Ekonometrikaning metodologiyasi
Ekonometristlar iqtisodiy muammoni tahlil qilishda qanday yoʻl tutadilar, yaʼni ularning metodologiyasi nimalardan iborat?
Ekonometrika metodologiyasi bo„yicha bir necha maktablar mavjud, lekin biz bu yerda hozirgacha iqtisodiyot va boshqa ijtimoiy fanlarningempirik tadqiqotlarida ustunlik qilib kelayotgan an'anaviy yoki klassik metodologiyani keltirib oʻtamiz.
An'anaviy ekonometrik metodologiyalar quyidagi yoʻnalishlarda olib boriladi:
1. Nazariya yoki gipotezaning qoʻyilishi.
2. Nazariyaning matematik modelini aniqlashtirish.
3. Statistik yoki ekonometrik modelni aniqlashtirish.
4. Ma‟lumotlarni toʻplash.
5. Ekonometrik model parametrlarini baholash.
6. Gipotezalarni testdan oʻtkazish.
7. Prognozlash yoki oldindan aytib berish.
8. Boshqarish maqsadlari uchun modeldan foydalanish.
Yuqorida keltirilgan qadamlarni izohlash uchun Dj.M.Keynsning iste'mol nazariyasini koʻrib chiqamiz.
1. Nazariya yoki gipotezaning qoʻyilishi.
Keyns ta'kidlaydiki "...fundamental psixologik qonun shundan iboratki, qoidaga koʻra erkaklar (ayollar) oʻzlarining oʻrtacha daromadlari ortishi bilan daromadga nisbatan unchalik katta bo„lmagan darajada oʻzlarining iste' mollarini oshirishga harakat qiladilar"
Qisqacha aytganda, Keyns isteʼmolga boʻlgan chekli moyillik (MRS) bu daromadning bir birlikka (1 dollarga) oʻzgarishi bilan iste‟moldagi oʻzgarishning tezligi boʻlib, noldan katta, ammo 1 dan kichik deb faraz qilgan.
Ekonometrik usullar oliy statistika deb nomlanuvchi juft va kop olchovli regressiya, juft, xususiy va kop olchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa davriy qatorlar komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan.
R.Fisher shunday deb yozgan: “Statistik usullar ijtimoiy fanlarda muhim element hisoblanadi va aynan shu usullar yordamida ijtimoiy bilimlar fan darajasigacha kotarilishi mumkin.
Birinchidan ekonometrika oziga xos bolgan usullar tizimi sifatida iqtisodiy ozgaruvchilar va ular orasidagi boglanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan xolda ozining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi.
Regressiya tenglamasiga na faqat birinchi darajali ozgaruvchilarni kiritildi balki natijaga maksimal yoki minimal (ozmi-kopmi) darajada tasir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiy ozgaruvchilarning optimal xususiyatlarini ifodalash maqsadida, ikkinchi darajali ozgaruvchilarni ham kiritila boshlandi. Masalan: Ekinlarni ogitlantirishning hosildorlikka tasirini koradigan bolsak, ekinlarni malum bir darajada ogitlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin ogitlantirish meyor darajasidan ortishi hosildorlikni ortishiga olib kemaydi balki, hosildorlikni pasayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday koplab ijtimoiy-iqtisodiy ozgaruvchilarning tasiri haqida gapirish mumkin(masalan, ishchilar sonini ortishini mehnat unumdorligiga, daromadlarni ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini istemoliga tasiri va h.k.).
Ikkinchidan-regressiya tenglamasida mustqil komponentalar sifatida qaraluvchi ijtimoiy-iqtisodiy ozgaruvchilarning ozaro tasiri aks etadi.
Masalan, quyidagi regressiyani koraylik,
Albatta bu tenglamada ozaro tasir effekti ( -parametri) statistika nuqtai nazaridan qiymatga ega bolmasligi ham mumkin. Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan manoga ega.
Iqtisodiy tadqiqotlarda regressiya tenglamalari ozlari manoga ega bola boshladilar. Masalan, tannarxni ishlab chiqarish hajmiga (mahsulot birligi miqdori) bogliqligi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Tenglikni ikkala qismini ishlab chiqarish harajatlari hajmi bolsak, quyidagini olamiz:
Bunday tenglamalarning parametrlari kichik kvadratlar usuli bilan baholanishi mumkin, ushbu parametrlarning xususiyatlari shundan iboratki ularning har biri aniq iqtisodiy manoga ega.
Ekonometrik tadqiqotlar quyidagi masalalarni oz ichiga oladi:
- iqtisodiy ozgaruvchilar orasidagi boglanishlarni sifat jihatdan tahlil qilish, yani boglangan ( ) va bogliq bolmagan ( ) ozgaruvchilarni ajratish;
- malumotlarni tanlash;
- va ozgaruvchilar orasidagi boglanish shaklini aniqlash;
- model parametrlarini aniqlash;
- sohta ozgaruvchilarni kiritish;
- avtokorrelyatsiyani aniqlash;
- trendlarni, davriy va tasodifiy komponentalarni aniqlash;
- boglanish shaklini aniqlash va birpaytli tenglamalar tizimini tuzish;
- identifikatsiya shartlarini tekshirish;
- birpaytli tenglamalar tizimining parametrlarini baholash;
- davriy qatorlar tizimi asosida modellashtirish: statsionarlik va kointegratsiya muammolari;
- integratsiya muammolari va parametrlarni baholash.
Ekonometrik model ozaro boglangan ozgaruvchilarning nazariy jihatlari va ular orasidagi boglanish xususiyatlariga asoslanadi.
Ozaro boglanishlarni ifodalashda asosan, ularning sifat tomonlarini tahlil qilishga koproq etibor beriladi.
Shuning uchun ekonometrik tadqiqotlar bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin.
muammoning qoyilishi;
malumotlar yigish, ularni sifatini tahlil qilish;
model xususiyatini aniqlash;
parametrlarni baholash;
echimlarni tushinish, muhokama qilish va amalga joriy etish.
Bu bosqichlar barcha tadqiqotlar uchun xos bolib, qanday malumotlardan foydalanishidan qatiy nazar va zamonga bogliq bolmagan holda amalga oshiriladi.
Dostları ilə paylaş: |