Ekspert qiymətləndirməsi metodları sırasında ən geniş yayılmış olanlar Delfi və Beyin Hücumu metodlarıdır

Siyasi tədqiqatların ən geniş yayılmış metodların biri ekspret qiymətləndirilməsidir. Ekspert qiymətləndirilməsi metodları dünyanın müxtəlif ölkələrində iqtisadiyyat, sosiologiya və digər sahələrdə və əsasən siyasi proseslərin tədqiqi üçün istifadə edilir. Ekspert yaxud mütəxəssis dedikdə konkret sahə üzrə ətraflı məlumatı olan yaxud təhlil təcrübəsi olan insan nəzərdə tutulur. Ekspert qiymətləndirilməsi prosesinin əsasında soröu metodları durur. Bu ekspert təhlillərini kəmiyyət meyarlarına çevirməyə imkan verir. Ekspert qiymətləndirmə metodlarının əsas üstünlüyü ondadır ki, mütəxəssis tərəfindən təqdim edilən təhlillərdə bir çox kiçik və ilk baxışdan nəzərə alınmayan yeni nüanslar üzə çıxarıla bilər. Siyasi proseslərin həddən ziyadə mürəkkəbliyi insan təfəkkürünün hadisələri kompleks nəzərdən keçirə bilmə qabiliyyətinə üstünlük verməyi tələb edir.

Müsbət tərəfi ilə yanaşı ekspert qiymətləndirilməsi metodlarının çatışmamazlıqları da yox deyildir. Burada ən böyük çatışmamazlıq ekspetin siyasi proseslərə obyektiv qiymət vermək cəhdinin müəyyən edilməsidir. Belə ki, ekspertin proseslə bağlı şərhinin hansı motivlər əsasında formalaşması haqqında real təsəvvür yaratmaq olmur. Bu şərhlər sorğunu aparanın müşahidəsi altında hazırlanmır. Bu halda şərhləri obyektivliyinin təmin edilməsi hər şeydən öncə ekspertlərin sayının artırılması ilə təmin edilir. Ona görə ekspetr qiymətləndirmə metodu qruphalında aparılır. Lakin burada da problemlər yox deyildir. Belə ki, çox zaman ekspertlər bu və ya digər siyasi proses haqqında oxşar fikirlər olan qrup halında birləşirlər. Başqa sözlə hansısa bir siyasi proseslə bağlı şablon şərhlər olur ki, ekspertlər bu şablonlardan kənara çıxmır.

Ekspert qiymətləndirməsi metodları sırasında ən geniş yayılmış olanlar Delfi və Beyin Hücumu metodlarıdır.

Delfi metodu XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-da, REND korporasiyası adlı beyin mərkəzində formaşanışdır. Adı çəkilən tədqiqat mərkəzi siyasi proseslərin proqnozlaşdırılması üzə üxtisaslaşmışdır. Delfi metodunun əsası amerikan mütəxəssisləri Xelmer və Qordon tərəfindən qoyulmuşdur. Digər siyasi təhlil metodları kimi Delfi metodu da yarandığı ilk vaxtlar hərbi-sənaye və diplomatiya sahələrində tətbiq edilmişdir. Delfi metodunun yaranmasına zərurət qərar qəbulunun qrup halında həyata keçirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Delfi metodu meydana gələnə qədər onu əsasən ekspertlərin açıq debatı yaxud müzakirəsi əvəz etmişdir. Açıq bilavasitə müzakirələrin aktuallığını itirməsinin bir sıra obyektiv səbəbləri olmuşdur. Bu səbəblər əsasən psixoloji amillərlə bağlıdır.

1. 
   Qrup halında təzyiq. Daha çox sosial psixologiyada tədqiq edilən bu problemin əsas mahiyyəti ondadır ki, qrupda çoxluq öz mövqeyini azlığıa qəbul etdirməyə çalışır. Adətən təklikdə qalan azlıq konformizmə gedərək öz şəxsi mövqelərindən imtina edir və çoxluğun fikrini qəbul edir.
   
2. 
   Daha inadkarların fikrinin üstünlüyü. Aktiv müzakirələr zamanı çox zaman o ekspertin fikri qəbul edilir ki, onun debata uyğun davranış və psixoloji durumu daha qabarıqdır. Əslində bu qeyd edilən ekspertin problemi daha yaxşı bilməsi anlamına gəlmir. Bu daha çox şəxsi keyfiyyətlərin qarşı tərəfi susdura bilmək imkanı ilə bağlıdır. Bu zaman yekun qəbul edilən fikir obyektiv hesab edilə bilməz.
   
3. 
   Müzakirə iştirakçılarının formal və qeyri formal statusu. Bəzən müzakirədə iştirakçıların sosial statusu fərqli olur. Bu da statusu üstün olanların fikirlərinin daha çox qəbul edilən olması ilə nəticələnir.
   

Məhz bu problemləri Delfi metodunda istifadə olunan prosedur aradan qaldıra bilər. O, aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanır:

• ekspertlərin qarşılıqlı əlaqəsinin yazışma xarakteri. Delphi-nin özəlliyi ondan ibarətdir ki, hər bir ekspert fərdi işləyir, lakin ümumi qiymətləndirmə kollektivdir (qrup). Bu prinsip qrup təzyiqi fenomenini və ekspertlərin “ictimai fəallıq” və iddialılıq fərqinin təsirlərini aradan qaldırmağa yönəlib;

• ekspert rəylərinin anonimliyi. Metodun tətbiqi zamanı hər bir iştirakçıya öz mövqeyini və arqumentlərini bütün qrupa çatdırmaq üçün tam sərbəstlik verilir, lakin bunun kimin mövqeyi olduğunu heç kim bilməyəcək. Bu prinsip “mötəbər rəyin təsirini” aradan qaldırmağa yönəlib;

• Qiymətləndirmənin təkrarlanması (təkrarlanması). Delfi metodunda qrup ekspert qiymətləndirməsinin formalaşdırılması proseduru bir neçə mərhələdə baş verir və hər mərhələdə ekspertlərin hər biri öz əvvəlki qiymətləndirməsini düzəldə bilər. Delphi-də bu, prosedurun kənar və anonim xarakterini nəzərə alaraq, psixoloji cəhətdən ağrısız şəkildə həyata keçirilir;

• nəzarət edilən əks əlaqə. Ekspertlər qiymətləndirmə və arqumentlər mübadiləsi apara bilərlər, lakin onlar bunu birbaşa deyil, ekspertlər arasında əks əlaqəni təmin edən, qiymətləndirmə və arqumentləri sistemləşdirən ekspertizanın təşkilatçıları vasitəsilə həyata keçirirlər;

• ekspert qiymətləndirmələrinin kəmiyyət qiymətləndirilməsi və statistik emalı. Qiymətləndiricilər öz rəqəmsal formatlarına görə təxminləri tərtib etməkdə məhduddurlar. Bu, imtahanın nəticələrinin mümkün qədər konkret olması üçün tələb olunur.

Yuxarıdakı prinsiplərin Delfi metodunun prosedurunda öz ifadəsini necə tapdığını nəzərdən keçirək.

İmtahanın hazırlanması mərhələsində onun təşkilatçılarının tərkibi müəyyən edilir ki, onlar ilkin mərhələdə tədqiq olunan problemi Delphi çərçivəsində onunla işləmək mümkün olacaq şəkildə tərtib etməlidirlər. Başqa sözlə desək, problem ekspertlərə konkret suallar toplusu şəklində təqdim edilməlidir ki, onların hər birinə cavab olaraq ədədi qiymətləndirmə əldə etmək olardı. Məsələn, ekspertlərə “Hökumət konstitusion səlahiyyət müddəti bitməmiş istefa verəcəkmi?” sualını vermək düzgün deyil. Sual iki şəkildə düzgün tərtib edilə bilər:

• Hökumət nə vaxt istefa verəcək? (Son tarix növbəti prezident seçkilərinin tarixidir.)

• Hökumətin vaxtından əvvəl istefa verməsi ehtimalı nə qədərdir? (Eyni zamanda, vaxtından əvvəl istefa dedikdə hansı müddətin nəzərdə tutulduğu aydın şəkildə göstərilir.)

Təbii ki, belə bir məhdudiyyət Delphi-dən istifadə imkanlarını bir qədər daraldır. Buna baxmayaraq, onun köməyi ilə ölçülə bilən çox geniş xüsusiyyətlər mövcuddur. Məsələn, bir siyasi partiya üçün bunlar:

• seçki dəstəyinin səviyyəsi (faizlə və ya səslə - interval səviyyəsi);

• təsir (ordinal səviyyə);

• başqa siyasi partiya ilə alyansa qoşulma şərtləri (vaxt - interval səviyyəsi);

• müəyyən siyasi qruplar tərəfindən dəstək səviyyəsi (ordinal səviyyə);

• hazırkı dövlət başçısına sədaqət səviyyəsi (ordinal səviyyə);

• müəyyən mövqelərin ideologiyasında ifadə səviyyəsi (deyək ki, partiya liberal dəyərlərə nə dərəcədə sadiqdir – ordinal səviyyə);

• partiyanın konkret kampaniyanı həyata keçirməsinin dəyəri (interval səviyyəsi) və s.

Delfi metodunun birinci mərhələsi sorğu vərəqəsinin hazırlanmasıdır - ekspertlər hansı konkret sualların müzakirə edilməli olduğu və onların necə formalaşdırılacağına dair öz fikirlərini bildirir, lazımi məlumatları tələb edir, həmçinin özlərində mövcud olan məlumatları təqdim edirlər. müzakirə. Təşkilat qrupu bütün təklifləri təhlil edir və ümumiləşdirir, ilk sorğu vərəqini tərtib edir və hər bir ekspertə göndərir. Sorğu anketi ilə birlikdə həm təşkilat qrupu üçün mövcud olan, həm də ekspertlər tərəfindən təqdim olunan məlumatlar paylanır.

Delfi metodunun ikinci mərhələsi bundan dərhal sonra başlayır: təşkilati qrup birincidən əsaslı şəkildə fərqlənən anketin ikinci variantını tərtib edən işə yenidən daxil olur. Birincisi, bütün qeyri-müəyyən və əlaqəli olmayan suallar istisna olunur. İkincisi, ekspertlərin rəylərinə əsaslanaraq, sorğu vərəqəsinə birinci variant tərtib edildikdə gözdən düşmüş yeni suallar daxil edilə bilər. Üçüncüsü (və bu, ən mühümdür), yeni sorğu vərəqəsinə bütün iştirakçı ekspertlərin birinci mərhələdə ifadə etdikləri rəylər daxildir. Eyni zamanda, ekspertlərin heç biri diqqətdən kənarda qala bilməz - respondentlər əmin olmalıdırlar ki, hər bir ekspert bərabər rəyə malikdir və əvvəlcədən heç kimə üstünlük verilmir.

Üçüncü mərhələdə ekspertlər həmkarları tərəfindən təklif olunan problemin həlli variantlarına münasibət bildirməli olacaqlar. Burada xüsusi tərəzilərdən istifadə etmək daha yaxşıdır ki, bu, təşkilati qrupa anketləri düzgün şəkildə emal etməyə kömək edəcək - daha dəqiq desək, ekspertlərin ən yaxşı hesab etdiyi təklifləri müəyyənləşdirmək və onların əksəriyyəti tərəfindən bəyənilməyən ideyalardan imtina etməkdir

BEYİN HÜCUMU

Əyani ekspert dəyərləndirmələrinin ən geniş yayılmış metodlarından biri- “beyin hücumu” (“brainstorming”) metodudur. (Burada ingilis sözü olan “brainstorming” и “brain-storm” anlayışlarını səhv salmaq olmaz. Belə ki, sonuncu psixoloji termin olub, “çılğınlıq böhranı”, yaxud “dəlilik tutmaları” mənasını verir.)

Beyin hücumu metodu XX əsrin 1939-41-cı illərində amerikalı Aleks Osborn tərəfindən tətbiq edilmişdir. Ötən əsrin 40-cı illərində reklam sahəsində işləyən A.Osborn əməkdaşlarının fərdi olaraq ayrı-ayrılıqda yeni təklif və ideyalar irəli sürə bilməməsindən narazı qalır və problemlərin yaradıcı həlli yönündə axtarışlar aparmağa başlayır. Sonda kollektiv düşüncə sessiyalarını təşkil edərək nəticələrin əvvəlkindən xeyli yaxşı olduğu qənaətinə gəlir. O, əldə etdiyi qənaətləri təkmilləşdirərək “beyin hecumu” anlayışı və metodunu tətbiq etmiş, 1953-cü ildə “Tətbiqi təxəyyül” kitabında çap etdirmişdir.

Beyin hücumu hər hansı problemin həlli yollarını aramaq üçün ekspertlərin (iştirakçıların) yaradıcı fəallığının stimullaşdırılmasına əsaslanan operativ metoddur.İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində qarşıya qoyulan problemin həlli üçün kollektiv, yaradıcı fəaliyyət formasıdır. Adətən bu metod problemin həlli üçün məlumatın az olduğu yaxud ümumiyyətlə olmadığı şəraitdə tətbiq edilir. Başqa sözlə deyilsə, problemin həlli üçün ən qısa vaxtda kreativ və innovativ ideyaların yaranmasını stimullaşdıra bilən bütün texnikalar “beyin hücumu” anlayışına daxil edilir. Hazırda A.Osbornun artıq “klassik” adlandırıla biləcək beyin hücumu metodunun, struktur və prosedur baxımından fərqlənən onlarla yeni forması və növü yaranmışdır. Beyin hücumunun əsas mahiyyəti: ideyaların yaranmasını onların tənqidindən ayırmaq, başqa sözlə, “xəyalpərvəri tənqidçidən” ayırmaqdır. Hər bir insan problemlərin həlli üçün xeyli vaxt və qüvvə sərf edir, bəzən nəticədə heç nəyə nail ola bilmir. Beyin hücumunun məqsədi məhz problemlərin həlli üçün ideyaların yaranmasına stimul vermək, ən gərəkli olanları seçməkdir. Azərbaycanda bu ifadə “beyin həmləsi” kimi də tətbiq edilir. Eyni zamanda, bu gün beyin hücumu ifadəsi o dərəcədə geniş yayılıb ki, bir çoxları əmindirlər ki, əgər bir neçə nəfər yığılıb hər hansı bir problemi müzakirə edirsə, deməli onlar artıq beyin hücumunda iştirak edirlər. Yaxud düşünürlər ki, istənilən ekspert müzakirəsi beyin hücumundan başqa bir şey deyil. Həmçinin bu metodu beyin hücumuna bənzərliyi olan digər formalarla da qarışıq salırlar. Ən təəccüblüsü odur ki, bəzən keçirilən forumları, konfransları da beyin hücumuna aid edirlər. Bu isə düzgün deyil, çünki, beyin hücumu konkret kəmiyyətdə və formatda keçirilir, ən son dövrdə yaranan növləri nəzərə alınmazsa, əsasən kiçik qruplar üçün nəzərdə tutulur. Həm də, təsəvvür edildiyi qədər sadə olmayıb müəyyən qaydalara ciddi əməl edilməsini tələb edir. Beyin hücumunun əsas xüsusiyyətlərindən qısa bəhs edək

Beyin hücumunun əsas mərhələləri Qrup şəklində problemin həlli və qərarın qəbul edilməsi prosesi beyin hücumunda iki hissəyə bölünür: birinci mərhələdə aparıcının təqdim etdiyi problemin həlli üçün müzakirə iştirakçıları hər hansı bir, hətta ən ağlasığmaz qərar variantlarını irəli sürürlər və həmin variantlar bu mərhələdə tənqidə məruz qalmır. Bu yanaşma beyin hücumunun əsaslarından biridir və tənqid olmadığından ideyalar çox məhsuldar olur. Bu o demək deyil ki, tənqid tamamilə ləğv edilir, sadəcə olaraq, ideyaların toplanması və müzakirəsi prosesi aparılır. Bu vəziyyət insan şüurunun ikili xüsusiyyətə malik olması ilə bağlı psixoloji fenomenə əsaslanır, belə ki, insan həm tənqidi düşüncəyə, həm də yaradıcı düşüncəyə malikdir.

İlk növbədə qrupa daxil olan ekspertlərin ümumi sayının parametrlərini göstərmək lazımdır. Bu problem hər hansı bir kiçik qrupun say hüdudları məsələsi ilə bağlıdır. Uzun müddət belə hesab edilirdi ki, 7±2 nəfərdən ibarət olan kiçik qrup səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. 7±2 sayı psixologiyada “Millerin sehirli rəqəmi” adlanır. Psixoloq alim Miller müəyyən etmişdir ki, insanın operativ yaddaşında məhz bu sayda olaylar (əşyalar) qala bilər. Qrupun aparıcı “sütunlarını” beyin hücumunun keçirilməsinin təşəbbüskarı olan siyasi ekspertlər təşkil edir.

İştirakçılara gəlincə, adətən beyin hücumu qrupuna “onun sütunu” hesab edilən 3-5 nəfər daimi üzv, 5 nəfər yeni üzv, aparıcı və bütün təklifləri paralel formada qeyd edən katib daxil olur. O da istisna deyil ki, qrupun özəyi olmur və bütün ekspertlər özlüyündə fərqli analitik mərkəzləri təmsil edirlər. Bununla əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, “sütunların” olması beyin hücumunun ən geniş yayılmış variantıdır, lakin onun zəruri xüsusiyyəti deyil. Daha vacib şərt təkrarlanan vəziyyətin olmamasıdır, belə ki, bəzən beyin hücumunda hər dəfə eyni insanlar iştirak edirlər. Psixoloqların fikrincə, belə bir vəziyyətdə qrup yeni ideyalar toplaya bilmir. Bu səbəbdən beyin hücumu iştirakçıları arasında müəyyən növbələşmə, əvəzləmə olması daha arzu ediləndir.

Beyin hücumu qrupunun tərkib heyəti haqqında danışarkən, nəzərə almaq lazımdır ki, beyin hücumunun müvəffəqiyyəti çox zaman aparıcının (moderatorun) uğurlu fəaliyyəti ilə bağlı olur, əks halda siyasi təhlil proseduru xoşagəlməznəzarət edilən çoxsəsli xor kollektivi formasını ala bilər. Məhz aparıcı bu metodun qaydalarına əməl edilməsi vəzifəsini və məsuliyyətini çiyinlərində daşıyır.

Beyin hücumu başlamazdan əvvəl onun keçirildiyi məkanda bu metodun ilkin mərhələsi ilə bağlı dörd əsas qaydanı izah edən böyük plakat asılması məqsədəuyğun hesab edilir. Bu zaman ekspert qrupunun əsas vəzifəsi problemin həlli ilə bağlı mümkün qədər çox variantların irəli sürülməsi olur. Beyin hücumunun ilkin mərhələsinin qızıl qaydaları belədir: 1) “Vaxta qənaət, fikirləri maksimum qısa ifadə etmək”; tənqid yolverilməzdir; 2) fikirlərin kreativ, qeyri-standart olması alqışlanır; 3) “Yalnız təklif, təklif, yenə də təklif vermək”; nə qədər çox ideya olsa bir o qədər yaxşıdır; 4) söylənilən ideyaları necə daha yaxşı ifadə etmək, yaxud onların bir neçəsini bir ideyada necə cəmləşdirmək barədə düşünmək; 5) Təfərrüatlara varmamaq, ilk növbədə ideyanı tezis kimi formalaşdırmaq. Aparıcı ilk növbədə birinci qaydaya əməl edilməsinə ciddi nəzarət etməlidir, çünki onun pozulması meyli daha yüksəkdir. Əgər bu baş verərsə, aparıcı zəngi səsləndirməli, iştirakçıları qaydalara əməl etməyə dəvət etməli və beyin hücumu prosedurunu pozmağa imkan verməməlidir. Aparıcının digər bir vəzifəsi qrup qarşısında duran problemin dəqiq müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Qrup qoyulan məsələ ilə bağlı lazımi qədər qərarlar qəbul etdikdən və beyin hücumunun birinci mərhələsini sona çatdırdıqdan sonra “beyin hücumunun növbəti-ikinci mərhələsinə”, əldə edilmiş təkliflərin tənqidinə keçid alır.

İstənilən metod ideal sayıla ilmədiyi kimi, beyin hücumuna da tənqidi yanaşmalar mövcuddur. T.Buşar, T.Rikarde, D.Fridman, E.Lyuis və s. tədqiqatçılar beyin hücunun çatışmayan cəhətlərini tənqid etmişlər. Onlar əsas kimi fərdi yaradıcılığın kollektiv səylərə tabe edilməsini, zaman-məkan məhdudluğunu və s. səbəb gətiririrlər. Hesab edirlər ki, istənilən ideyanın dəstəklənməsi əsas mövzudan yayındırır, metod ideyalar çoxluğundan ən doğru olanı seçməyə qarantiya vermir və s. Bütün tənqidlərə baxmayaraq beyin hücumu metodu son əsrdə kollektiv yaradıcılıq və problemlərin birgə həlli yönündə səylərin ən məşhur növü kimi ən müxtəlif sahələrdə və dövlət idarəçiliyində tətbiq olunur. Metodun mahiyyət və funksiyaları dəyişməz olaraq qalır. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Beyin hücumu problemlərin yaradıcı həllinin ən güclü vasitəsidir; 2. Beyin hücumu getdikcə mürəkkəbləşən cəmiyyətdə “komanda-kollektiv düşüncə” birliyini və qarşılıqlı təsirini inkişaf etdirir, stimullaşdırır. Bu metodun gücü ideyaların dialoqda doğulması-birinin digərindən yaranmasındadır.