Ekologik turizm marshrutlarini ishlab chiqish

Ekologik turizm marshrutlarini ishlab chiqish

Ekologik turizm o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab jahon turizmi industriyasiga asta-sekin kira boshladi. Butun jahon turizm tashkilotining ma’lumotlari bo‘yicha keyingi besh yilda ekologik turizmda turistlar oqimi tobora ko‘payib borayotganligi haqida hisob – kitob natijalari keltirilgan.

Bu turizm yo‘nalishida Janubiy Yevropa, Janubiy – sharqiy Osiyo, kichik Osiyo, Xitoy va Afrika qit’asidagi davlatlar oldingi o‘rinlarga chiqmoqda.
Albatda, qayd qilingan geografik tabiiy manzillar betakror tabiat mintaqalaridir. Doimiy bahor va yoz iqlimiga ega bo‘lgan davlatlarning tabiatidagi biologik xilma-xillik sharoitlari bu mintaqalarda yil davomida turistlar oqimining ko‘payishini ta’minlaydi, imkoniyatlar yaratadi. Hozirgi kunga kelib jahonda ekologik turizm jadal sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan iqtisodiyot sohalaridan biriga aylandi.
Ekologik turizmning rivojlanib borishining yana bir sababi, turist o‘zi qiziqqan tabiat va uning tabiiy sharoiti, biologik resurslari bilan tanishibgina qolmasdan, bu tabiat bag‘rida dam ham oladi, tabiat go‘zalligini chuqur his qiladi, uning resurslarini avaylash, hoxish-istagi paydo bo‘ladi.
O‘zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirishning hozirgi kunda ancha muammolari to‘planib qolgan. Lekin respublikamizning ekologik turizm salohiyatini hisobga olganimizda ekologik turizmni rivojlantirishning asosiy resurslari - 4 faslli tabiat mavsumlari, o‘zining ekologik tizimlariga ega bo‘lgan 5 ta tabiiy landshaft bio-xilma-xilliklarida endemik (faqat O‘zbekiston tabiatida) turlarning ko‘pligidir. O‘zbekistonning ekologik turizmdagi resurslar salohiyatiga alohida to‘xtalganimizda quyidagi ekoturizm manbalarini keltirish, tavsiflash masalaga aniqlik kiritadi.
O‘zbekiston 38 mln. gektarga ega bo‘lgan ovchilik – baliqchilik yer maydonlariga ega, ulardan 1 mln. gektarini suv fondi tashkil etadi. Respublikamiz faunasi 97 turdagi o‘txo‘r hayvonlar, 424 turdagi qushlar, 58 turdagi sudralib yuruvchilar va 83 tur baliqlarga ega. Bulardan O‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobiga» o‘txo‘r hayvonlarning 48 turi, sudralib yuruvchilarning 10 turi, baliqlarning 18 turi va 78 turdagi umurtqasizlar kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Botanika instituti ma’lumotlariga qaraganda, O‘zbekistonda hozirgi kunda 4148 dan ortiq o‘simlik turlari mavjud. Shulardan 3000 turlari oliy yovvoyi o‘suvchi o‘simliklar, ulardan 9 % endemiklardir.
O‘zbekiston hududining muhofaza etilayotgan tabiiy hududlari tarkibida 2164 km² ni tashkil qilgan, 12 ta davlat qo‘riqxonasi, 6061 km² ni tashkil etgan 2 ta milliy bog‘ va noyob turlarga kiruvchi hayvonlarni ko‘paytirish Xalqaro – «Jayron» Ekomarkazi, 12186 km² maydonni tashkil etgan 16 ta davlat buyurtmaxonalari mavjud.
Keltirilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha qilib qayd qilish mumkinki, O‘zbeksiton Markaziy Osiyoning o‘rtasida, ekologik turizmning rivojlanishi uchun qulay transport geografik arealda joylashgan.
Mavzuning rejasi bo‘yicha turizmda marshrutlar ishlab chiqish tamoyillari bilan ekologik turizm marshrutlarining ta’rif va tavsiflarini ishlab chiqamiz.
1. Ekologik turizm marshrutlaridagi jozibadorligi, betakrorlik tamoyili talablari haqida ta’riflashni batafsil keltirishga izoh bu yerda ortiqchalik qilsa kerak. Ekoturizmning kelib chiqishi ham insonning tabiatni sog‘inishi, hozirgi sivilizatsiya bo‘hronlaridan (atmosferaning ifloslanishi, yerlarning ishdan chiqib borayotganligi, noyob o‘simlik va hayvonotning insondan uzoqlashib borayotganligi, toza havoning yetishmayotganligi va hakozolar…) charchaganligidan, insonning tabiatdagi toza havoli tabiiy mintaqalariga sayohatni hoxlaganligidan kelib chiqdi. Bu soha marshrutlarini tuzganda tabiatdagi jozibadorlik – betakrorlikning o‘zi ham tabiiy mintaqalarning o‘ziga xos bo‘lgan landshaftlari, shu mintaqada o‘suvchi o‘simliklar va shu mintaqa tabiatiga intilish jihatlarini hisobga olish to‘g‘ri bo‘ladi.
Ekologik marshrutlar tuzishda ishlatiladigan jozibadorlik va betakrorlik ko‘rinishlari O‘zbekistondagi 5 ta tabiiy ekologik mintaqada mavjud. Shuning uchun ham ekologik maskanlarga – resurslarga marshrut tuzishda bu tamoyilni qo‘llashning kutilgandan ziyoda bo‘lgan imkoniyatlari bor. Eng muhimi marshrut tavsifida ekologik resursdagi jozibador va betakror tabiiy ko‘rinishlar birinchi navbatda rasmlar tasvirida berilishi kerak.
Bu tipdagi marshrutlarni ishlab chiqishda albatta noyob hayvonot olamidagi qushlar, hayvonlar, «Qizil kitob» dagi hayvonot turlarining rasmlari, ta’riflari marshrut ma’lumotlarida berilishi maqsadli bo‘ladi.
2. Imkoniyatning yaratilganligi tamoyilida ekoturizm resursiga marshrutlar ishlab chiqish juda jiddiy masala. Bu tamoyilga amal qilib ekoturizm marshrutlarini ishlab chiqishda quyidagi imkoniyatlar bo‘lishi talab qilinadi.

1. 
   Ekoturizm maskanlariga kirishning huquqiy-qonuniy tartiblari yaratilganligi.
   
2. 
   Ekoturizm maskanida turistlar uchun maxsus marshrutlarning (so‘qmoqlar, yo‘llar, dam olish joylari) ishlab chiqilganligi va faoliyat ko‘rsatishi.
   
3. 
   Ekoturizm maskanlarida turistlarga xizmatlar ko‘rsatish tizimlarining tashkil qilinganligi (dam olish, tunash, ovqatlanish, ko‘ngil ochar o‘yinlar, qisqa muddatli ekskursiyalar va hako…).
   

Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda Davlat muhofazasidagi tabiat landshaftlari, qo‘riqxonalar, tog‘ tizmalariga turistlar kiritilishining huquqiy-qonuniy me’yorlari ishlab chiqilmagan. Bu me’yorlar endi yaratilmoqda. Demak, bu ekoturizm maskanlaridan ekoturizmda foydalanishning eng muhim imkoniyatlari hozircha yo‘q. Shuning uchun ham bu tamoyilning talablari (1,2,3) amalda bajarilgandagina ekoturizm resurslariga, ob’ektlariga turistik marshrutlar ishlab chiqish zarur bo‘ladi.
3. Mazmundorlik tamoyili o‘z talablari jihatidan jozibadorlik va betakrorlik tamoyiliga qo‘shilib ketadi. Tabiatdagi betakrorlikni ko‘rgan, uning go‘zal bag‘rida dam olgan, rang-barang o‘simliklar olami va hayvonat dunyosini ko‘rgan turist ruhiy jihatdan ham jismoniy jihatdan ham turistik marshrutning mazmunli o‘tganligini his qiladi. Uning kayfiyati yaxshilanib o‘zida boy ta’surotlar paydo bo‘lganligini sezadi.
Shuning uchun ham ekoturizm marshrutlarini ishlab chiqishda marshrut bo‘ylab o‘zgarayotgan tabiat elementlarigacha marshrut tuzuvchi e’tibor berishi lozim bo‘ladi. Shuningdek, marshrut yo‘nalishida turizmning boshqa resurs manzillari (ziyoratgoh joylar, taniqli insonlar qabri, mashhur kishilar nomi bilan bog‘liq obidalar, tarixiy –madaniy, ma’muriy obidalar va boshqa..) bo‘lsa albatta marshrutning ma’lumotlariga qisqacha ta’rif bilan kiritish foydali bo‘ladi.
Masalan, turist yoki turistik guruh Omonqo‘ton vohasi marshrutni tanladi. Albatta turist yoki turistik guruh tezroq Omonqo‘ton vohasiga shoshiladi. Endi agar marshrut ma’lumotlarida jozibadorlik-betakrorlik, imkoniyatlarning yaratilganligi tamoyili resurslari mavjud bo‘lsa turist va turistik guruh marshrut yo‘lidagi bu resurslarni ko‘rishga qiziqqanligidan yoki ko‘p hollarda ko‘rish uchun to‘xtaydi. Bu holatda mazmundorlik tamoyili ham ishga tushib marshrutdan ko‘ngil to‘lish qoniqish hislarini keltirib chiqaradi. Bu natija esa marshrutni tashkil qilgan turistik firma obro‘sini oshiradi.
4. Faoliyatlilik tamoyilida ekoturizm marshrutlarining harakatlanish vaqtlari, muddatlari tushuniladi. Fasllarimiz almashib turganligidan ekoturizm marshrutlarini tuzishda bu tamoyilga jiddiy e’tibor berish talab qilinadi. Chunki, ekoturizmning muhim resurslari bo‘lgan tog‘ hududlaridagi ekoturizm resurslariga qishki marshrutlar ishlab chiqishda turistlarning hayoti xavsizliklarini ta’minlash masalasi birinchi navbatdagi o‘ta jiddiy masaladir.
Tog‘lardagi ekoturizm resurslariga yetib borishda avtoyo‘llarda qorning erimasligi, baland dovonlardan har qanday transport vositalarining chiqaolmasligi, tog‘dagi marshrut suqmoqlarining qor bilan ko‘milib qolishi, qor ko‘chkilari turistlar hayotiga jiddiy xavf soladi. Shuning uchun ham tog‘ hududlariga qish mavsumida ekoturizm marshrutlarini tashkil qilishda chegaralanish muddatlarini va bu marshrutlarning harakatlanish vaqtlarini aniq belgilash ekoturizmda jiddiy ahamiyatga egadir. Tog‘ hududlariga kech bahor faslidan to kech kuz mavsumlarigacha ekoturizm marshrutlarini tashkil qilish maqsadli bo‘ladi. Ekoturizm marshrutlarini O‘zbekistondagi boshqa tabiiy mintaqalardagi ekologik maskanlarga ishlab chiqilganda ham bu ekoturizm maskanlarida yil fasllaridagi iqlimiy xususiyatlarni hisobga olish, tur marshrutning harakatlanish holatlarini aniq bilish talab qilinadi.