Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Aqrar dövrü. Sosial-iqtisadi baxımdan quldarlıq və feodalizm cəmiyyətləri 
aid edilməklə Neolitin əvvəlindən sənaye istehsalına kimi (17 əsr) olan tarixi döv-
rü  əhatə edir. Əkinçiliyin və heyvandarlığın yaranması bu dövrün aqrar inqilabı 
hesab olunur. İlk dəfə olaraq aqrar sərvət istehsal edən iqtisadiyyat sahəsi mey-
dana gəlmişdir. Torpağın xışla şumlanması ən qədim və əhəmiyyətli ixtira sayılır. 
Əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı biosferə güclü təsir göstərmişdir. Həmin 
dövrdə geniş ərazilərdə meşələr qırılaraq (çox vaxt yandırılaraq) əkinçiliyin inki-
şaf etdirilməsi, çəmənliklərin şumlanması və ev heyvanlarının otarılması planetin 
bir çox regionlarının qumlu və daşlı səhralara çevrilməsinə səbəb olmuşdur. 

---

 
26
Müasir iqtisadiyyatda, o cümlədən Azərbaycanda kənd təsərrüfatı ilkin isteh-
sal sferası olub yayılma arealına (əhatə dairəsinə) görə yalnız meşə təsərrüfatı ilə 
müqayisə edilə bilər.  
Sənaye dövrü. Bu dövrün başlanmasına buxar maşınının icadı  nəticəsində 
baş verən texniki inqilab səbəb olmuşdur. 17-ci əsrdən başlayaraq 20-ci əsrin 
ortalarına kimi olan müddəti  əhatə edir. Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin 
tarixində texnogen təsirin kulminasiyası hesab olunur.  
Sənayenin inkişafı biogen dövrdən sonra ikinci resurs istehlak edən 
iqtisadiyyat formasının yaranmasına səbəb olmuşdur.  
Sənaye dövrünün səciyyəvi xüsusiyyətləri: 
•  yüngül, dağ-mədən, ağır sənaye sahələrinin inkişafı; 
•  yeni emal və istehlak sahələrinin yaranması; 
•  xammal və enerjiyə olan tələbatın sürətlə artması; 
•  mineral və enerji ehtiyatlarının sürətlənmiş kütləvi istismarı; 
•  yeni, çox vaxt zərərli və zəhərli maddələrin sintezi; 
•  yeni enerji mənbələrinin ixtirası (atom energetikası) və ehtiyat 
mənbələrinin kəşfi; 
•  inkişaf etmiş nəqliyyat və rabitə şəbəkəsinin yaradılması; 
•  kənd təsərrüfatı istehsalının sənayeləşdirilməsi; 
•  urbanizasiya; 
•  demoqrafik partlayış; 
•  ekoloji problemlərin qabarıq şəkildə özünü büruzə verməsi və s. 
Sənayeləşdirmənin təsiri nəticəsində  ətraf mühitin parametrləri nəzərə 
çarpacaq dərəcədə  dəyişikliklərə  məruz qalaraq bir çox hallarda nəinki insanın, 
hətta bütün canlı aləmin yaşaması üçün real təhlükə yaratmışdır. 
Biosferdə mövcud olan qlobal ekoloji böhran sivilizasiyanı dilemma (seçim) 
qarşısında qoyur: bədbin və nikbin. Bədbin mövqeyə görə XXI əsrin ortalarında 
ətraf mühitin həddindən artıq çirklənməsi, atmosferin tərkibində oksigenin 
miqdarının kəskin azalması, təbii ehtiyatların tükənməsi və s. qlobal problemlər 
dünyanın sonunu yaxınlaşdıracaq və sivilizasiya məhv olacaq.  
Nikbin mövqeyə görə  dərrakəli insan ekoloji problemlərin kəskin xarakter 
aldığını dərk edərək yaranmış problemlərin həlli yollarını axtarır. Nikbin mövqeyə 
görə: 
•  Yerin altında və dünya okeanında istifadə və kəşf olunmamış kifayət qədər 
ehtiyatların olması; 
•  yeni ehtiyatlardan istifadənin genişlənməsi (kosmik, nüvə enerjisi və s.); 
•  ənənəvi təsərrüfat formalarından yeni təsərrüfatçılığa keçilməsi, məsələn 
kənd təsərrüfatının sənayeləşdirilməsindən bioloji təsərrüfatçılığa keçid; 
•  elmi-texniki tərəqqinin biosferdə tarazlığın saxlanmasına və  ətraf mühitin 
yaxşılaşdırılmasına xidmət etməsi; 
•  «birgə yaşamaq» və «davamlı inkişaf» konsepsiyasını  əldə  rəhbər tutaraq 
insan nəslini davam etdirmək - dərrakəli növ olan insanın ikinci yolu 
yoxdur.  

---

 
27