1.2. Modellashtirish tushunchasi, turlari
Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot amaliy matematika yutuqlaridan tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab xojalik masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga oladi. Matematikadan iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarning eng muhim, ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va londa bayon qilishga imkon beradi.
Bir tomondan, modellar oson organiladigan bolishi kerak, shuning uchun ular juda murakkab bolmasligi kerak binobarin, ular albatta faqat soddalashtirilgan nusxalar boladi. Biroq, ikkinchi tomondan, modellarni organishdan olingan xulosalarni haqiqiy obektlarga ham qollash lozim, demak, model organilayotgan haqiqiy obektning muhim tomonlarini aks ettirishi kerak.
Modellashtirish deganda modellarni qurish, organish va qollash jarayoni tushuniladi. Modellashtirish jarayoni quyidagi uch elementni oz ichiga oladi:
subekt (tadqiqotchi);
tadqiqot obekti;
organuvchi subekt bilan organilayotgan obektning munosabatlarini vositalovchi model.
Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qollanila boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya, fizika, ximiya, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarini qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli) tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro-etibor keltirdi. Turli iqtisodiy hodisalarni organish uchun ularning iqtisodiy modellar deb ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Istemol tanlovi modellari, firma modellari, iqtisodiy osish modellari, tovar va moliya bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa kop modellar iqtisodiy modellarga misol boladi.
Iqtisodiy-matematik modelllarni amaliyotda qollash usullari iqtisodiy-matematik usullar deb ataladi. Iqtisodiy-matematik usullar (IMU) iqtisodiyotni organish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning uyushmasidir. Bu tushuncha fanga XX asrning 60-yillarida akademik V.S.Nemchinov tomonidan kiritilgan. IMU iqtisodiyot, matematika va kibernetikaning tutashishida hosil boldi.
Elementlaridan biri iqtisodiy-matematik usullar bolgan qarorlarni qabul qilish tizimi ijodiy yondashuvni talab etuvchi xojalik muammolarining tola tsiklini qamrab olishi kerak.
«Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fanining predmeti:
makroiqtisodiyot (xalq xojaligi) va uning tarmoqlarida kechayotgan iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini organish;
aniq iqtisodiy tizim misolida modellashtirish masalasini qoyish va iqtisodiy manosini tushunish;
iqtisodiy masalalarni echish usullarini, shuningdek kompyuterda hisoblash tajribalarini otkazish va ularning natijalarini tahlil qilishni organishdan iborat.
«Iqtisodiy-matematik usullar va modellar» fanining vazifalari:
iqtisodiy jarayonlarning matematik modellarini qurish va ularni echish usulini tanlash;
matematik modellarni tahlil qilish asosida iqtisodiy jarayon qonuniyatlari haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish;
makro- va mikroiqtisodiyotda qollanilayotgan turli matematik modellarni organishdan iborat.
Iqtisodiy-matematik modellarning tasnifi
Modellashtirish va modellar ozining turli sohalardagi tadbiqlariga qarab, moddiy va abstrakt kabi sinflarga bolinadi.
Ammo moddiy modellashtirishdan iqtisodiy maslalarni echish uchun foydalanishda malum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni biror sohasini organish bilan butun iqtisodiy obekt haqida xulosa chiqarib bolmaydi. Kopgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratish qiyin boladi va kop xarajat talab etadi.
Ilmiy bilishda abstrakt modellar malum tillarga asoslangan belgilar majmuidan iborat. Oz navbatida, belgili abstrakt modellar matematik va logik tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi.
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik boѓlanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqot usulidir.
Hozirgi paytda matematik modellashtirish iqtisodiy tadqiqotlarda, amaliy rejalashtirishda va boshqarishda etakchi o’rin egallib, kompyuterlashtirish bilan chambarchas boѓlangan.
Iqtisodiy-matematik modellar turli asoslarga ko’ra tasniflanadi.
Amaliy maqsadiga kora iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiy jarayonlarning umumiy xususiyatlari va qonuniyatlarini tadqiq qilishda ishlatiladigan nazariy-analitik modellarga va tayinli iqtisodiy masalalarni echishda qollaniladigan amaliy modellar (iqtisodiy tahlil, bashoratlash, boshqarish modellari)ga bolinadi.
Iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlab chiqarish-texnologik, ijtimoiy, hududiy tuzilmalari)ni va uning alohida qismlarini tadqiq qilish uchun moljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni boyicha tasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy modellar)ni va uning quyi tizimlari tarmoqlar, hududlar va hokazolarning modellari, ishlab chiqarish, istemol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aloqalar va shu kabilar modellarining majmualari (mikroiqtisodiy modellar)ni ajratib korsatish mumkin.
Tuzilmaviy modellar obektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ichki parametrlarini, ular orasidagi o’zaro boѓliqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyot miqyosidagi tadqiqotlarda ko’proq tuzilmaviy modellar qo’llaniladi, chunki quyi tizimlarning o’zaro boѓliqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun katta ahamiyatga ega. Oziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo aloqalar modellarini olish mumkin. Funktsional modellar iqtisodiy boshqarishda keng qollaniladi, bunda obektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni ozgartirish yoli bilan tasir korsatiladi. Istemolchilarning tovar-pul munosabatlari sharoitidagi xatti-harakatlari modeli bunga misol bola oladi. Aynan bir obekt bir vaqtning ozida ham tuzilmaviy, ham funktsional model bilan tasvirlanishi mumkin. Masalan, alohida tarmoq tizimini rejalashtirish uchun tuzilmaviy modeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq funktsional model bilan ifodalanishi mumkin.
Statik modellarda barcha bog`lanishlar vaqtning tayinli payti yoki davriga tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt boyicha ozgarishini tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarab bashoratlash va rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), orta muddatli (5 yilgacha), uzoq muddatli (10-15 va undan koproq yilgacha) modellari farqlanadi. Iqtisodiy-matematik modellarda vaqtning o’zi yo uzluksiz, yo diskret ravishda o’zgarishi mumkin.
Iqtisodiy jarayonlarning modellari matematik boѓlanishlarning shakli bo’yicha juda xilma-xildir. Ayniqsa tahlil va hisoblashlar uchun eng qulay bo’lib, shu tufayli keng tarqalgan chiziqli modellar sinfini ajratib ko’rsatish muhimdir. Chiziqli va chiziqli bo’lmagan modellar orasidagi farqlar nafaqat matematik nuqtai nazardan, balki nazariy-iqtisodiy jihatdan ham muhimdir, chunki iqtisodiyotdagi ko’p boѓlanishlar aniq chiziqli bolmagan tabiatga ega: ishlab chiqarish osganda resurslardan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish kopayganda yoki daromadlar osganda aholi talabi va istemolining ozgarishi va h.k.
Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni oz ichiga olishiga qarab fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi.
Shunday qilib, iqtisodiy-matematik modellarning umumiy tasnifi ondan ortiq asosiy belgilarni oz ichiga oladi. Iqtisodiy-matematik tadqiqotlarning rivojlanishi bilan qollanilayotgan modellarni tasniflash muammosi murakkablashadi. Yangi turlar (ayniqsa aralash turlar)dagi modellarning va ularni tasniflash yangi belgilarining paydo bolishi bilan bir qatorda har xil turdagi modellarning murakkabroq qurilmalarga birlashishi jarayoni amalga oshadi.
Iqtisodiy-matematik usullardan matematik iqtisodiyotda va ekonometrikada qollaniladigan usullarni alohida ajratib korsatish lozim. Matematik iqtisodiyot iqtisodiy fanning iqtisodiy jarayonlar matematik modellarining xossalari va echimlarini tahlil qilish bilan shuѓullanadigan bo’limidir. Matematik iqtisodiyotda tayinli formal asoslar (chiziqlilik, qavariqlik, monotonlik va shu kabi boѓliqliklar, kattaliklar o’zaro boѓliqligining konkret formulalari)ga asoslangan nazariy modellar tadqiq qilinadi. Matematik iqtisodiyotning vazifasi model echimining mavjudligi, uning nomanfiyligi, statsionarligi shartlari, boshqa xossalarning borligi haqidagi muammoni organishdir.
Dostları ilə paylaş: |