Ekologiya fanining rivojlanish tarixi. Markaziy Osiyoda ekologiya faniga
hissa qo’shgan tabiatshunoslar. Tirik organizmlar hayotining tashqi muhit bilan
bog’liqligi qadimdan ma’lum. Antik davrda yashagan faylasuflarning asarlarida
hayvonlarning turli instinktlari, baliqlar va qushlarning migratsiyalari,
o’simliklarning tashqi qiyofasi tuproq va iqlim sharoitlari bilan bog’liqligi haqidagi
ma’lumotlar keltiriladi.
Dastlabki ekologik tushunchalar qadimgi yunon olimlari asarlarida qayd
etilgan bo’lib, ularning ishlarida biz ekologik yo’nalishlarni ko’ramiz. Lekin ular
«Ekologiya» terminini ishlatishmagan. Aristotel (eramizdan 384 - 322-yil avval),
qadimgi yunon faylasufi Teofrast (371-280-yil) hayvon va o’simliklarni yashash
sharoitiga bog’liq holda ko’rib chiqishgan, Aristotel 500 tur hayvonlarni o’rganib,
ularning xulqatvori, ko’chib yurishi haqida, Teofrast – o’simliklarning shakli va
o’sishi - iqlim, tuproq sharoitiga bog’liqligini aniqlagan.
Frantsuz M.Byuffon (1707-1788)ning ishlarida hayvonlarning tuzilishiga
tashqi muhitning ta’siri masalasi ko’tarilgan. J.B.Lamark (1744-1829) dastlabki
evolyutsion ta’limotning muallifidir. U o’simlik hamda hayvonlarning evolyutsion
o’zgarishlarida eng muhim omil deb tashqi muhit ta’sirini hisoblagan.
A.Gumboldtiing ishlari o’simliklar geografiyasida yangi ekologik
yo’nalishlarni aniqlab berdi. U fanga landshaft «fizionomiyasi» o’simliklarning
tashqi qiyofasi bilan aniqlanadi kabi tushunchani kiritadi. O’xshash zona va vertikal
poyaslarda har xil taksonomik guruhlarda o’xshash «fizionomik» shakllar ishlab
chiqiladi; Bu shakllarning tarqalishi va nisbatiga qarab joyning fizik - geografik
xususiyatlari haqida fikr yuritish mumkin.
Moskva universitetining professori K.F.Rule (1814-1858) zoologiyada o’ziga
xos bo’lgan yo’nalishni rivojlantirish muhim ekanligini keng targ’ib qiladi. Bu
yo’nalish – hayvonlar hayotini har tomonlama o’rganish, atrof-muhit bilan ularning
o’zaro murakkab munosabatlarini tushuntirish kabilar edi. Shunday qilib, K.F.Rule
hayvonlarni o’rganishning keng ekologik tizimini ishlab chiqdi va ekologik
mazmundagi qator ilmiy ishlarni qoldirdi. Uning shogirdlaridan biri N.A.Severtsov
(1827-1885) hisoblanadi. Uning «Periodicheskie yavleniya v jizni zverey, ptits i gad
Voronejskoy gubernii» (1855 y) nomli ishi Rossiyada ayrim mintaqada hayvonot
olamida olib borilgan ekologik izlanishlarining eng katta va ahamiyatlisi edi.
Ch.Darvin «Tabiiy tanlash yo’li bilan turlarning kelib chiqishi» (1859y)
asarida-tabiatdagi yashash uchun kurash, yani tur bilan muhit o’rtasidagi har qanday
qarama-qarshiliqlarning ko’rinishlari tabiiy tanlashga olib keladi va evolyutsiyaning
harakatlantiruvchi kuchidir deb qaraydi.
A.N.Beketov (1825-1902) o’simliklarning ichki va tashqi tuzilishidagi
xususiyatlarni ularning geografik tarqalishi bilan bog’liqligi hamda fiziologik
usullarning ekologiya uchun ahamiyati katta ekanligini ko’rsatdi. Ana shunday
ishlar hayvonlar hayoti misolida A.F.Middendorf tomonidan o’rganildi.
1877-yil nemis gidrobiologi K.Myobius biotsenozlar haqidagi tasavvurlarni
asoslab berdi.
O’simliklar jamoasi haqida G.F.Morozov va F.N.Sukachev batafsil fikr
yuritib, bu sohaga asos soldilar.
Rus olimlari - V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy,
A.P.Shennikov va chet el olimlaridan - F.Klemente, K.Raunkier, T.Dyu.Rie, I.Braun
-
Blake
va
boshqalarning
fitotsenologiya
sohasidagi
ishlari umumiy
biotsenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi.
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida D.N.Qashqarovning «Muhit va jamoa»
deb nomlangan O’rta Osiyo universitetida o’qigan ma’ruzalari, keyinchalik
«Hayvonlar ekologiyasi asoslari» nomi bilan yozilgan darsligi katta ahamiyatga ega
bo’ldi.
Hayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda
M.S.Gilyarov, S.S.Shvartslar katta hissa qo’shdilar. I.G.Serebryakov tomonidan
gulli o’simliklarning hayot shakllari tasnifoti ishlab chiqildi.
1940-yillarning boshlarida tabiiy tizimlarni o’rganish jarayonida yangi
yo’nalish kelib chikdi.
1935-yili ingliz olimi A.Tensli - ekotizimlar, 1942--yili esa V.N.Sukachev -
biogeotsenozlar haqidagi ta’limotni ilgari surdilar. 1950-yillarning boshida
G.Odum, Yu.Odum, R.Untekker, R.Margalef biologik mahsuldorlikning nazariy
asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan al-Xorazmiy,
Forobiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqalar tabiiy fanlarining rivojlanishiga katta hissa
qo’shganlar. Ular xali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi
muvozanat, o’simlik va hayvonot dunyosi, tabiatni ezozlash haqidagi o’zlarining
qimmatli fikrlarini aytganlar.
Buyuk alloma Muhammad Muso Al - Xorazmiy (782 - 847y) risolalaridan
birida shunday deb yozadi: «Bilingki, daryoning ko’zlari yoshlansa, uning boshiga
g’am, kulfat tushgan bo’ladi. Odamlar, daryodan mexringizni darig’ to’tmanglar».
Bunda u nimani nazarda tutdi? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo’lishini
nazarda tutgandir. Vaxolanki u zot eng avvalo daryo bilan odamlarning bir - birini
tushunishlari va til topishlari, o’zaro mexr - muxabbat qo’yishlarini nazarda tutgan.
U o’zining «Kitob surat al-arz» asarida dunyo okeanlari, chuqurlikdagi kitalar,
kutblar, ekvator, cho’l, tog’, daryo va dengizlar, ko’llar va o’rmonlar, ulardagi
o’simlik, hayvonot dunyosi, shu bilan boshqa tabiiy resurslar - erning asosiy
boyliklari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Abu Nosir Forobiyning (870 - 910) ilmiy - falsafiy merosi nixoyatda boy
bo’lib, asarlari hozirgacha to’liq aniqlanmagan. Nemis olimi M.K.Brokelmanning
ro’yxatida Forobiyning turli soxaga oid 180 ta asarining nomi keltiriladi. Bu asarlar
bir necha guruhlarga bo’linib, 11-guruhiga uning tabiatshunoslik ilmi, amaliy
faoliyat va xunarmandchiliq masalalariga oid asarlari kiritilgan. Tabiatshunoslikka
oid «Odam azolarining tuzilishi», «Hayvon azolari va ularning vazifalari haqida»
nomli asarlarida odam va hayvonlar ayrim azolarining tuzilishi, xususiyatlari,
vazifalari haqida, ularning o’xshashligi va farqlari keltirishi bilan birga asosiy
anatomik-fiziologik tushunchalar berilgan. U tabiiy va inson qo’li bilan
yaratiladigan sun’iy narsalarni ajratgan. Tabiiy narsalar tabiat tomonidan yaratilgan,
degan xulosaga keladi.
Abu Rayxon Beruniy koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari bilan, narsa
va xodisalarning o’zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. Uning asarlarida
o’simlik va hayvonlarning biologik xususiyatlarini, ularning tarqalish va
xo’jalikdagi ahamiyati haqida ma’lumotlar topish mumkin. U «Saydana» nomli
asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o’simliklardan,
101 tasi hayvonlardan, 107 tasi minerallardan olinadi. Har bir o’simlik, hayvon va
minerallarning xossalari, tarqalishi va boshqa xususiyatlari keltirilgan. Beruniy
asarlarida o’simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan
o’zaro aloqasi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar keltiriladi. U o’zining tabiiy-ilmiy
kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi hodisalar ma’lum tabiiy qonuniyatlar
asosida boshqariladi, degan xulosaga keladi.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon madaniyatiga buyuk hissa qo’shgan yirik
entsiklopedist olim. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortiq asar yozganligi
eslatiladi. Bizgacha uning 240 ta asari etib kelgan. Uning «Tib qonunlari» asari
tibbiyot ilmining komusi bo’lib, o’rta asr tibbiyot ilmi taraqqiyotining oliy cho’qkisi
hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta’siri muhimligini bilgan alloma ayrim
kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan. Ibn Sinoning
torlarning vujudga kelishi, er yuzining davrlar o’tishi bilan o’zgarib borishi tabiiy
jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta ta’sir qildi.
Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483-1530). Biz Boburni podshoh va shoir
sifatida bilamiz. Ammo Bobur faqat shoirgina emas, balki sarkarda, tarixchi va
mashshoq, ovchi va bog’bon, sayyox va tabiatshunos ham bo’lgan. Uning
«Boburnoma» asari eng yirik asari hisoblanadi. Bu asarida har bir xududni ma’lum
bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik o’rni, so’ngra qaysi iqlimga
mansubligi, har xil shifobaxsh joylari, o’simliklari, qazilmalari, hayvonoti va aholisi
beriladi. U ajoyib geobotanik bo’lgan, o’simliklarni sevgan va yaxshi bilgan.
O’zbekistondagi juda ko’p giyox va dorilarni, ularning xosiyatini va ahamiyatini
shunday tariflaydiki, buni mirishkor bog’bon bo’lgan kishi, asl tabiatshunosgina
buning uldasidan chiqa oladi. Bobur bir necha bor er qimirlashi, oy va quyosh
tutilishi kabi tabiiy xodisalar guvohi bo’lgan. Ushbu xodisalarning tabiat
qonunlaridan boshqa narsa emasligiga ishonch hosil qilgan. O’rta Osiyoni o’rgangan
olimlardan I.A.Severtsov, A.N.Krasnovlarning asarlari va Qashqarov - Korovin
maktabining shakllanishi O’rta Osiyoda tabiiy - geografik g’oyalarni rivojlanishida
muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
1930-yillarda ekologiya - geografiya yo’nalishiga asoslangan O’rta Osiyo
ekologiya maktabi hozirgi O’zbekiston Milliy universiteta qoshida shakllandi.
Ekolog mutaxassislar tayyorlashda, ekologiyani rivojlantirishda, ekologiyaga oid
adabiyotlarning na’munalari ni yaratishda bu maktabning xizmatlari kattadir.
Maktab ekologlari bergan g’oyalar o’lkaning tabiati va tabiiy resurslarni aniqlash va
o’rganishda hamda O’rta Osiyoda ekologik va geografik g’oyalarning rivojlanishiga
katta hissa qo’shdi. P.A.Baranov, I.A.Raykovalar Pomir tog’larida cho’l
biotsenozining kelib chiqishi, dinamikasi va evolyutsiyasida organizmlarning
hayotida noqulay haroratning roli, madaniy biotsenozlarni yuqori tog’ sharoitida
yaratish masalalari ishlab chiqildi. R.IAbolin, E.P.Korovin, M.V.Kultiasov va
I.I.Granitovlarning ekologik va fitotsenologik qarashlari ularning chop etgan bir
qator ishlarida o’z aksini topgan.
O’rta Osiyoda zooekologik yo’nalishdagi kompleks ishlarning rivojlanishi
T.Z.Zohidov nomi bilan chambarchas bog’liq. U Qizilqum cho’llarining o’ziga xos
hayot makoni ekanligini, qumli, sho’rxok, loyli va toshloq cho’llarni mustaqil
biotoplar sifatida tavsiflab, ularni o’z navbatida mayda xududiy birliklarga ajratib
beradi.
Dostları ilə paylaş: |