Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Xiyarın  müalicəvi  xassələri.  Xiyar  təzə  (tər),  duza  və 
sirkəyə  qoyulmuş  halda  yeyilir.  Ondan  müxtəlif  salatlar 
hazırlanır.  Duzlu  xiyar  şorpası  (рассолник,  солянка)  bişirilir. 
Xiyar  iştahanı  artırır,  zülalların  və  yağların  bağırsaqlarda  sov-
rulmasını  yaxşılaşdırır. Duza  və  sirkəyə  qoyulmuş  xiyar  xüsu-
silə həzm vəzilərinin sekresiyasını qıcıqlandırır, onların fəaliy-
yətini  yaxşılaşdırır.  Iştahanı  artırdığı  üçün  kökəlməyə  meyilli 
olanlar  istifadə  etməməlidirlər.  Mədə-bağırsaq  xəstəlikləri 
zamanı,  ürək  qüsuru,  ateroskleroz  qantəzyiqi,  qaraciyər  və 
böyrək  xəstəliklərində  və  hamiləlik  dövründə  duza  qoyulmuş 
xiyardan istifadə olunmamalıdır. 
Xiyar  həm  də  mədəyə  yumşaldıcı  təsir  göstərdiyindən, 
daimi  qəbizlikdə  istifadə  etmək  məsləhət  görülür.  Xiyar 
ödqovucu  və  sidikqovucu  təsir  də  göstərir.  Ona  görə  də  xır-
dalanmış təzə xiyar və ya xiyar şirəsi ürək xəstəlikləri ilə əlaqə-
dar  olan  vodyanka  və  şişlərdə  faydalı  ola  bilər.  Xalq  təba-
bətində təzə xiyar şirəsi  ağrıkəsici və sakitləşdirici vasitə kimi 
mədə-bağırsağın  iltihabında  (kolitdə)  məsləhət  görülür.  Xiyar 
ş
irəsini  və  ya  xiyar  şirəsinin  balla  qarışığını  yuxarı  tənəffüs 
yollarının  katarında  və  öskürəkdə  gündə  2-3  dəfə  2-3  xörək 
qaşığı içmək məsləhət görülür. 
Qafqazın  xalq  təbabətində  yetişib  ötmüş  xiyar  və  pletey 
həlimi sarılıq və qaraciyərin digər xəstəliklərində içilir. 
Xiyar  şirəsi  və  yaşıl  qabığından  alınan  sulu  tinktura  ilə 
üzdəki  sızanaqların,  çillərin,  piqmentli  ləkələrin  və  yanıqların 
(günəş)  kənar  edilməsində  istifadə  edilir.  Yay  mövsümündə 
artıq  tərləmə  zamanı  dərini  təravətləndirmək  üçün  xiyar 
dilimləri  və  ya  təzə  sıxılmış  xiyar  şirəsi  ilə  silirlər.  Kosme-
toloqlar yağlı üz dərisi üçün spirtlə eyni miqdarda qarışdırılmış 
xiyar şirəsindən istifadə etməyi məsləhət görürlər. Bunun üçün 
ev şəraitində 1 stəkan təzə xiyar əzintisinə 1 stəkan araq töküb 
2 həftə saxlayır və cunadan süzürlər. Belə losyon öz xassələrini 
itirmədən  uzun  müddət  saxlanıla  bilər.  Quru  dəri  üçün 
hazırlanmış losyona eyni miqdarda qaynanmış su və 100 q-a 1 

 
279
çay  qaşığı  qliserin  əlavə  etmək  lazımdır.  Yağlı  dəridə  üzün 
təravətini  saxlamaq  üçün  həftədə  ən  azı  iki  dəfə  xiyarla 
almadan  hazırlanan  əzinti  ilə  maska  etmək  məsləhət  görülür. 
Xalq  təbabətində  bəzən  qurudulmuş  xiyar  əzintisi  və  şirəsi  ilə 
xırda üyüdülmüş xiyar toxumlarının düyü unu ilə qarışığından 
hazırlanan  xiyar  kirşanından  (огуречная  пудра)  istfiadə 
olunur. 
İ
spanaq  (şomy)  –  Шпинат  –  Spinacia  oleraseae  L. 
Tərə  (Chenopodiaceae)  fəsiləsindən  birillik  bitkidir.  Vətəni 
Asiyadır,  lakin  bəzi  alimlərin  araşdırmalarına  görə  Qafqaz  da 
hesab  olunur,  çünki  burada  ispanağın  mədəni  sortuna  yaxın 
olan  yabanı  formalara  rast  gəlinir.  Qədimdə  ispanaq  haqqında 
Avropada  heç  bir  məlumat  olmayıb.  Orta  əsrlərdə  ispanaq 
ə
rəblər  tərəfindən  İspaniyaya  gətirilib.  Ərəblər  ispanağa  «tərə-
vəzlərin şahı» adını verdikdən sonra, o, dünyada dəyərləndirilir 
və  bir  çox  ölkələrdə  becərilir.  İspanaq  Rusiyada  XVIII  əsrin 
ortalarında əkilməyə başlanmışdır. 
Yarpaqları tünd yaşıl olub, çox zərifdir. İspanaq yarpaq-
larında  9,3%  su,  2,3%  azotlu  maddə,  0,3%  yağ,  2,8%  azotsuz 
maddə,  1,0%  sellüloza  və  1,5%  mineral  maddə  vardır.  Təzə 
ispanaqda  3  mq%  dəmir  və  100  q-da  0,009  mq  arsen  vardır. 
İ
spanaqda  37  mq%  C,  3,7  mq%  karotin,  0,08  mq%  B
1
,  0,25 
mq% B
2
, 0,72 mq% PP vitamini vardır. İspanağın geniş yayıl-
mış sortlarından Virofle, İspolin, Rostov, Viktoriya, Hollandiya 
və  s.–ni  qeyd  etmək  olar.  Azərbaycanda  isə  Nəhəng  sortu 
becərilir. 
İ
spanaq  tərkibindəki  zülalın  miqdarına  görə  lobya  və 
noxuddan  sonra  tərəvəzlər  içərisində  üçüncü  yeri  tutur.  Onun 
tərkibində  dəmir,  fosfor,  yod,  maqnezium,  kalium,  natrium  və 
kalsium var. Tərkibində  64 mq% C, 0,30 mq%  B
1
, 0,30 mq% 
B
2
,  P,  K,  D,  E,  D
2
,  B
c
  (fol  turşusu)  və  karotin  (provitamin  A) 
vardır.  Yarpaqları  təzə  və  bişirilmiş  halda  qidaya  sərf  olunur. 
Ondan quzuqulağı (turşəng) ilə birlikdə yaşıl borş (шши), püre 
 
280
və  souslar  hazırlanır.  Konservləşdirilmiş  ispanaq  püresində  C 
vitamini və karotin yaxşı qalır. 
İ
spanağın  müalicəvi  xassələri.  Tərkibində  zülal,  vita-
minlər və digər faydalı maddələr olduğundan, ispanaq uşaq və 
pəhriz  qidası  üçün  qiymətli  məhsul,  eləcə  də  sinqa  və 
avitaminozun  profilaktikasında  əsas  vasitə  hesab  olunur.  İspa-
nağın  tərkibində  dəmir  çox  olduğundan,  xlorofilin  isə  qan 
hemoqlobininə yaxın olması ondan qanazlığı və vərəm əleyhinə 
istifadə edilməsi məsləhət görülür. 
İ
spanaqdan  istifadə  etdikdə,  xüsusən  də  kiçik  uşaqların 
qidasında müəyyən ehtiyatlıqları nəzərə almaq lazımdır. Çünki 
ispanaqdan  hazırlanmış  xörəkləri  24-48  saat  saxladıqda  xüsusi 
bakteriyaların  təsirindən  nitrat  turşusunun  duzları  əmələ  gəlir. 
Bu  duzlar  zəhərlidir.  Çünki  qana  sovrularaq  methemoqlobini 
ə
mələ  gətirir.  Bu  isə  qırmızı  qan  kürəciklərinin  əsas  hissəsini 
tənəffüs prosesindən ayırır, nəticədə ispanaqlı qida qəbul etmiş 
uşaqlarda  2-3  saat  sonra  göyərmə,  təngnəfəslik,  qusma,  ishal, 
qanın  boz  şokoladabənzər  rəngi  və  ağır  hallarda  kollaps  (ürək 
fəaliyyətinin  dayanması)  müşahidə  olunur.  Ona  görə  də  ispa-
naqla  hazırlanmış  xörəklər  soyuducuda  saxlanılmalıdır.  Yadda 
saxlamaq  lazımdır  ki,  ispanaqdan  hazırlanan  xörəklərə  şəkər 
qatdıqda zəhərli maddələrin əmələ gəlməsi dayanır. Təzə hazır-
lanmış xörəklərdə və konservlərdə insan orqanizmi üçün zərərli 
maddələr  olmur.  Lakin  qaraciyər,  böyrək  və  podaqra  xəstə-
liklərində  ispanaqdan  hazırlanmış  xörəklərdən  istifadə  etmək 
arzuolunmazdır. 
İ
spanaq  yarpaqlarından  dərman  məqsədilə  istifadə 
olunur.  İspanağın  tərkibindəki  saponinlər  həzm  vəzilərinin 
fəaliyyətini və bağırsağın peristaltikasını qıcıqlandırır. Qəbizlik 
və bağırsaqlarda qaz toplanması zamanı 10 q ispanaq yarpaqları 
1 stəkan suda 10-15 dəq qaynadılır, soyuduqdan sonra gündə 3-
4 dəfə yeməkdən əvvəl ¼ stəkan içilir. Pəhriz qidasında da belə 
həlimdən istifadə olunur. 

 
281
Kahı – Салат – Lactuca Sativa L. Mürəkkəb-çiçəklilər 
(Compositae)  fəsiləsindən  birillik  bitkidir.  Çoxillik  bitkidir.  3 
növü  becərilir  –  yarpaq  kahı,  baş  kahı  və  romen  kahı.  Baş 
kahının qalın, şirin dadlı zoğu da olur. Qida və müalicəvi bitki 
kimi qədimdən Orta Asiya ölkələrində məlum olmuşdur. Onun 
mədəni sortları yabanı növlərdən əmələ gəlmişdir. 
Kahının tərkibində orta hesabla 1,5% zülali maddə, 1,7% 
şə
kər,  0,5%  sellüloza,  1,0%  kül,  8-56  mq%  C  vitamini,  1-1,2 
mq%  karotin,  fol  turşusu,  B
1
,  B
2
,  PP,  E,  K  vitaminləri  vardır. 
Kahıdakı  zülali  maddə  müxtəlif  aminturşuları  ilə  zəngindir. 
Onun  zərif  yarpaqları  istehlak  edilir.  Baş  kahının  geniş 
yayılmış sortlarından Sarıdaş kahı, May, 1 May, Berlin, Buzlu 
qaya və s. Romen kahı da baş əmələ gətirir. Ancan bu daha boş 
və uzunsov formada olur. 
Kahı sortlarından Ballon və Paris daha geniş yayılmışdır. 
Yarpaq  kahının  sortlarından  Moskva  istixana  sortu  göstərilə 
bilər. 
Vəzəri  yaz  kahısı  adlanır.  Azərbaycanda  kahının  Buzlu 
qaya sortu becərilir. 
Kahının  müalicəvi  xassələri.  Kahının  tez  yetişməsi 
yazbaşı  orqanizmin  vitamin  və  mineral  maddələrə  tələbin 
artdığı  vaxt  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Əsasən  təzə  halda 
yeyilir.  Zəngin  kimyəvi  tərkibə  malik  olduğundan  uşaq  və 
zəifləmiş  xəstələr  üçün  qiymətli  qida  məhsulu  hesab  edilir. 
Kahı  yarpaqları  orqanizmi  təravətləndirir,  susuzluğu  yatırt-
maqla qida həzmini yaxşılaşdırır, qəbizliyin qarşısını alır, sidik 
ifrazını  artırır.  Diabet  xəstəliyi  zamanı  pəhriz  qidası  kimi  isti-
fadə oluna bilər. Kahı yaşlı və oturaq həyat tərzi keçirən insan-
lara  da  faydalıdır.  Piylənməyə  qarşı  təzə  kahı  yemək  xüsusilə 
məsləhət görülür, çünki onun kaloriliyi çox azdır. 
Xroniki qastrit, mədənin və onikibarmaq bağırsağın xora 
(yara) xəstəliyi olan insanlara təzə kahı şirəsi verildikdə nəinki 
xəstənin ümumi vəziyyəti yaxşılaşır, hətta yaranın sağalmasına 
da nail olunur. 
 
282
Qədimdən  təzə  kahı  salatından  hazırlanmış  südəoxşar 
ş
irə  orqanizmə  sakitləşdirici  və  ağrıkəsici  təsir  göstərirdi. 
Məşhur Roma həkimi Qalen xəstələri kahı ilə müalicə edirdi və 
özü yuxusuzluqda ondan istifadə edirdi. Xalq təbabətində əsəb 
gərginliyi  yüksək  olduqda  gündə  3  dəfə  0,5  stəkan  təzə  kahı 
yarpaqlarından  hazırlanmış  şirə  içmək  məsləhət  görülür.  Bu 
məqsədlə 1 xörək qaşığı xırdalanmış kahı yarpağının üzərinə 1 
stəkan  qaynanmış  su  əlavə  edilir,  soyuyana  qədər  saxlanılıb 
süzülür.  Yuxusuzluqda  və  səksəkəli  yuxuda  yatmazdan  qabaq 
0,5-1  stəkan  belə  tinkturadan  içilir.  Kahı  toxumlarından 
hazırlanan tinktura süd əmələgətirici təsirə malikdir. 
Kartof – Картофель – Solanum tuberosum. L. Kartof 
Quşüzümü  (Solanaceae)  fəsiləsindən  köküyumru  ot  bitkisidir. 
Kartof  bitkisinin  vətəni  Cənubi  Amerikadır.  Lakin  kartof, 
ə
sasən  şimal  yarımkürəsində  yayılmışdır.  Kartofun  90%-dən 
çoxu burada yetişdirilir. 
 Cənubi Amerikanın hinduları 2000 il bundan qabaq kar-
tofdan quru məhsul – çuno hazırlayırdılar. Təzə kartofu yarıya 
bölüb  açıq  havada  bir  gecə  saxlayır,  səhəri  ayaqları  ilə  onu 
ə
zirdilər. Şirəsi qismən ayrılmış kartofu günəş altında qurudub 
uzun müddət saxlayırdılar. 
1570-ci  ildə  ispanlar  Meksikadan  yabanı  halda  yetişən 
kartofu  öz  ölkələrinə  gətirirlər.  Lakin  Avropa  əhalisi  uzun 
müddət  kartofu  bəzək  bitkisi  kimi  əkirdilər.  1616-cı  ildə 
kartofdan  hazırlanan  nadir  və  zərif  yeməklər  Parisdə  kral 
süfrəsinə verilmişdir. 
Rusiyada kartof I Pyotr zamanı meydana gəlir. O, Rotter-
damdan  kartof  göndərib  bütün  quberniyalarda  əkməyi  təklif 
edir.  Lakin  kartofu  II  Yekaterinanın  hakimiyyəti  dövründə 
ə
kib-becərməyə  başlayırlar.  İlk  dövrdə  kəndlilər  onu  «şeytan 
alması»  adlandırırdılar.  İllər  keçdikcə  kartof  bütün  bölgələrdə 
ə
kilir və qida məhsulu kimi məşhurlaşır. 
Kartof  öz  əhəmiyyətinə  görə  taxıldan  sonra  2-ci  yeri 
tutur.  Kartofdan  100-dən  artıq  müxtəlif  xörək  hazırlanır. 

 
283
Kartofun xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti ondan bir çox məhsulların 
alınmasında  xammal  kimi  istifadə  olunmasıdır.  Kartofdan 
nişasta,  patka,  spirt  istehsalında  istifadə  edilir.  Tərkibində 
17,5% nişasta olan 1 t kartofdan 170 kq quru nişasta və 112 litr 
spirt  almaq  mümkündür.  Kartofun  belə  yüksək  əhəmiyyətə 
malik  olmasını  nəzərə  alaraq  onun  məhsuldarlığının  artırılma-
sına  və  əkin  sahəsinin  genişləndirilməsinə  xüsusi  diqqət 
yetirilir. Kartofun becərilməsi şəraiti və onun məhsuldarlığının 
artırılması  sahəsində  akad.  T.D.Lısenko  görkəmli  rol  oyna-
mışdır. 
Azərbaycanda  kartof,  əsasən  Gədəbəydə,  Tovuzda, 
Ağstafada,  Abşeronda  və  digər  bölgələrdə  becərilir.  Respub-
likaya Irandan və Türkiyədən də kartof gətirilir. 
Kartof  quruluşuna  görə  aşağıda  qeyd  edilən  hissələrdən 
ibarətdir: 1- qabıq hissə – 30-40%; 2- kontial həlqə – 15-19%; 
3- xarici özək – 32-42%; 4- daxili özək (ətli hissə) – 5-9%. 
Cavan  kartof  yumruları  nazik  epidermis  təbəqəsi  ilə 
ə
hatə olunur. Sonra bu təbəqə qalınlaşır və periderma ilə  əvəz 
olunur.  Kartofun  üzərində  gözcüklərin  çox  olması  onun  çıxar 
hissəsini artırır. 
Kartofun  kimyəvi  tərkibi  onun  sortundan,  yetişdirildiyi 
şə
raitdən,  yumruların  yetişməsi  dərəcəsindən,  daşınma  və 
saxlanılma  şərtlərindən  asılıdır.  Onun  tərkibində  orta  hesabla 
75%  su,  18,2%  nişasta,  1,5%  şəkər,  2%  zülali  maddə  vardır. 
100 q kartof 347 kCoul enerji verir, bu isə yerkökündən 2 dəfə, 
kələmdən  3  dəfə,  pomidordan  4  dəfə  çox,  1-ci  sort  buğda 
unundan hazırlanmış çörəkdən isə 3 dəfə azdır. 
Kartofun tərkibində olan şəkərin miqdarı 2,5%-dən artıq 
olduqda  xoşagəlməz  şirin  tam  verir.  Tərkibindəki  azotlu 
maddənin 60%-ni zülali azot (40%-i həllolandır), 30%-ni amin 
azotu,  10%-ni  isə  amid  azotu  təşkil  edir.  Kartof  zülalları 
qlobulin  zülalından  ibarətdir.  Az  miqdarda  isə  albumin  zülalı 
da vardır. 
 
284
Kartofda olan tuberin zülalı, əsasən albumindən ibarətdir. 
Kartofda əvəzedilməz aminturşulardan 86 mq% lizin, 81 mq% 
valin, 78 mq% leysin, 62 mq% izoleysin, 51 mq% fenilalanin, 
43  mq%  treonin,  24  mq%  metionin  vardır.  Ümumiyyətlə, 
kartof zülalında 20-dən çox aminturşu tapılmışdır. Qış fəslində 
orqanizmin  C  vitamininə  olan  tələbatı,  əsasən  kartofda  olan  C 
vitamininin  hesabına  ödənilir.  C  vitamininin  miqdarı  payızda 
20-25  mq%,  qışda  8-10  mq%  və  yazbaşı  5-6  mq%  olur.  C 
vitaminindən başqa kartofun tərkibində pantoten turşusu, biotin 
(vitamin  H),  B
1
,  B
2
,  B
6
,  PP,  E,  K  vitaminləri  və  karotinin  izi 
vardır. C vitamini bəzi hallarda 40 mq%-ə çatır. Kartofda 0,12 
mq% B
1
, 0,05 mq% B
2
, 0,90 mq% PP vitamini vardır. 
Bəzən kartof acı dadır. Bu isə onun tərkibində solanin və 
çakonin
 (2-10 mq%) qlükozidlərinin olması ilə əlaqədardır. 
 Kartofda  1,0%  sellüloza,  0,1-0,28%  üzvi  turşu,  1%-ə 
qədər  mineral  maddə,  0,1%-ə  qədər  yağ  və  0,04%  fosfatidlər 
vardır. 
Ümumiyyətlə,  kartofun  2  minə  qədər  təsərrüfat-botaniki 
sortu məlumdur. 80-dək sort isə xalq təsərrüfatı əhəmiyyətlidir. 
Təsərrüfat-botaniki  sortlar  bir  çox  göstəricilərinə  görə  bir-
birindən  fərqlənir.  Bunların  əsas  göstəriciləri  meyvəsinin 
forması, qabığının və meyvəsinin rəngidir. 
Kartofun  yumru,  uzunsov  və  yumurtavarı  formaları  ilə 
yanaşı  başqa  formaları  da  rast  gəlinir.  Qabığının  rəngi  ağ, 
çəhrayı, sarı, habelə bənövşəyi olur. 
Məhsuldarlığına  görə  çox  məhsuldar,  orta  məhsuldar  və 
az məhsuldar qruplara ayrılır. 
Yetişmə  müddətinə  görə  tezyetişən  (50-80  günə),  orta 
tezyetişən (80-90), orta yetişən (90-100), orta gecyetişən (100-
120) və gecyetişən (120-140) sortlara ayrılır. 
Tərkibində  olan  nişastanın  miqdarına  görə  çox  nişastalı 
(20%-dən  çox),  orta  nişastalı  (16-19%)  və  az  nişastalı  (15%-
dən az) sortları vardır. 

 
285
Təyinatına  görə  kartof  –  aşxana  kartofu,  texniki  kartof, 
yem  kartofu  və  universal  kartof  qruplarına  bölünür.  Aşxana 
sortlu  kartofda  nişastanın  miqdarı  12-18%-dir.  Yem  kartofu 
zülal,  texniki  kartof  isə  nişasta  ilə  (20%-dən  çox)  zəngin 
olmalıdır. 
Tez  və  orta  tezyetişən  kartof  sortlarına  Volqa,  Priekul, 
Epron,  Falen,  İskra,  Varmas,  Sedov,  Yaz  kartofu,  Voronej, 
Kuryer,  Oktyabryonok,  Volqalı  və  s.  göstərilə  bilər.  Orta  ye-
tişən  kartof  sortlarına  Alma,  Ella,  Oqonyok,  Kameraz, 
Majestik,  Yubel  və  s.,  orta  gecyetişən  kartof  sortlarına  Lorx, 
Korenev, Loşinski, Ostbote, Ora, Berlixinqen və s., gecyetişən 
sortlardan  isə  Voltman,  Kandidat,  Olyev,  Temp,  Foran,  Fram, 
Belorus və s. göstərmək olar. 
Kartofun keyfiyyəti aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir. 
Kartof  yumrusu  təmiz,  yetişmiş,  sağlam,  bütöv,  quru, 
cücərməmiş,  rəngi  və  forması  bircinsli  olmalıdır.  Kartof  yum-
rusunun  diametri  –  tezyetişən  kartofda  30  mm-dən  (5% 
diametri  20-30  mm  ola  bilər),  gecyetişən  kartofda  45  mm-dən 
(5% diametri 35-45 mm ola bilər) az olmamalıdır. Əgər kartof 
uzunsov  olarsa,  onda  tezyetişən  sortlarda  25  mm-dən  (5% 
diametri  20-25  mm  ola  bilər),  gecyetişənlərdə  isə  30  mm-dən 
(5% diametri 20-30 mm ola bilər) az olmamalıdır. 
Gecyetişən  kartof  üçün  yumruların  böyüklüyü  yumru-
oval formalılar üçün 35 mm (5% diametri 25-35 mm ola bilər), 
uzunsov  formalılar  üçün  30  mm  (5%  diametri  20-30  mm  ola 
bilər) müəyyən edilmişdir. 
Standart  üzrə  2%  miqdarında  (tezyetişənlərdə  3%) 
mexaniki zədələnmiş, 2% zərərvericilər tərəfindən zədələnmiş, 
2%  cücərmiş  və  yaşıl,  2%  fitoftora  dəymiş  və  vəz  ləkəsi 
düşmüş, 2% səthinin 25%-i dəmgil xəstəliyinə tutulmuş kartof 
yumrularının olmasına icazə verilir. Kartofun səthinə yapışmış 
torpağın  çəkisi  1%-dən  çox  olmamalıdır.  Keçmiş  ilin  kartofu 
realizə edilərkən 5% miqdarında büzüşmüş və səthi zəif qırışıq 
kartofların olmasına icazə verilir. 
 
286
Kartofa  yapışmış  torpağın  miqdarı  10  kq  kartofu 
yuduqdan 2-3 dəq sonra çəkməklə və kartofun səthindəki suyu 
nəzərə  almamaq  üçün  təmiz  kartofun  çəkisindən  1%  çıxmaqla 
hesablanır. 
Kartofun  müalicəvi  xassələri.  Tərkibindəki  qidalı  və 
bioloji  fəal  maddələrin  hesabına  bəzi  xalqların  qidasında 
çörəkdən  sonra  ikinci  yeri  tutur.  Lakin  kartofdakı  C  vitamini 
saxlanılma  və  termiki  emal  zamanı  qismən  azalır.  Kulinar 
emalı zamanı C vitaminini qorumaq üçün onu təmizləyib uzun 
müddət  suda  saxlamaq  olmaz.  Kartofu  bişirdikdə  onu  soyuq 
suya  deyil,  qaynayan  suya  salmaq  lazımdır.  Xörəklərə  isə 
bişməyə  20-25  dəq  qalmış  əlavə  olunur.  Bişmiş  xörəyin 
içərisində  kartofdakı  C  vitamini  daha  tez  parçalanır.  Ona  görə 
bişirilmiş kartofu saxlamaq məsləhət görülmür. 
Tibbdə  kartof  təkcə  vitamin  mənbəyi  olan  qida  kimi 
istifadə  olunmur.  Tərkibində  kaliumun  miqdarı  çox  olduğun-
dan, böyrək və ürək xəstəlikləri zamanı pəhriz yeməkləri hazır-
ladıqda  nəzərə  alınır.  Təzə  kartof  şirəsi  mədənin  yüksək  tur-
ş
uluğu  ilə  müşahidə  olunan  qastritdə  və  qəbizlikdə  orqanizmə 
yaxşı təsir göstərir. Kartof şirəsini mədə xorası xəstəliyində də 
qəbul  edirlər.  O  mədəaltı  vəzinin  sekresiyasını  zəiflədir,  spaz-
malara  müsbət  təsir  edir  və  yaranın  sağalmasına  kömək  edir. 
Bir  qayda  olaraq,  təzə  kartof  şirəsi  gündə  2-3  dəfə  yeməkdən 
yarım  saat  əvvəl  0,5  stəkan  içilir.  Kartof  şirəsinin  tərkibində 
asetil-xolin
  olduğundan  hipertoniyalı  xəstələrdə  qantəzyiqinin 
aşağı düşməsinə kömək edir. 
Xalq  təbabətində  çiy  kartof  əzintisi  yanmış,  ekzema  və 
digər  xəstəliklərdə  dərinin  üstünə  təpitmə  kimi  qoyulur.  Bi-
ş
irilmiş kartofun isti buxarı ilə  yuxarı tənəffüs  yollarının kata-
rını müalicə edirlər. Kosmetoloqlar üzün dərisinin quruması və 
günəşlə yanması zamanı kartofdan hazırlanmış maska məsləhət 
görürlər. Bu məqsədlə qabıqla bişirilmiş kartof qaymaqla əzilir 
və isti sıyıqvari kütlə bərabər layla üzə yaxılır. 

 
287
Qida  və  müalicə  üçün  ancaq  sağlam  və  təzə  kartof 
yararlıdır.  Cücərmiş  və  yaşıl  rəngli  kartofdan  istifadə  etmək 
qorxuludur.  Çünki  cücərmiş  kartofda  zəhərli  qlikoalkaloid  – 
salonin vardır. Təzə kartofda solaninin cüzi miqdardadır. Lakin 
qabığın  altında  və  gözcüklərin  yaxınlığında  solanin  miqdarı 
0,01%-ə qədər artır. Yaşıl rəngli, cücərmiş və çürümüş kartofda 
solanin  nisbətən  çox  olur.  Bahar  fəslində  və  yazın  sonunda 
uzun  müddət  saxlanmış  kartofda  çoxlu  solanin  qlükozidi 
toplanır. Ona görə də bu dövrdə köhnə kartofun qabığını qalın 
soymaq  məsləhət  görülür.  Bişmiş  kartofun  acı  dadı  və  boğazı 
göynətməsi  keyfiyyətsiz  və  tərkibində  solanin  çox  olan  kar-
tofdan  istifadə  olunmasını  göstərir.  Solaninin  artıq  miqdarı 
qırmızı  qankürəciklərini  məhv  edir  və  mərkəzi  əsəb  sisteminə 
pis  təsir  edir.  Belə  kartofdan  hazırlanan  yeməklərdən  uşaqlar 
daha tez zəhərlənir. 
Zəhərlənmə  ürəkbulanma,  qusma,  ishal,  ürəkdöyünmə, 
təngnəfəslik,  qıcolma  və  ağır  hallarda  huşsuzluq  vəziyyəti  ilə 
xarakterizə olunur. Belə hallarda dərhal həkimə müraciət etmək 
yaxşı nəticə verir. 
Kasnı,  cırtdaquş  –  Цикорий  обыкновенный  – 
Cichorium  intybus  L.  Mürəkkəbçiçəklilər  (Compositae) 
fəsiləsindən  1  m  hündürlükdə  qol-budaqlı  gövdəyə  malik 
çoxillik bitkidir. 9 növündən 2 növü mədəni halda becərilir: adi 
kasnı,  yaxud  kök  kasnı  (C.intybus  L.)  və  salatlıq  kasnı 
(C.endivia  L.).  Qida  məqsədləri  üçün  kök  kasnıdan  istifadə 
olunur.  Gövdəsinin  aşağı  hissəsindəki  yarpaqları  uzunsov, 
yuxarıdakılar  isə  itiuclu  lanset  şəklindədir.  Nəzəri  cəlb  edən 
göy rəngli gözəl çiçəkləri vardır. 
Bitkinin  meyvəsi  xırda  dəndən  ibarətdir.  Bitki  iyun 
ayından başlayaraq oktyabra kimi çiçəkləyir, avqust-sentyabrda 
meyvələri  yetişir.  Yabanı  halda  Azərbaycanın  əksər  bölgə-
lərində geniş yayılmışdır. 
Qərbi Avropada bu bitki bir qədər gec, orta əsrlərdə  ya-
yılmağa  başlayır.  Rusiyada  isə  kasnı  bitkisi  XIX  əsrin 
 
288
ə
vvəllərindən ilk dəfə itsifadə olunmuşdur. Kasnı bitkisi kökün-
dən,  əsasən  qəhvə  əvəzedicisi  kimi  istifadə  etmək  məqsədilə 
bütün Avropa ölkələrində becərilir. Kasnı kökünü qovurduqdan 
sonra qəhvə əvəzedicisi kimi qəhvə içkilərinin hazırlanmasında 
istifadə  olunur.  Təzə  kasnının  kökünün  tərkibində  72-75%  su, 
14-16%  (20%-ə  qədər)  inulin,  2-3%  fruktoza,  1,2-1,4%  zülal, 
0,6%  yağ  vardır.  Kasnıda  pektin,  xolin,  intibin  qlükozidi, 
qatranvarı maddələr vardır. Təzə yarpaqlarından və zoğlarından 
alınan  şirədə  laktusin,  güllərində  isə  sikorin  qlükozidi  tapıl-
mışdır. 
Kasnının  tərkibində  olan  inulindən  fruktoza  şəkəri  və 
spirt  alınır.  Lakin  əsas  təyinatı  qəhvə  əvəzedicisi  kimi  istifadə 
olunmasıdır.  Bu  məqsədlə  kiçik  tikələrə  doğranmış  kasnı 
kökünü  qovurur  və  sonra  üyüdüb  toz  halına  salırlar.  Qovur-
duqda kasnının tərkibindəki inulin və fruktoza karamelləşir və 
ondan  hazırlanmış  qəhvə  içkisinin  rəngi  kəskin  tünd  rəngdə 
olur.