Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Tövbə haqqında

Quranda iştirak edən bütün mənaları ilə tövbə, bu səmavi kitaba xas gerçək mesajlardan biridir. Çünki küfrdən və şirkdən dönərək iman etmək mənasındakı tövbə, digər səmavi dinlərdə məsələn Hz. Musa və Hz. İsa (onlara salam olsun) peyğəmbərlərin dinində etibarlı olmaqla birlikdə bu etibarlılıq, tövbə gerçəyinin təhlili və imana keçməsi baxımından deyil, birbaşa iman adını almasındandır.

Hətta, Xristianlığın təməl dayaqları tövbənin fayda vermədiyini, insanın ondan faydalanmasının qeyri-mümkün olduğunu göstərər. Bu vəziyyət Hz. İsanın (ə.s) çarmıxa gərilməsi və özünü fəda etməsinə bağlı etmiş olduqları şərhlərdən açıqca ortaya çıxır. Bu kitabın üçüncü dərisində Hz. İsanın yaradılışını izah edərkən bu məsələyə toxunmuşduq.

Vəziyyət beləykən kilsə, sonraları tövbə mövzusunda ifrata süründürüldü. Belə ki, əfv sənədlərini (endülüjans) sataraq bu yolla qazanc təmin etməyə yönəldi. Din adamları özlərinə etiraf edilən günahları bağışlayırdılar. Lakin Quran insanın vəziyyətini çağırışa həmsöhbət olma və hidayətə çatma baxımından təhlil etdi. Onun Rəbbinə doğru iradi irəliləmə müddətində qətiliklə möhtac olduğu kamal, kəramət və axirət həyatı üçün lazım olan xoşbəxtlik baxımından özü etibarı ilə mütləq mənada kasıb və əli boş olduğunu gördü. Uca Allah buyurur ki: "Ey insanlar, siz Allaha möhtacsınız, halbuki Allah heç bir şeyə möhtac deyil və tərifə layiqdir." (Fatır, 15) "Müşriklər Allahı bir tərəfə buraxaraq heç bir şey yaratmayan , özləri bir varlıq olan, özlərinə nə zərər və nə fayda dokunduramayan, öldürməyə, yaşatmağa və yenidən diriltməyə gücləri çatmayan ilahlar əldə etdilər." (Furqan, 3)

İnsan aşağıdakı ayələrdə işarə edildiyi kimi pislik, Allahdan uzaqlaşma və miskinlik təhlükəsi ilə üz-üzədir. "Biz insanı ən gözəl quruluşda yaratdıq. Sonra onu ən aşağı səviyyəyə endirdik." (Tin, 5) "Aranızda cəhənnəmə uğramayacaq heç kim qalmayacaq. Sonra pisliklərdən çəkinənləri qurtararaq zalımları düz üstü çökmüş vəziyyətdə orada buraxarıq." (Məryəm, 72) "Bunun üzərinə dedi ki: Ey Adəm, bu şeytan sənin və bərabər/yoldaşının düşmənidir. Əsla/çəkin sizi cənnətdən çıxarmasın. Yoxsa çətinlik çəkər yorularsan." (Taha, 118)

Vəziyyət belə olunca, insanın kəramət sahəsinə girməsi və xoşbəxtlik qərargahına yerləşməsi, üz-üzə ol/tapıldığı bədbəxtlik və Allahdan uzaq qalma təhlükəsindən Rəbbinə yönələrək sıyrılmasına bağlıdır. Bu da xoşbəxtliyin təməl qanunu olan imanda və xoşbəxtliyin detalları olan bütün saleh əməllərdə Allaha yönəlməsi və dönməsi ilə olar. Yəni bədbəxtliyin təməli olan şirk ilə bədbəxtliyin detalları olan şirk xaricindəki pis işlərdən dönməsi, tövbə etməsi lazımdır. Buna görə Allaha dönmək və ondan uzaq qalmanın və bədbəxtliyin çirklərindən təmizlənmək mənasında tövbə, iman edərək kəramət yurduna yerləşmənin, itaət və yaxınlaşma qarşılığında verilən müxtəlif nemətlər ilə nemətlənmənin təməl şərtidir. Başqa bir deyişlə, Allaha və onun kəramət yurduna yerləşmək, şirkdən və hər cür günahdan tövbə etməyə söykən/dözər. Uca Allah belə buyurur: "Ey möminlər, hamınız tövbə edərək Allaha yönəlin ki, qurtuluşa çatasınız." (Nur, 31) Buna görə Allaha yönəlmə mənasını verən tövbə, həm şirkdən həm də günahlardan imtina etməyi, hətta inşallah irəlidə izah ediləcəyi üzrə bu ikisi ilə birlikdə başqa şeylərdən də sıyrılmağı ifadə edər.

Sonra insanoğlu özü etibarı ilə kasıb olduğu, Rəbbinin köməyi olmadan özünə yaxşılıq və xoşbəxtlik təmin etməyə gücü çatmadığı üçün bu dönüşdə də Rəbbinin maraq/əlaqəsinə və köməyinə möhtacdır. Qulluq və boyun əymişliklə Rəbbinə dönə bilməsi üçün Rəbbinin müvəffəqiyyət verməsinə və köməyinə möhtacdır. Bu kömək qulun tövbəsindən əvvəl gələn Allahın qula istiqamətli tövbəsi, ona maraq/əlaqə ilə yönəlməsidir. Uca Allah bu mövzuda "Onlar tövbə etsinlər deyə Allah onlar üçün tövbə etdi." (Tövbə, 118) buyurur. Bunun yanında qulun Allaha yönelişinin də ONun tərəfindən qəbul edilməyə ehtiyacı vardır. Bu da Allahın qulun günahlarını bağışlaması ilə, Rəbbinə uzaq düşmənin pisliklərindən və çirklərindən təmizləməsi ilə olar. İşdə bu da qulun tövbəsindən sonra gələn Allahın ikinci tövbəsi, ikinci dəfə quluna yönelişidir. Uca Allah bu tövbə haqqında "İşdə onlar, Allah onlar üçün tövbə edər." deyə buyurmuşdur.

Əgər bu mövzunu yaxşı düşünsən, Allahın tövbəsinin birdən çox meydana gəlinin səbəbinin bu tövbənin qulun tövbəsi ilə müqayisə edilməsi, irti-batlandırılması olduğunu görərsən. Yoxsa Allahın tövbəsi əslində bir dənədir və o da Allahın quluna rəhməti ilə yönəlməsidir. Bu da qulun tövbə etməsi əsnasında, bu tövbənin əvvəlində və sonrasında Allahın quluna yönəlməsi şəklində reallaşar. Allahın bu yönenilişi bəzən qulun tövbəsi olmadan da reallaşa bilər. "Kafir olaraq ölənlər üçün tövbə yoxdur." ifadəsinin bu mənas(n)ı verdiyinə və qiyamət günü günahkarlar haqqında şəfaətin qəbul edilməsi də tövbənin əhatəsinə girdiyinə toxunmuşduq. Bu ayə də bu mövzuda dəlildir: "Allah rəhmətiylə sizə dönüb tövbələrinizi qəbul etmək istər. Halbuki nəfslərinin arzuları arxasından qaçanlar sizin böyük bir pozğunluğa düşmənizi istəyərlər." (Nisa, 27)

Ayrıca yaxınlıq və uzaqlıq nisbi və nisbi anlayışlar olduqları üçün yaxınlığın bəzi mərhələlərinin digərləri ilə nisbət edilməsi ilə uzaqlığa çevrilməsi mümkündür; bu təqdirdə mukarreb(=Allah'a yaxınlaşdırılmış) bəzi saleh qulların ol/tapıldıqları mövqedən daha yüksək və Allaha daha yaxın bir mövqeyə keçmələri tövbə mənasının əhatəsinə girə bilər. Uca Allahın əslində qəti bir şəkildə günahsız və günahsız olduqlarını ifadə etdiyi peyğəmbərlər haqqında nəql etdiyi tövbələr bu söylədiyimizin şahididir. Məsələn Hz. Adəm haqqında belə buyrulu-yor: "Adəm, Rəbbindən bəzi sözlər bəlləyərək al/götürdü. Bunun üzərinə (Rəbbi rəhmətiylə) ona döndü." (Bəqərə, 37) Hz. İbrahim ilə Hz. İsmayılın duaları belə nəql edilir: "Hanı İbrahim ilə İsmayıl, Kəbənin divarlarını yüksəldərlərkən belə dua etmişlər idi: Ey Rəbbimiz... Tövbəmizi qəbul et. Heç şübhəsiz, sən tövbələri qəbul edən və çox mərhəmətlisən." (Bəqərə, 128) Hz. Musanın ağızından bu sözlər nəql edilir: "Musa ayılınca "Sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən. Tövbə edib sənə yönəldim. Mən möminlərin ilkiyəm" dedi." (Ə'RAF, 143) Söylədiklərimizin bir nümunəs(n)i də Peyğəmbərimizə yönəldilən bu xitabdır: "Səbr et, Allahın vədi gerçəkdir. Günahlarının bağışlanılmasını dilə. Axşam-səhər Rəbbini tərifləyərək nöqsanlıqlardan tənzih et/ət." (Mömin, 55) Bu ayə də bu mövzudakı nümunələrdən biridir: "And olsun Allah, Peyğəmbərin və o çətin anda ona uyğun gələn Mühacirlərin və Ənsarın tövbələrini qəbul etdi." (Tövbə, 117)

Qurandakı bir çox mütləq mənalı ayə, uca Allahın bu ümumi əhatəli tövbəsinə dəlalət edər. Bu ayələr bunun nümunələridir: "Allah, günahların bağışlayıcısı və tövbələrin qəbul edicisidir." (Mömin, 3) "O, qullarının tövbələrini qəbul edər." (Şura, 25) Bu mənada başqa ayələr də vardır.

Etdiyimiz şərhlər belə yekunlaşdırıla bilər: Birinci olaraq; Allahın qulun günahlarını bağışlayaraq və ürəyindəki günah izlərini silərək -bu günah istər şirk, istər daha aşağısı olsun- təqdim etdiyi rəhmət, ONun quluna istiqamətli tövbəsidir. Günahlarının əfvi və günah izlərinin silinməsi üçün -bu günah istər şirk, istər daha aşağısı olsun- Rəbbinə yönəlməsi, qulun ONA tövbəsidir.

Bundan ortaya çıxır ki, haqq məzmunlu dəvətdə şiryə əhəmiyyət verildiyi kimi digər günahlar məsələsinə də əhəmiyyət verilməli və insanlara həm şirkdən, həm də digər günahlardan imtina etməyi əhatəsinə alan/sahə mütləq tövbə etmələri təklif edilməlidir.