Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Altıncı olaraq; insanın öz iradəsi ilə pislikdən itaətə və qulluğa dönməsi demək olan tövbə, ancaq iradə mühitində reallaşar. Bu da iradə sahəs(n)i olan dünya həyatıdır. Qulun yaxşılıq-pislik, xoşbəxtlik-bədbəxtlik yollarından birini seçmə iradəsinə sahib olmadığı vəziyyətlərə gəlincə, bu vəziyyətlərdə tövbə söz mövzusu ola bilməz. Bu nöqtəni işıqlığa qovuşduracaq xüsusu daha əvvəl açıqlamışdıq.

Qul haqqları ilə əlaqədar tövbə də bu kateqoriyaya girər. Tövbə uca Allahın haqqları üçün etibarlıdır. Qulların haqqlarına istiqamətli pisliklərin ortadan qalxması, pisliklərdən zərər görənlərin razılığını tələb edir. Bu cür pislikləri qətiliklə tövbə kompensasiya etməz. Çünki uca Allah insanlara, onların malları, ismətləri və canları ilə əlaqədar bəzi haqqlar tanıdı. Hər hansı bir kimsənin bu haqqlarından hər hansı birinin tapdalanmasını zülm və hücum saydı. Qulların hər hansı bir cinayət/günahı yoxkən özlərinə tanışı bu haqqların hər hansı birini geri al/götürməsi, beləcə başqalarına qadağan etdiyini özü edərək o qullara zülm etməsi -haşa- düşünülə bilməz. O "Heç şübhəsiz Allah insanlara əsla zülm etməz." (Yunus, 44) buyurur.

Tək şirkdən tövbə etmək demək olan İslam, detallarla əlaqədar bütün köhnə pislikləri, keçmiş məsuliyyətləri silər. Bunun dəlili Peyğəmbərimizin (s. a. a) "İslam özündən əvvəlini yox edər." formasındakı hədisidir. (Sires(n)i Halebi, c. 3, s. 106) Bütün günahların bağışlanılacağını xəbər verən mütləq ifadəli ayələri də bu mənada şərh etmək lazımdır. Məsələn bu ayə kimi: "Də ki, ey özlərinə pislik edib həddindən artıq gedən qullarım! Allahın rəhmətindən ümidinizi kəsməyin. Allah bütün günahları bağışlayar. Çünki o bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Rəbbinizə yönəlin, ona təslim olun." (Zumər, 54)

Bir pisliyin cığırını açan və ya insanları doğru yola sapdıran kimsənin tövbəsi də bu kateqoriyaya girər. Belə bir kimsənin qabaqcılı olduğu pisliyi hər işləyən və ya hər doğru yoldan sapan kimsə qədər günaha girəcəyinə bağlı hədislər vardır. Belə vəziyyətlərdə gerçək mənada çevril reallaşa bilməz. Çünki bu vəziyyətlərdə günah işləyən kimsə elə pisliklər etmiş olar ki, bu pisliklər qaldıqca təsirləri qalar və izlərinin silinməsi mümkün olmaz. Halbuki əgər günah qul ilə Allah arasında qalsa onun izlərinin silinməsi mümkün olar.