Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Buna görə, "O halda yaxşı qadınlar itaatkarlardır" ifadəsinin mənas(n)ı belə olar: Qadınlar yaxşı olma xüsusiyyətinə bürünməli, bunu özlərində saxlamalıdırlar. Yaxşı olduqları zaman, şübhəsiz itaatkar da olarlar. Yəni ərlərinə qarşı davamlı bir şəkildə itaatkar və söz dinlər olmaları lazımdır. Bu itaatkarlık, özlərindən faydalanma ilə əlaqədar xüsuslarda ərlərinin istəklərini qarşılama formasında olmalıdır. Bunun yanında ərlərinin evdə ol/tapılmadığı zaman onların haqqlarını qorumaları lazımdır.

"Allahın qoruduğu üçün" ifadəsinə gəlincə, ayənin orijinalında keçən "ma" sözcüyü, aydın olduğu qədəriylə masderiyedir [yəni sonrakı hərəkətə məsdər mənasını yüklər]. "Ma" sözcüyünün başında iştirak edən "ba" hərfi cerri isə, alət mənasını ifadə edər [yəni sonrakı cümlənin əvvəlki cümləyə səbəb və səbəb təşkil etdiyini açıqlayar]. O halda ayənin mənas(n)ı belə olar: Allahın kişilərin haqqlarını qoruduğu səbəbi ilə, qadınlar ərlərinə qarşı itaatkar olmalı və bərabər/yoldaşlarının yoxluğunda Allah tərəfindən güdülməsi əmr edilən haqqlarını qorumalıdırlar. Çünki uca Allah kişilərə qadınları idarə etmə səlahiyyəti tanıyaraq, qadınlara ərlərinə itaət etməyi və yoxluqlarında onların haqqlarını qorumağı əmr etmişdir. [İşdə bu xüsuslar qadınlar tərəfindən qorunması istənən böyük/ər haqqlarıdır.]

"Ba" ədatının burada mukabele=karşılık mənasında olması da mümkündür. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı belə olar: Uca Allah qadınların haqqlarını qoruma altına almış olmasına qarşılıq, qadınlar ərlərinin haqqlarını yoxluqları əsnasında qorumalı və onlara qarşı itaatkar olmalıdırlar. Çünki uca Allah qadınlara insanlıq cəmiyyətində etibarlı bir mövqe təmin etmiş və özlərinə mehir verilməsini və dolanışıqlarının qarşılanmasını kişilərin çiyinlərinə yükləmişdir. Ancaq, bu iki mənadan birincisi daha diqqətə çarpandır. Bu ayəyə verilən başqa mənalar da vardır; lakin ayənin axışı ilə uyğunlaşmadıqları üçün onlara yer vermədik.

"İtaətsizlik etmələrindən qorxduğunuz qadınlara öyüd verin..." Ayədə keçən "nuşuz" sözü, "qarşı gəlmək" və "baş tutaraq itaət etməyə yanaşmamaq" deməkdir. İtaətsizlikdən qorxmaq isə, belə bir tutumun ifadə edilərinin ortaya çıxması deməkdir. İtaətsizliyin özündən deyil də bunun meydana gələ biləcəyi narahatlığından danışılaraq sonrakı detallandırmanın bununla elin idili olması, hər halda sayılan üç tədbir arasında öyüd vermənin, itaətsizliyin şəxsən özünün reallaşdığı vəziyyətlərdə yeri olduğu kimi, itaətsizlik ifadə edilərinin görülməyə başlandığı vəziyyətlərdə də yeri və funksiyas(n)ı olduğunu göz qarşısında saxlamaqdan qaynaqlanır.

"...qadınlara öyüd verin, onları yataqlarda tək buraxın və onları döyün." ifadəsində iştirak edən üç tədbir, hər nə qədər birlikdə sayılsalar və bir-birlərinə "vav" hərfi ilə bağlandırılsalar da əslində bunlar sırasıyla edilməsi lazım olan, aralarında dərəcə fərqi olan, mərhələli və tədrici olaraq tətbiq olunması nəzərdə tutulan tədbirlərdir. Yəni əvvəl qadınlara öyüd verilməli, müvəffəqiyyətli olmadığı təqdirdə onlardan uzaqlaşaraq yataqlarında tək buraxılmalı, o da işə yaramazsa onları döymək yoluna müraciət edilməlidir. Bu tədbirlərdə tərtibi riayət etmənin dəlili budur: Bunlar təbii olaraq dəyişik daşındırıcı tədbirlərdir və ifadədəki sıralamaları hasebiyle yüngüldən ağıra doğru bir düzülməyə təbii/tabe tutulmuşlar. Bu səbəbdən bu tədbirlər arasındakı sıralama, aralarındakı "vav" hərfi ətfindən deyil, sözün axışından aydın olur.

"Onları yataqlarda tək buraxın." ifadəsindən aydın olan şey, bu tək buraxmanın yataqdan ayrılmadan onlara arxa çevirmək, oynaşmamaq və [küskünlüyü, incikliyi ifadə edəcək] bənzəri işləri etməklə onların yataqda öz hallarına buraxılmasıdır. Hərçənd bu ifadəni, yataqda tək buraxmaq yəni yataqları ayırmaq şəklində şərh etmək də mümkündür; amma bu uzaq bir ehtimaldır. Ayədə "mezaci'=yataklar" sözünün çoxluq olaraq istifadə edilmiş olması, bəlkə də ilk mənas(n)ı dəstəkləyən bir xüsusdur. Çünki ikinci məna nəzərdə tutulmuş olsaydı, yatağın çoxluq sigası ilə istifadə edilməsinə ehtiyac duyul/eşidilməyə bilərdi.

"Nəticədə əgər sizə itaət etsələr, artıq onların əleyhinə başqa bir yol axtarışın..." Yəni sizə itaət etməyə yönəldikləri təqdirdə onlara əziyyət etmək üçün bəhanə axtarışın. Arxasından da bu qadağanı səbəbə bağlamaq məqsədi ilə "Heç şübhəsiz Allah ucadır, böyükdür." buyurulur. Bu ifadə kişilərə bunu elan edir: Sizin Rəb-miniyin mövqes(n)i uca və böyükdür. Buna görə sahib olduğunuz gücə və qüvvətə güvənib şişərək bərabər/yoldaşlarınıza zülm etməməli, onlara böyüklük göstərərək nəşr/təzyiq etməməlisiniz.

"Əgər ər-arvadın aralayarının açılmasından qorxsanız, bu vəziyyətdə kişinin ailəsindən bir hakim, qadının da ailəsindən bir hakim göndərin." Ayədə keçən "şıkak" axtar/ara açılması və düşmənlik deməkdir. Uca Allah, nəşr/təzyiq və haqsızlıq söz mövzusu olmasın deyə bərabər/yoldaşlar arasında dolanışıqsızlıq çıxması halında onlara hər birinin bir hakim göndərməsini əmr edir. "Əgər bunlar aralayarının düzəlməsini istəyərlərsə, Allah aralarını düzəldər." Yəni əgər ər-arvad inadla anlaşılmazlığı davam etdirmək istəməz də barışmaya meylli olsalar, özlərindəki iradəni yox sayaraq qərar səlahiyyətini razı olduqları hakimlərin əllərinə vermiş olmaları onların barışdırılmasını lazımlı hala gətirər.

[Ayəs(n)i kərimədə diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa xüsus da] tərəflərin barışmaya istəkli olmaları və hakimlərin verəcəyi qərara uyğun gəlmələri kimi normal bir səbəb varkən, müvəffəqiyyətə çatdırma hərəkətinin Allaha isnad edilməsi xüsusudur. Çünki səbəbləri nəticələndirərə bağlayan gerçək səbəb, ancaq uca Allahdır. Hər haqq sahibinə haqqını verən də tək Odur. Ayə, "Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdar olandır." deyə sona əriyir. Bu ifadənin, əvvəli ilə əlaqəsi açıqdır.