Hər bir fərdin ödəməli olduğu vergi qeyri-müəyyən deyil, dəqiq olmalıdır. Ödəmənin vaxtı, ödəmə üsulu, ödənilməli məbləğ ianəçi və hər bir baĢqa Ģəxs üçün aydın və sadə olmalıdır. “Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II. II hissə, səh.825, par.4
Hər vergi vaxtında və ya qaydasında, ödəyici üçün çox rahat Ģəkildə toplanmalıdır. www.azadliqciragi.org 49
“Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II. II hissə, səh.826, par.5
Hər vergi mexanizmi elə düĢünülmüĢdür ki, dövlətin ictimai xəzinəsinə gətirdiyi gəlirdən də artıq, mümkün qədər həm insanların cibini çox soysun, həm də onların cibini yığcam saxlasın. “Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II. II hissə, səh.826, par.6
Kapital sahibi əslində dünyanın vətəndaĢıdır və önəmli deyil ki, o, ayrıca bir ölkəyə bağlı olsun. Onun müəyyən olunmuĢ ağır vergi cəriməsinin məĢəqqətli sıxıntısına məruz qaldığı halda, ölkəni tərk etməsi uyğun olardı. O, kapitalını hansısa baĢqa bir ölkəyə aparardı ki, orada ya öz biznesiylə məĢğul olar, ya da öz azad həyatını yaĢayardı.
Ağ siyənək balıqçılarına həvəsləndirici yardım tonnaj ilə bağlıdır və o, balıqçının zəhmətinə və ya uğuruna görə deyil, gəminin yükünə uyğunlaĢdırılıb və mən qorxuram ki, bu yalnız balıq ovu üçün təchiz olunmuĢ gəmilərin, balıq üçün deyil, həvəsləndirici yardım üçün istifadə olunmasını adi hala çevirsin.
ixrac üzərində nəzarət... Əməksevər insanlar üçün qonĢuluqdakı zəngin biri kasıba nisbətən daha yaxĢı alıcı ola biləcəyi kimi, zəngin xalq da belədir. Bizim bütün qonĢularımızın yoxsullaĢmasını nəzərdə tutan ticarət məhdudiyyətləri, bunun müqabilində çox əhəmiyyətsiz ticarət və nifrət gətirir. “Xalqların sərvəti”, IV Kitab, c.III, hissə II, səh.495, par.c11
Belə ödəmələr haqqında mühakimə yürütmək (baĢqa yüksək tarifli ölkələrə tariflər tətbiq olunur) ona bənzəyir ki, elə istehsal edirsən, bir nəticəsi yoxdur. Bəlkə də, müzakirələri dəyiĢməz ümumi prinsiplərlə tənzimlənən qanunvericinin məharətinə, o cümlədən, vəhĢicəsinə dövlət adamı və ya siyasətçi adlandırılan o məkrli və hiyləgər heyvanın bacarığına məxsusdur ki, müĢavirələri məsələlərin ötəri tərəddüdlərinə əsaslanır.
Kommunal xidmətlər, onun icra olunmasına görə haqq ödənilməyincə və bu, onların icra olunmasına göstərilən zəhmətə uyğunlaĢdırılmayınca, heç zaman yüksək səviyyədə yerinə yetirilmir.
Hər insanın marağındadır ki, bacardığı qədər asan yaĢasın. Əgər onun gəlirləri müəyyən çox gərgin vəzifələri icra edib-etməməsindən asılı olmayaraq eynidirsə, bu, Ģübhəsiz onun marağını ora yönəldir ki, ya iĢdən tamamilə imtina etsin, ya da onu diqqətsiz və səliqəsiz Ģəkildə yerinə yetirsin.
www.azadliqciragi.org 50
V Kitab, c.I, III hissə, II bənd, səh.760, par.f7
ədalət haqqında... Əgər ədalət aradan götürülsəydi, insan cəmiyyətinin böyük, nəhəng fabriki anında atomlara parça- lanardı.
Dövləti ən aĢağı barbarlıqdan sərvətin ən yüksək dərəcəsinə aparmaq üçün artıq heç nə tələb olunmur, çünki asayiĢ, sadə vergilər və ədalətin yol verilən idarəçiliyi və bütün yerdə qalanlar hadisələrin təbii gediĢi nəticəsində yaranır. Mühazirə-1775, Duqald Stüart sitat gətirib, Adam Smitin həyatı və yaradıcılığı haqqında mühazirə, bölmə IV, 25. ...və insan şəfqəti Bir Ģəxsin nə dərəcədə xudbin olduğu fərz olunsa belə, onun təbiətində, Ģübhəsiz bəzi prinsiplər var ki, onu baĢqalarının taleyi ilə maraqlandırır və onların xoĢbəxtliyini onun üçün önəmli edir, baxmayaraq ki, o, özünə məmnunluq verən Ģeydən baĢqa heç nə düĢünmür.”
Hər bir fərdin qanunauyğun olaraq öz vəziyyətini daha da yaxĢılaĢdırmaq cəhdi çox güclüdür ki, bu təkcə və hər hansı yardım olmadan, yalnız cəmiyyətdə zənginlik və inkiĢafa aparmaq qabiliyyəti deyil, həm də insanların yaratdığı səfeh qanunlarla fəaliyyətini çətinləĢdirən yüzlərlə yersiz maneələrin öhdəsindən gəlməkdir.
...“görünməz əl” Zəngin yoxsuldan yoxsuldan az istehlak edir və onların təbiətən xudpəsənd və tamahkar olmasının əksinə, onlar öz sahib olduqlarının məhsullarını yoxsulla bölürlər-hətta baxmayaraq ki, onlar yalnız öz mənfəətlərini düĢünürlər, onlar üçün iĢləyən minlərlə əməkçinin zəhmətindən əldə etdikləri məhsulu mənasız və acgöz arzularının hədiyyəsi olaraq yeganə məqsəd kimi görürlər. Onlar “görünməz əl” tərəfindən həyati ehtiyacların paylanmasına yaxın olanı edirlər, hansı ki, onu etməklə, yer üzü onun sakinləri arasında bərabər hissələrə bölünmüĢ olardı və beləliklə, onlar bunu düĢünmə- yərəkdən, bilməyərəkdən, cəmiyyətin marağının xeyrinə və rəngarəngliyinin artmasına gətirirlər . “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”, IV hissə,c.1, səh.184-5, par.10
Hər bir fərd nə ictimai marağı təĢviq etməyi düĢünür, nə də ona nə dərəcədə yardım etdiyini bilir. O, yalnız öz təhlükəsizliyini düĢünür və o, istehsalı o yolla istiqamətləndirməklə, ola bilsin, daha çox qazanc istehsal edəcək, amma təkcə öz qazancını düĢünür; bu halda, baĢqa bir çox hallarda olduğu kimi, proses “görünməz əl” tərəfindən onun məqsədinin bir hissəsi olmadan sona çatdırılır. “Xalqların sərvəti”, IV Kitab, c.II səh.456, par.9
Bu bizim nahar gözlədiyimiz qəssabın, Ģərabçının və ya çörəkçinin iltifatından deyil, onların öz maraqlarına qayğısı ilə bağlıdır. Biz özümüzü onların humanistliyinə deyil,
www.azadliqciragi.org 51
özünəvurğunluğuna yönəldirik və heç zaman onlara öz ehtiyaclarımız barədə deyil, onların qazancları haqda danıĢırıq. “Millətlərin sərvəti”, I Kitab, c.II səh.26-7, par.12
...planlaşma Ġnsan sistemi onun öz təkəbbürü ilə çox uyğundur və çox zaman öz ideal hakimiyyət planının fərz edilən mükəmməlliyinə aĢiqdir ki, o özü bunun hər hansı hissəsinin kiçicik bir təzahüründən belə əziyyət çəkmir. O, elə görünməyə çalıĢır ki, böyük bir cəmiyyətin üzvlərini, elə asanlıqla təĢkil edə bilər ki, sanki bir əl fiqurun müxtəlif hissələrini Ģahmat taxtası üzərində yerləĢdirir. O, nəzərə almır ki, insan cəmiyyətinin nəhəng Ģahmat taxtasında, hər ayrı hissənin, bütünlüklə o müxtəlf hissələrin öz hərəkət prinsipi var ki, onun üzərində təsir vasitəsini yalnız qanunverici seçə bilərdi. “Xalqların sərvəti”, I Kitab, c.II səh.26-7, par.12
Oksford universitetində olan professor ictimaiyyətinin böyük bir hissəsi, bu uzun illərdə dərs demək vərdiĢlərini belə tamamilə tərgitdi. “Xalqların sərvəti”, V Kitab, c.II., III hissə, bənd 2, səh.761, par.8
Kollec və universitetlərin nizam-intizamı əsasən tələbələrin xeyrinə deyil, rəhbərlərin mənafeyi və ya daha dəqiq deyilsə, onların iĢini yüngülləĢdirmək üçün düĢünülmüĢdür. sərvətin yayılması... Böyük bir hissənin vəziyyətinin yaxĢılaĢması qətiyyən hamı üçün narahatlıq hesab olunmamalıdır. Çox böyük bir hissəsi yoxsul və zavallı olan hər hansı bir cəmiyyət mütləq mənada sağlam və xoĢbəxt ola bilməz. “Xalqların sərvəti”, I Kitab, c.VIII., III hissə, səh.96, par.36
Heç bir narazılıq pul ehtiyacından olan Ģikayət qədər geniĢ yayılmayıb. “Xalqların sərvəti”, VI Kitab, c.I., , səh.437, par.16 ...və azadlığın faydası Ticarət məhdudiyyətləri olmadan əsl azadlığın açıq və sadə sistemi özü öz ahəngini yaradır. Hər kəs öz maraqlarının arxasınca getmək üçün sərbəst buraxılır... Soveren (Ġngiltərədə monarxiya və cinayət hüququnun xərcləri (qızıl pul) tamamilə rüsumdan azad olunub; amma bu hansısa dəyərli insan zəkası və ya bilgisi hesabına deyil, Ģəxsi adamlara məxsus sənaye sahəsinin idarə olunmasından gələn rüsum və onu cəmiyyətin maraqlarına uyğun ən sərfəli iĢlər istiqamətinə yönəltməklə baĢ verib.
www.azadliqciragi.org 52
Kompyuter tərtibçisi: Aliyə Qabilqızı
Yığılmağa verilmiĢ: 25.09.2008 Çapa imzalanmıĢ: 18.12.2008 Formatı: 70х100 1/32 Tirajı: 300
Document Outline
Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|