Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Kola  fındığı  –  Кола  заостренная  –  Cola  acuminata 
Schott /Et Endi/ . Kola Sterkulilər fəsiləsinə aid olan həmişə-
yaşıl  sivri  yarpaqlı,  hündürlüyü  15-20  m  olan  ağacın  mey-
vəsidir.  Yarpaqları  qalın,  ellips  formalı,  çiçəkləri  süpürgəvarı 
hamaşçiçəkdə  toplanır.  Meyvələri  tünd  boz  rəngdə  20  sm 
uzunluqda 8 sm enində odunlaşmış qozadır. Qozanın daxilində 
bir  sırada  8-9  iri  qırmızımtıl-boz  rəngli  qılafı  olan  yumurta-
yaoxşar  toxumlar  yerləşir.  Kola  bitkisinin  vətəni  Ekvatorial 
Afrikanın qərb sahilləri – Fil sümüyü sahilləridir. Mədəni halda 
kola Afrikanın bir çox bölgələrində və müxtəlif ölkələrdə yayıl-
mışdır.  Hazırda  kola  bitkisi  Afrikanın  və  Mərkəzi  Amerikanın 
tropik  ölkələrində,  Braziliyada,  İndoneziyada,  Malaziyada 
becərilir. Bunlardan əlavə Afrikanın tropik ölkələrində və digər 
bölgələrdə  parıldayan  kola  (mədəni  kola)  mədəni  halda  becə-
rilir  və  əsasən  onda  kola  «fındığı»  alınır.  Bu  kolanın  iri  uldu-
zabənzər çatlayan qozasının daxilində uzunluğu 5 sm, eni 3 sm 
olan 6-16 ədəd ağ və ya qırmızı toxumları olur. 
Təzə  kola  fındığının  dadı  acıtəhər  olur.  Onun  tərkibində 
2,5%  kofein,  0,01%  teobromin  və  0,5%  kolatin  alkaloidləri 
vardır. Kolanın tərkibində nişasta, sellüloza, aşı maddələri, yağ, 
kamed və antosian boya maddəsi də var. Koladakı kofein, teo-
bromin  və  kolatin  alkaloidləri  insana  oyandırıcı  təsir  göstərir. 
Nəticədə  aclıq  hissi  və  yorğunluq  yox  olur,  insanın  iş  qabi-
liyyəti və hərəkəti yaxşılaşır. Kolanın bu xassələri onu Afrikada 
qiymətli ticarət mübadiləsi məhsuluna çevirmişdir. 
Kolanın  əzilmiş  toxumlarından  əqli  və  fiziki  əməklə 
məşğul  olan  alpinistlər,  geoloqlar,  təyyarəçilər,  idmançılar  və 
digər  sənətçilər  üçün  həblər  və  xüsusi  şokolad  hazırlanır. 
Kolanın həbləri və şokoladı oyandırıcı və stimullaşdırıcı vasitə 
kimi  tibbi  təcrübədə  kofeinin  əvəzedicisidir.  Lakin  kolanın  tə-
siri  kofeinə  nisbətən  bir  qədər  gec  müşahidə  olunur  və  uzun 
müddət davam edir. Kola fındığından xaricdə çox geniş  yayıl-
mış  koka-kola  və  pepsi-kola  kimi  tonusqaldırıcı  sərinləşdirici 
içki hazırlanır. 
 
440
Qəhvə – Кофе – Coffea. Qəhvə tamlı qidalı məhsul olub 
Marena (Rubiaceae) fəsiləsinin Coffea cinsindən olan həmişə-
yaşıl  yarpaqlı  qəhvə  ağacı  meyvəsinin  toxumundan  hazırlanır. 
Qəhvə  ağacı  tropik  bitkidir.  Orta  illik  temperaturu  15
0
C-dən 
aşağı olmayan tropik ölkələrdə yetişir. 
Qəhvənin (coffea) adı ərəb dilində  «kaxfa»,  yəni  «oyan-
dırıcı» sözündən əmələ gəlmişdir. Eyni zamanda, qəhvənin və-
təni  Efiopiyanın  cənub  əyaləti  olan  Kaffa  onun  kofe  adlan-
dırılmasına səbəb olmuşdur. 
Tarixi  yazılara  görə  qəhvə  eramızın  875-ci  ilində  Ərə-
bistanda  və  İranda  məlum  olmuşdur.  Sonralar  Suriya  və  digər 
ə
rəb  ölkələrinə  yayılmışdır.  1554-cü  ildə  Türkiyənin  Konstan-
tinopol şəhərində dünyada ilk qəhvəxana açılmışdır. Londonda 
1652-ci  ildə,  Rusiyada  isə  1665-ci  ildə  əhali  qəhvə  ilə  tanış 
olmuşadur. 
Sonralar,  yəni  XVIII  əsrdə  qəhvə  Avropa  ölkələrinə  ya-
yılmış,  Afrikanın  tropik  ölkələrində,  Yavada,  Sinqapurda  və 
Avstraliyanın  isti  əyalətlərində  əkilməyə  başlanmışdır.  XIX 
ə
srin  ortalarında  Braziliyada  ilk  qəhvə  ağacları  əkilməsinə 
başlanmış  və  hazırda  Braziliya  dünya  bazarına  ən  çox  qəhvə 
çıxaran ölkədir. 
Ölkəmizdə  qəhvə  becərilmədiyi  üçün,  O,  əsasən  Asiya, 
Amerika və Afrikanın bir çox ölkələrindən alınır. Qəhvənin də-
yəri onun tərkibində olan kofein alkoloidinin, ətirli maddələrin 
və xlorogen turşusunun miqdarı və nisbəti ilə müəyyən edilir. 
Qəhvənin  tərkibindəki  maddələr  ürəyə  yaxşı  təsir  edir, 
sinir  sisteminin  fəaliyyətini  artırır.  Qovrulub  üyüdülmüş  təbii 
qəhvədən  hazırlanan  qəhvə  içkisi  çox  zərif,  xoş  ətirli  və  dadlı 
olur. Sağlam adamın təbii qəhvədən istifadə etməsi və gündə 2-
3 fincan qəhvə içməsi orqanizm üçün çox faydalıdır. 
Hazırda  qəhvə  Asiya,  Afrika  və  Latın  Amerikasının  70-
dən çox ölkəsində becərilir. Dünyada istehsal olunan qəhvənin 
40%-dən çoxu Braziliyanın payına düşür. Son illər dünya baza-
rında  Afrika  ölkələrindən  alınan  qəhvənin  xüsusi  çəkisi  artır. 

 
441
Bu  ondan  irəli  gəlir  ki,  həllolan  qəhvə  istehsalında  daha  ucuz 
olan  Robusta  qəhvəsinə  tələbat  artmışdır.  50-dən  çox  ölkə 
qəhvə  ixrac  edir.  Qəhvə  idxal  edən  ölkələr  içərisində  ABŞ  və 
Qərbi Avropa ölkələri əsas yer tutur və ildə 3,3-3,5 mln t qəhvə 
alırlar. Yalnız ABŞ ildə 1-1,5 mln t, bəzi illərdə isə dünya üzrə 
ixrac edilən qəhvənin 50%-ə qədərini idxal edir. 
Qəhvənin vətəni Afrika (Efiopiya) sayılır. Sonralar qəhvə 
digər  tropik  ölkələrdə  də  (Braziliyada,  Kolumbiyada,  Ərəbis-
tanın  cənub  rayonlarında,  Hindistanda,  İndoneziyada)  becə-
rilməyə  başlanır.  Qəhvə  ağaclarının  50-yə  qədər  növü  vardır. 
Bunlardan  ən  çox  sənaye  əhəmiyyətli  olanları  Ərəbistan  qəh-
vəsi  (Coffea  arabica),  Liberiya  qəhvəsi  (Coffea  liberica)  və 
Robusta qəhvəsi (Coffea robusta) sayılır.  
Dünya  üzrə  əkilən  qəhvə  ağaclarının  yarıdan  çoxunu 
Ə
rəbistan  qəhvəsi  təşkil  edir.  Ərəbistan  qəhvə  ağacları  6  m-ə 
qədər  qalxa  bilir,  lakin  bu  ağacların  hündürlüyü  1,2-1,8  m-ə 
çatdıqda  başları  vurulur  və  ağacları  kollaşır.  Bunların  budaq-
larındakı  yarpaqlar  qalın  dərili,  ikişər  və  ya  üçşər  olaraq  yer-
ləşir. Ağacın çiçəkləri yasəmən ətri verir, onlar ağ rəngdə olub, 
yarpaqların qurtaracağında topa-topa yerləşir. 
Qəhvə  ağacının  meyvəsi  isə  albalı  giləsinə  bənzər,  üstü 
çox  sulu  və  şirin  ətli  təbəqə  ilə  örtülmüşdür.  Ətli  təbəqənin 
daxilində  isə  perqament  görünüşlü,  qılafa  bürünmüş  iki  dən 
vardır. Bu dənlərin çox asanlıqla ayrıla bilən gümüşü qabıqları 
olur. Bu cür dənləri dəyərli bir qəhvə sortu kimi ayıraraq «peril 
qəhvə», yəni «inci qəhvə» adı ilə satışa buraxırlar. 
Ə
rəbistan  qəhvəsinin  vətəni  Cənubi  Efiopiya  sərhəd-
dindən Viktoriya gölünə kimi davam edən ərazi hesab edilir. 
Liberiya  qəhvə  ağacları  Afrikanın  qərb  sahillərində 
becərilir.  Bunların  yarpaqları  Ərəbistan  qəhvə  ağacları  yar-
paqlarından  iki  dəfə  iri  olur.  Bunun  meyvəsi  çox  iri  və  tünd 
qırmızı rəngdə, uzunluğu isə 20-27 mm-ə çatır. Meyvənin ətliyi 
və  perqamentə  oxşar  təbəqəsi  çox  kobud  olub,  içərisindəki 
 
442
dənlərdən çətinliklə ayrılır. Liberiya qəhvəsinin dənləri Ərəbis-
tan qəhvəsinin dənlərinə nisbətən iri olur. 
Robusta  qəhvə  ağacları  Afrikanın  şərqində  –  Uqandada 
becərilir.  Bunların  dənləri  müxtəlif  keyfiyyətli  olub  çox  xır-
dadır. 
Qəhvə  meyvəsinin  orta  hesabla  68%-ni  ətliyi,  6%-ni 
xarici qabığı və 26%-ni isə xalis qəhvə dənləri təşkil edir. 
Quru  maddəyə  görə  çiy  qəhvə  dənlərinin  tərkibində  32-
36%  ekstraktlı  maddələr  vardır.  Normal  saxlanılma  şəraitində 
ekstraktlı  maddələrin  miqdarı  7-10  il  müddətində  dəyişmir. 
Qəhvənin  quru  maddələrinə  faizlə  aşağıdakı  komponentlər 
daxildir: kofein – 0,7-2,5; zülali maddələr – 9-19,2; yağ – 9,4-
18; saxaroza – 4,2-11,8; monosaxaridlər – 0,17-0,65; sellüloza 
–  32,5-33,5;  pentozanlar  –  5-7;  aşı  maddələri  –  3,6-7,7; 
minerallı  maddələr  –  3,7-4,5;  üzvi  turşular,  o  cümlədən  xlo-
rogen – 5,5-10,9; limon – 0,3; şərab – 0,4; alma – 0,3; turşəng -
0,05; qəhvə – 0,2; çiy dənin nəmliyi 9-12%-dir. 
Qəhvə  içilən  zaman  orqanizmə  fizioloji  təsir  göstərən 
maddələrdən biri qəhvənin tərkibində olan kofein (C
8
H
10
N
4
O
2
) 
alkaloididir. Bu alkaloid purin əsaslarının törəməsi olub 1, 3, 7 
–  trimetilksantin  adlanır.  Bunun  miqdarı  ayrı-ayrı  qəhvə  sort-
larında  müxtəlifdir.  Kofein  insan  orqanizminə  fizioloji  təsir 
edir, ümumi tonusu qaldırır və iş qabiliyyətini artırır. Kofeinin 
yalnız  bir  hissəsi  qəhvədə  sərbəst  halda  olur.  Xlorogen  tur-
ş
usunun miqdarı qəhvənin müxtəlif sortlarında 5,5-dən 10,9%-ə 
qədər olur. 
Xlorogen  turşusu  206
0
C-də  əriyir,  suda  həll  olur,  dadı 
ağızbüzüşdürücü, turşməzədir. Bir çox tədqiqatçılar bəzi qəhvə 
ekstraktının cod və xoşagəlməyən büzücü dada malik olmasını 
qəhvədə  xlorogen  turşusunun  olması  ilə  izah  edirlər.  Lakin 
turşu  öz  xassələrinə  və  tərkibinə  görə  aşı  maddələrinə  daxil 
deyildir. 

 
443
Xlorogen  turşusunun  əsas  xassələrindən  biri  də  su  ilə 
birləşib  CO
2
  ayırmaqla  qəhvə  və  xinin-tetra-oksiheksahid-
robenzoy
 turşularına parçalanmasıdır. 
Bir  qayda  olaraq  yüksəkkeyfiyyətli  qəhvə  sortlarında 
kofeinin  miqdarı  nisbətən  çoxdur.  Qəhvənin  aşağı  keyfiyyətli 
Afrika  növü  olan  Robusta  3,2%-ə  qədər  kofein  toplaya  bilir. 
Saxlanılma  zamanı  qəhvə  dənlərindəki  kofeinin  miqdarı 
dəyişmir. 
Kofeindən  başqa  qəhvənin  tərkibində  daha  bir  alkaloid 
tapılmışdır  ki,  bu  da  triqonellindən  (C
7
H
7
NO
2
)  və  ya  metil-
betainnikotin
  turşusundan  ibarət  olub  fizioloji  aktivliyə  malik 
deyildir. Qəhvə dənlərini qovuran zaman triqonellin parçalanır 
və hazır qəhvənin dad-tam xassələrinin formalaşmasında iştirak 
edən piridin əmələ gəlir. Bunlardan başqa, qəhvədə 1,85 mq% 
teobromin 
və 0,62 mq% teofilin alkaloidləri vardır. 
Qəhvədə  zülali  maddələrin  miqdarı  onun  botaniki 
sortlarından  asılı  olaraq  dəyişir.  Ərəbistan  qəhvəsinin  tərki-
bində zülali maddələrin miqdarı Robusta qəhvəsindəkindən 3% 
çoxdur.  Sortdaxili  kənarlaşma  2%-dən  çox  olmur.  Kofeinlə 
azotlu maddələrin arasında müsbət korrelyasion asılılıq olduğu 
müəyyən  edilmişdir.  Saxlanılma  zamanı  azotlu  maddələrin 
ümumi miqdarı dəyişmir, lakin suda həllolan zülal fraksiyasının 
artması  müşahidə  olunur.  Qəhvənin  azotlu  maddələrinin  tərki-
bində 20 sərbəst aminturşu tapılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, 
ə
la  sort  qəhvədə  sərbəst  aminturşuların  miqdarı  (923  mq%-ə 
qədər) I və II sort qəhvədəkindən (480 mq%-ə qədər) çoxdur. 
Yağın  miqdarı  qəhvənin  müxtəlif  növlərində  və  növ-
daxilində  kənarlaşır.  Qəhvənin  Hindistan  sortlarında  yağın 
miqdarı  ən  azdır.  Qəhvə  yağını  fərqləndirən  xüsusiyyət  onun 
tərkibində  diterpen  efirlərinin  çox  olmasıdır.  Yağın  tərkibində 
51,9-57,3%  doymamış  yağ  turşuları  vardır  ki,  onların  əsasını 
linol  turşusu  (37,2-45,7%)  təşkil  edir.  Qəhvə  növlərində  və 
növmüxtəlifliklərində olan  yağın keyfiyyət tərkibi, demək olar 
ki,  eynidir.  Saxlanılma  zamanı  qəhvə  yağının  turşuluq  və 
 
444
peroksid  ədədi  bir  qədər  artır.  Buna  səbəb  qəhvə  dənlərində 
gedən hidrolitik və oksidləşmə prosesləridir. 
Qəhvənin  dad-tam  xassələrinə  tərkibindəki  karbohid-
ratlar, xüsusən saxaroza təsir edir. Karbohidratlar qəhvə dənlə-
rini  qovurduqda,  ətirli  və  dadverici  maddələrin  əmələ  gəl-
məsinə səbəb olur. Ərəbistan qəhvəsi şəkərliliyinə görə fərqlə-
nir.  Saxlanılma  prosesində  qəhvədə  şəkərin  miqdarı  bir  qədər 
azalır. 
Sellüloza qəhvədəki quru maddələrin 1/3 hissəsini təşkil 
edir.  Dənin  stabil  komponentlərindən  biridir.  Qəhvənin 
müxtəlif sortları və növləri sellülozanın miqdarına görə təcrübi 
olaraq biri-digərindən fərqlənmir. 
Qəhvədə olan aşı maddələri qəhvə içkisinə özünəməxsus 
acılıq  verir.  Robusta  qəhvəsində  fenol  birləşmələrinin  miqdarı 
Ə
rəbistan  qəhvəsinə  nisbətən  orta  hesabla  2,3%  çox  oldu-
ğ
undan onun dadı daha da acı olur. Aşı maddələri ilə xlorogen 
turşusu  arasında  düz  mütənasiblik  mövcuddur.  Ümumi  aşı 
maddələrinin  85-90%-ni  xlorogen  turşusu  təşkil  edir.  Bu  miq-
dar xlorogen turşusuna  yalnız qəhvə dənində rast gəlinir. Xlo-
rogen  turşusu  qəhvəyə  özünəməxsus  zəif  turş  və  büzüşdürücü 
dad  verir.  Saxlanılma  zamanı  polifenol  birləşmələrin  miqdarı 
azaldığından qəhvənin acı və büzüşdürücü dadı bir qədər zəif-
ləyir, Ərəbistan qəhvəsinin dad-tam məziyyətləri isə formalaşır. 
Çiy qəhvənin tərkibində quru maddəyə görə 4-11% qəh-
və  aşı  turşusu  vardır  ki,  bu  da  xlorogen  (C
16
H
18
O
9
),  kofalin 
(C
32
H
38
O
19
)  və  kofal  (C
34
H
54
O
15
)  turşularının  və  başqa  bir-
ləşmələrin qarışığından ibarətdir. 
Qəhvənin  titrlənən  turşuluğu  qəhvənin  sortundan  asılı 
olaraq 10,8-17,8
0
 arasında kənarlaşır və saxlanılma zamanı sta-
bil  qalan  göstəricilərdən  biridir.  Saxlanılma  müddətində  titr-
lənən turşuluq çox az dəyişir. 7 il ərzində saxlanılmış qəhvənin 
turşuluğu  0,3-1,1
0
  artır  ki,  bu  da  oksidləşmə  və  hidrolitik  pro-
seslərin zəif getdiyinə sübutdur. 

 
445
Qəhvənin minerallı maddələri onun botaniki növlərindən, 
sortundan  və  yetişdiyi  bölgənin  torpaq-iqlim  şəraitindən 
asılıdır. Minerallı maddələrin 30-50%-ni kalium, 4-6%-ni maq-
nezium,  2,3-18%-ni  kalsium  təşkil  edir.  Qəhvə  içkisi  hazır-
ladıqda  onun  tərkibindəki  kaliumun  hamısı,  maqneziumun 
70%-i,  natrium,  kalsium  və  manqanın  yarısı  məhlula  keçir. 
Qəhvənin kimyəvi tərkibi qovrulma zamanı bir qədər dəyişir. 
Tədarük edilən çiy qəhvə dənləri ətirsiz və ağızbüzüşdü-
rücü  xassəyə  malik  olur.  Eyni  zamanda  qəhvə  çətin  üyüdülüb 
toz  halına  salınır,  qaynar  suda  yaxşı  şişmir  və  qəhvə  içkisi 
hazırlayarkən suda həll olmur. Bütün bu çatışmazlıqları aradan 
qaldırmaq və istehlak etmək üçün qəhvəyə hazır yarımfabrikat 
məhsul  xassəsi  vermək  məqsədilə  çiy  qəhvə  dənlərini  qovu-
rurlar. 
Qəhvə qovrularkən dənlərin həcmi 30-50%-ə qədər artır, 
kütləsi  13-21%  azalır.  Bu,  qovrulma  zamanı  suyun  buxarlan-
ması  və  bir  çox  maddələrin  parçalanması  sayəsində  baş  verir: 
şə
kər  karamelləşir,  nəticədə  karamelen  əmələ  gəlir.  Dənlərin 
darçını rəngə boyanması da karamelenin əmələ gəlməsi ilə izah 
edilir. 
Qəhvə  qovrularkən  triqonellin  qismən  nikotin  turşusuna 
(vitamin  PP)  çevrilir  ki,  bu  da  qəhvə  içkilərinin  bioloji  dəyər-
liliyini  artırır.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  çiy  qəhvənin  tərkibində 
olan B qrupu vitaminləri (B
1
, B
2
, B
6
, B
12
 və pantoten turşusu) 
qovrulma  zamanı  nisbətən  davamlı  olur  və  qəhvə  içkilərinə 
keçir. 
Qəhvə dadının əmələ gəlməsində bütün komponentlərdən 
ə
sasən  aşı  maddələri,  turşular,  xüsusən  xlorogen  turşusu  və 
onun  parçalanma  məhsulları,  həmçinin,  karamelləşmə  məhsul-
ları daha çox əhəmiyyətlidir. 
Qəhvənin  tərkibindəki  ətirli  maddələrin  tərkibində  qaz-
maye  xromatoqrafiyası  ilə  400-ə  qədər  birləşmə  müəyyən 
edilmişdir.  Bunlardan  ən  əsasları  sirkə  turşusu,  furfurol  spirti, 
anetol  (oksiaseton),  piridin,  uçucu  turşular,  pirazin  əsasları, 
 
446
aseton,  fenollar,  5-metilfurfurol,  furfurol,  asetaldehid,  me-
tiletilaldehid,  metilmerkaptan,  furfurol-merkaptan,  metil  spirti, 
maltol 
və asetilfurandır. 
Ə
tirli  maddələrin  ümumi  miqdarı  qovrulmuş  qəhvə-də 
0,055%-dən 1,5%-ə qədərdir. 
Qəhvənin müalicəvi xassələri. Kofein və qəhvənin ətirli 
maddələri suda həll olduğundan içkinin tərkibinə keçir. Qəhvə 
içkisinin hazırlanması üsulu yalnız onun dad keyfiyyətinə deyil, 
həm də onun orqanizmə təsirində də özünü göstərir. Qəhvənin 
müxtəlif  üsullarla  hazırlanmasının  ümumi  qaydaları  möv-
cuddur. Əvvəla, qəhvə içkisini qaynatmaq olmaz. Hətta birinci 
qabarcıqların çıxması ilə müşahidə olunan qaynamağa başlama 
qəhvənin  ətrinin  azalmasına  səbəb  olur.  Soyuyub  yenidən 
qızdırılmış qəhvənin dadı və ətri kəskin azalır. Müəyyən olun-
muşdur  ki,  «türksayağı»  və  ya  «şərqsayağı»  hazırlanmış  qəh-
vəni  çöküntüsü  ilə  birlikdə  içdikdə  sidik  ifrazı  artır.  Çünki 
içkinin tündlüyü və onun tərkibindəki kofeinin miqdarı bu qəh-
vələrdə  nisbətən  çoxdur.  Eyni  zamanda,  içilən  içkinin  tərki-
bindəki  kofein  və  onun  oksidləşmə  məhsulları  orqanizmdən 
daha tez xaric olunur. 
Qəhvənin  əsas  xassələri  onun  orqanizmə  oyadıcı  təsi-
rindən  irəli  gəlsə  də,  insanlar  onu  xoşagələn  ətrinə  və  spesifik 
dadına  görə içirlər.  Lakin bəzi insanlar üçün qəhvənin oyadıcı 
təsiri  onlarda  əks  təsir  göstərir.  Belə  hallarda  təbii  qəhvə 
ə
vəzinə  kasnı  bitkisindən  hazırlanmış  qəhvə  içkilərindən  isti-
fadə  etmək,  yaxud  qəhvəni  yarıbayarı  südlə  qarışdırıb  içmək 
məsləhətdir. 
Çexiya  alimləri  qəhvə  dənlərindən  kofeinin  ayrılması 
üsulunu işləmişlər və nəticədə qəhvənin spesifik dad və ətri qo-
runub saxlanılır. 
Qəhvənin  əsas  bioloji  fəal  maddəsi  alkaloid  kofeindir. 
Bu,  insan  və  heyvan  orqanizmlərində  olan  bəzi  kimyəvi  mad-
dələrə yaxındır. Ona görə də uzun müddət qəhvə içmək insana 
ziyan  deyil.  Çünki  kofein  orqanizmdən  xaric  olunur  və  uzun 

 
447
müddət qəbul edilərkən orqanizmdə toplanıb qalmır. Onun çox 
hissəsi  parçalanır  və  sidik  turşusuna  çevrilir.  6  saat  ərzində 
qəbul  olunan  kofeinin  50%-i  parçalanır,  bir  gündən  sonra  isə 
orqanizmdə qalmır. 
Kofeinin  təsirindən  insanın  refleksiya  fəaliyyəti  artır, 
tənəffüs  prosesi  dərinləşir  və  tezləşir,  ürəyin  fəaliyyəti  yaxşı-
laşır,  aşağı  qantəzyiqi  normallaşır,  baş  beyini,  ürək  və  böyrək 
damarları  genişlənir,  sidik  ifrazı  artır,  mədə  şirəsinin  sek-
resiyası güclənir. 
Qəhvədən  müalicəvi  məqsədlə  1591-ci  ildən  istifadə 
edilməyə  başlanmışdır.  Əvvəllər  Avropa  alimləri  qəhvənin  tə-
sirinə yanlış fikir kimi baxırdılar, lakin sonradan bəzi xəstəlik-
lərin  müalicəsində  qəhvədən  geniş  miqyasda  istifadə  etməyə 
başladılar. 
Çiy qəhvədən hazırlanmış içkidən başağrılarında, üşütmə 
və  titrətmədə,  podaqra  və  artritdə  istifadə  edilməyə  başlandı. 
Sonralar  qovrulmuş  qəhvədən  hazırlanan  içki  və  həlimdən 
geniş  istifadə  edilirdi.  Tünd  qəhvə  həlimi  limon  şirəsi  ilə 
malyariya xəstəliyində tətbiq olunurdu. Bəzi hallarda qəhvədən 
zəhərlənmələrdə, miqren və əsəb pozuntusunda, qida həzminin 
yaxşılaşdırılmasında istifadə edilirdi. 
Bu  üsullar  indi  də  tətbiq  olunur.  Tünd  qəhvə  əla  tonus-
landırıcı kimi da da içilir. Nəticədə içkidəki kofeinin təsirindən 
yuxu qaçır, oyanıqlıq hiss olunur, əqli yorğunluq aradan qaldı-
rılır,  zehni  qabiliyyət  bərpa  olunur  və  yaxşılaşır,  yaddaş  fəal-
laşır və emosional təəssürat qavrayışı artır. 
Zəhərlənmə  zamanı  qəhvə  yaxşı  təsir  göstərir.  Belə  hal-
larda  mədə-bağırsaq  yuyulduqdan  sonra  xəstəyə  1-2  fincan 
qəhvə  verilir.  Qəhvənin  aşı  maddələri  mədə-bağırsağın  selikli 
qişasına  müsbət  təsir  edərək,  zəhərli  maddələrin  sorulmasına 
mane olur və onları çökdürüb orqanizmdən xaric edir. Eyni za-
manda,  qəhvə  orqanizmə  tonusqaldırıcı  təsir  göstərir  və  zəif-
ləmiş  ürək  fəaliyyətini  artırır.  Kofein  ishalı  dayandırır  və  qi-
danın həzmini və mənimsənilməsini yaxşılaşdırır. Belə hallarda 
 
448
təkcə qəhvə içkisi yox, onun əsasında hazırlanan jele, muss və 
kiseldən də istifadə olunur. Qəhvə aybaşı hallarında baş ağrısını 
aradan götürür, hamilə qadınlarda öyüməni dayandırır. 
Lakin  bütün  hallarda  qəhvədən  müalicə  məqsədilə 
istifadə  etdikdə,  həkimlə  məsləhətləşmək  lazımdır.  Xəstələrə 
gündə  2-3  fincandan  artıq  qəhvə  içmək  məsləhət  görülmür, 
çünki  kofeinin  artıq  miqdarı  ürəyə  və  əsəb  sisteminə  zərərli 
təsir göstərə bilər. 
Belə  fikir  irəli  sürülür  ki,  qəhvə  həm  də  yaxşı  qidalı 
vasitədir.  Qəhvənin  tərkibində  azotlu  maddə,  yağ  və  şəkər 
vardır. Lakin ondan çox istifadə etmək olmaz. 1 fincan şəkərli 
və  südlü  (qaymaqlı)  qəhvə  insanın  gün  ərzində  qida  ilə  qəbul 
etdiyi enerjinin 5%-ni təşkil edir. Ona görə də qəhvə içildikdə 
insan  aclıq  hiss  etmir  və  çox  miqdarda  qida  qəbuluna  ehtiyac 
duyulmur. 
Qıcıqlanan  insanlar,  yuxusuzluqdan,  ürəkdöyünmə-sin-
dən,  mədə  xorası  və  digər  həzm  orqanlarının  xəstə-liklərindən 
ə
ziyyət  çəkən  insanlar  üçün  qəhvə  zərərlidir.  Hətta  sağlam 
adam qısa müddətdə çox miqdarda tünd qəhvə içərsə, kofeinlə 
zəhərlənmə  baş  verə  bilər.  Belə  hallarda  başağrısı,  qulaqlarda 
səs-küy,  fikrin  yayınması,  qorxu  hissi,  həyəcan,  sayıqlama  və 
ə
l-ayaqların  əsməsi  kimi  hallar  müşahidə  oluna  bilər.  Xroniki 
olaraq  çox  qəhvə  qəbul  etmək  əsəb  gərginliyini  artırır, 
yuxusuzluq və xoşa gəlməz dəri qaşınmasına səbəb olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
449
РЕЗЮМЕ
 
«Лечебные свойства пищевых растений»
 
 
Автор
:  профессор  Азербайджанского  Государствен-
ного
  Экономического  Университета,  заведующий  кафед-
рой
  «Товароведение  и  экспертизы  продовольственных 
товаров
», член Союза Писателей Азербайджана, Заслужен-
ный
 педагог, лауреат премии «Золотое перо» Ахмедов Ах-
мед
-Джабир Исмаил оглы. 
Баку
,  издательство  «Экономический  Университет», 
2014, 468 стр. 
 
Свежие
 плоды, ягоды, овощи, а также разнообразные 
продукты
  растительного  происхождения,  играют  важную 
роль
  в  нашем  повседневном  питании.  Они  являются 
источником
  ценных  питательных  веществ,  способствую-
щих
  лучшему  усвоению  пищи.  Особенно  важна  роль 
растительной
  пищи,  как  источник  многих  витаминов, 
минеральных
 соединений и других физиологически актив-
ных
  веществ.  Установлено,  что  правильный  подбор 
разнообразных
  растительных  продуктов  не  только 
обеспечивает
 организм углеводами, жирами, частично бел-
ками
,  витаминами,  минеральными  веществами,  но  и  в 
значительной
  степени  они  обладают  и  лечебными  свойст-
вами
.  Однако  имеется  немало  досто-верных  наблюдений, 
убеждающих
 в целесообразности  употребления раститель-
ной
  пищи,  показывающих,  что  в  тех  местностях,  где  в 
питании
  превалирует  разнообразная  растительная  пища, 
люди
 меньше болеют и живут дольше. 
О
  лекарственных  свойствах  пищевых  растений  из-
вестно
  давно.  Изучению  химического  состава  пищевых 
растений
  расширило  возможности  употребления  их  для 
укрепления
 и сохранения здоровья. Причем во многих слу-
чаях
  в  лекарственных  целях  используют  не  только 
 
450
употребляемые
 для питания, но и другие органы пищевых 
растений
. 
Настоящая
  книга  посвящена  описанию  целебных 
свойств
  культурных  и  дикорастущих  пищевых  растений, 
употребляемых
 в пищу в повседневной жизни. 
Книга
 состоит из двух частей. 
В
  общей  части  дана  характеристика  химических  ве-
ществ
,  встречающихся  в  растениях,  объясняется  их  значе-
ния
 для человека. В общей части кратко изложены способы 
приготовления
 лекарственных препаратов (настои, отвары, 
настойки
, порошки, мази, чаи и чайные сборы, соки и про-
чие
) из растений в домашних условиях. 
Вторая
  часть  состоит  из  описаний  отдельных  видов 
пищевых
  растений  и  их  лекарственных  свойств.  В  ней 
основательно
  изложены  хлебные,  крупяные  и  бобовые, 
плодово
-ягодные,  овощные,  орехоплодные,  пряные  и 
вкусовые
  растения,  а  также  растения,  оказывающие 
тонизирующее
  действие  в  организм  человека.  Очерки  об 
этих
  растениях  включены  в  главы  соответственно  их 
основному
 пищевому  употреблению и расположены в них 
в
 алфавитном порядке названия растений. Поскольку боль-
шинство
  пищевых  растений  достаточно  хорошо  знакомы 
читателям
, ботанические признаки их даны очень коротко. 
В
  книге  имеются  информация  о  физиологической  и 
биологической
  сущности  пищевых  растений,  их  значения 
для
  профилактики  и  лечении  разнообразных  болезней 
человека
. 
Указания
  о  применении  пищевых  растений  в 
диетическом
  питании  приведены  небольшие,  так  как 
основная
 задача книги – осветить их лечебные свойства. 
При
 изложении целебных свойств пищевых растений 
приведены
  показания  к  их  назначению  не  только  в  науч-
ной
, но и народной медицине. 

 
451
В
  тех  случаях,  когда  эффективность  народно-
медицинского
  употребления  растения  подтверждены 
врачебными
  наблюдениями,  или  такое  применение  может 
быть
  обосновано  экспериментальными  фармаколо-гиче-
скими
  данными  или  химическим  составом,  даются  указа-
ния
 о способах такого применения. 
С
  целью  упрощения  пользования  книгой  в  конце 
были
 составлены алфавитные указатели пищевых растений 
на
 азербайджанском, русском и латинском языках, и перед 
каждым
  наименованием  растений  указана  их  страница 
соответствующей
 местонахождения в книге. 
В
  книгу  включены  описания  пищевых  растений, 
выращиваемых
 и произрастающих в диком виде в Азербай-
джане
, а также растения которые растут и выращиваются в 
других
  странах  (северных,  тропических)  мира.  Пищевые 
растения
  описаны  в  алфавитном  порядке  в  каждой  группе 
растений
 и названия пищевых растений, в основном также 
указаны
 на азербайджанском, русском и латинском языках. 
Просим
  отправить  ваши  отзывы  и  предложения  о 
книге
  на  кафедру  «Товароведение  и  экспертиза  продо-
вольственных
  товаров»  Азербайджанского  Государствен-
ного
 Экономического Университета.