Ekonometrikaga kirish (ma‘ruzalar matni) Qarshi – 2012 Tuzuvchi: Usmonova R. S. Taqrizchilar: I f. d. X. Muxiddinov

1. Mutlaq qo'shimcha o'sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang'ich yoki o'zidan oldingi davr darajasini ayirish yo'li bilan aniqlanadi.
,...,
2. O'sish yoki kamayish koeffisienti yoki sur'ati (К_ў.к.) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang'ich yoki o'zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko'rsatadi.
; ; ;


3. Qo'shimcha o'sish (kamayish) sur'ati (Δ) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang'ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko'paytiriladi va boshlang'ich davr darajasiga bo'linadi.

4. 1% qo'shimcha o'sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq qo'shimcha o'sish qiymati zanjirsimon qo'shimcha o'sish sur'atiga bo'linadi.

Dinamika tendensiyasini aniqlashning eng sodda usuli qator darajalari davrini uzaytirish usulidir. Bu usulda ketma-ket joylashgan qator darajalari teng sonda olib qo'shiladi, natijada uzunroq davrlarga tegishli darajalardan tuzilgan yangi ixchamlashgan qator hosil bo'ladi.

O'rtacha sirg'aluvchi usul - bu qator darajalarini birin-ketin ma'lum tartibda surish yo'li bilan hisoblangan o'rtacha darajadir. O'rtacha sirg'aluvchi usulda qator ko'rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o'rtacha hisoblash yo'li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki juft sonda olinadigan qator ko'rsatkichlari asosida hisobalash mumkin.
O'rtacha sirg'aluvchi usul o'rtacha qiymatni aniqlash vaqtida tasodifiy chetlanishlarning o'sish holatiga asoslanadi. O'rtacha faktik qiymatlar qatorlari dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg'anishning o'rtacha nuqta davrini ko'rsatadigan o'rtacha qiymatlar bilan almashinadi. Odatda o'rtacha sirg'anuvchi usulning ikki modifikasiyasidan, ya'ni oddiy va vaznli tekislashdan foydalaniladi.
Oddiy tenglashtirish o'rtalikdagi uzunlikdagi vaqt uchun oddiy o'rta arifmetik hisoblashdan tuzilgan yangi qator tuzishga asoslanadi:
, (1)
bu erda, – tenglashtirish davri uzunligi vaqtli qatorlar xarakteriga bog'liq bo'ladi;
– o'rtacha qiymatning tartib nomeri.
Vaznli tenglashtirish turli nuqtadagi qatorlar dinamikasi uchun vaznli o'rtacha qiymatlarni o'rtachalashtirishdan iborat.
Birinchi qatorlar dinamikasini olib ko'raylik ( odatda 1 yoki 2 ga teng). Tendensiyalar funksiyasi sifatida qandaydir:
(2)
(2) to'la darajasini olaylik.Uning parametrlari
(3)
tenglamasi yordamida eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlanadi.
Ko'phad (polinom) o'rtacha darajasi nuqtasiga joylashgan. ga nisbatan tenglamani echsak:
(4)
hosil qilamiz. Bu erdagi qiymati ва mohiyatiga bog'liq bo'ladi. Hosil bo'lgan tenglama (4) birinchilardan qatorlar dinamikasi qiymatining vaznli o'rtacha qiymat arifmetikasi hisoblanadi.

Nazorat savollari.

1.Vaqtli qator deb nimaga aytiladi?
2.Vaqtli qatorlar variasion qatorlardan qanday xususiyatlari va alomatlari bilan farq qiladilar?
3.Vaqtli qatorlarni qanday usullar bilan tekislash mumkin?
4.O'rtacha sirg'aluvchan usul nima va qachon qo'llanadi?
5.Avtokorrelyasiya nima va u qanday tahlil qilinadi?
6.Multikolleniearlik nima va u korrelyasion bog'lanish natijalariga qanday ta'sir etadi hamda qaysi yo'l bilan uni bartaraf qilish mumkin?
7.Vaqtli qatorlarda korrelyasion-regression tahlil usullarini qo'llash shart-sharoitlarini tushuntirib bering?
8.Taklif va boshqa bozor iqtisodiyot qonunlari namoyon bo'lishini o'rganishda regression tahlil usullaridan foydalanish tartibini misollarda tushuntirib bering.
9.Bozor narxiga nisbatan taklif elastikligini aniqlash maqsadida regression tahlil usulidan foydalanish tartibini aniq bir misolda tushuntirib bering.