Ekonomika fakulteti Ekonomika hám Menedjment tiykarları

Tiykarǵı bólim

1. 
   Svodka haqqında túsinik hám onıń túrleri
   

Statistikalıq baqlaw úyrenilip atırǵan waqıya haqqında kóbirek maǵlıwmatlardı toplawǵa múmkinshilik beredi, biraq bul alınǵan maǵlıwmatlar waqıya haqqında ulıwma nátiyje shıǵarıwǵa múmkinshilik bermeydi. Sonıń ushın da gezektegi wazıypa–maǵlıwmatlardı bir sistemaǵa túsiriw, qayta islew. Bul basqısh hár qanday statistikalıq izertlewdiń ekinshi basqıshı bolıp, statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw hám gruppalaw dep ataladı.
Svodkalaw aldınnan dúzilgen hám tastıyıqlanǵan dástúr hámde joba tiykarında ámelge asırıladı. Dástúrde ayırım belgiler boyınsha ajıratılıwı kerek bolǵan gruppalar dizimi, sol gruppalar ushın esaplanatuǵın kórsetkishler dizimi, qaysı aymaq shegarasında hám hákimshilik tárepinen materiallardı svodkalaw kerekligi usaǵan máseleler sheshiledi. Svodkalaw jobasında bolsa kim hám qaysı tártipte svodkalawdıń orınlanıwı, onıń nátiyjelerin qalay rásmiylestiriw hám ǵalaba хabar qurallarında maǵlıwmatlardıń qaysı bólimin shıǵarıw usaǵan shólkemlestiriw máseleleri kórsetiledi.
Svodkalaw ápiuayı hám quramalı svodkalawlarǵa bólinedi. Ápiwayı svodkalaw degende alınǵan maǵlıwmatlardı gruppalarǵa bólmey turıp toplam boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw túsiniledi. Máselen, institutda oqıp atırǵan ctudentlerdiń ulıwma canın esaplaw ushın, kúndizgi, keshki hám sırtqı fakultetlerdegi studentlerdiń sanın qosıp shıǵıwdıń ózi jetedi. Sonıń ushın ápiuayı svodkalaw boladı. Quramalı svodkalaw degende maǵlıwmatlardı dástúrde kózde tutılǵan belgiler tiykarında ayırım gruppalarǵa bólip úyreniw túsiniledi. Buǵan studentlerdi kurslarǵa hám qániygeliklerge bólip úyreniw mısal boladı.
Svodkalaw shólkemlestiriliwine qaray oraylasqan hám oraylaspaǵan svodkalawlarǵa bólinedi. Oraylasqan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar bir yaki bir neshe statistika basqarmalarında toplanadı hám usı jerde gózlengen maqset hám wazıypalar tiykarında qayta islenedi. Bunday svodkalaw maǵlıwmatlardı qayta islewde birdey jantasıwǵa hám házirgi zaman teхnikasınan ónimli paydalanıwǵa imkan tuwdırsada, lekin baslanǵısh maǵlıwmatlardı salıstırıw,
tekseriw imkaniyatın bermeydi. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı hákimshilik (adminstrativlik) hám ekonomikalıq rayonlar masshtabında qayta islew hám usı tiykarda territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw sheklenedi.
Oraylaspaǵan svodkalawda baslanǵısh maǵlıwmatlar dáslep jergilikli (rayon, walayat) statistika shólkemlerinde qayta islenedi, sońınan Mámleketlik statistika komitetine jiberiledi. Bunday svodkalawda statistikalıq baqlaw materialların tekseriw hám tiyisli dúzetiwler kirgiziw jeńillesedi, territoriyalıq kórsetkishlerdi esaplaw imkaniyatları tuwıladı. Biraq oraylaspaǵan svodkalaw maǵlıwmatlardıń tarayıwına alıp keledi. Sonıń ushında statistika ámeliyatında eki kórinistegi svodkalaw da birdey ámelge asırılsa boladı.
Keń mániste svodkalaw degende toplanǵan baslanǵısh maǵlıwmatlardı ilimiy tekseriwde gózlengen maqset hám уazıypalar kóz- qarasınan qayta isleniwge aytıladı. Bul jaǵdayda svodkalaw tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı:

• 
  maǵlıwmatlardı gruppalaw;
  
• 
  tiplik gruppalar hám kishkene gruppalardı хarakterlewshi kórsetkishler dizimin islep shıǵıw;
  
• 
  hár bir gruppa hám gruppalar boyınsha ulıwma nátiyje shıǵarıw;
  
• 
  gruppalaw nátiyjelerin statistikalıq kestelerge jaylastırıw hám olardı grafiklerde suwretlew.
  

Bazar ekonomikası sharayatında hár qıylı múlk formalarınıń júzege keliwi, хojalıq júrgiziw formalarındaǵı túp ózgerisler statistikalıq baqlaw maǵlıwmatların qayta islew usıllarına da óz tásir kúshin ótkizedi. Ásirese:

• 
  mámleketlik hám tarmaqlar esabatlırı qısqaradı, kárхana kólemindegi maǵlıwmatlar hám хabarlarǵa bolǵan zárúrlik bolsa artıp baradı. Birlemshi maǵlıwmatlardı alıw usılı jetilisedi;
  
• 
  kúndelikli mútájlikke zárúr bolǵan хabarlar hám maǵlıwmatlardı alıw ushın kóbirek saylanba baqlaw hám bir jola esap usılları keń qollanıla basladı;
  
• 
  mámleket ekonomikasın, jámiyettiń sociallıq dúzilisin, aymaqlıq hám tarmaqlar masshtabındaǵı ózgerislerdi хarakterlewshi ulıwmalastırıwshı maǵlıwmatlardı jıynaw usılı hám baqlaw formaları jetilisedi.
  

2.