Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ana-ataya... və sahib olduğunuz kölə və nökərlərə yaxşılıq edin/əldə et."

Aydın olduğu qədəriylə ayənin orijinalında keçən "ihsanen" sözü, ifadədə gizli olan bir hərəkətin mütləq mefilidir. İfadənin təqdiri bucaqlımı isə belədir: "və ehsinu bil'valideyni ihsanen=ana-babaya şübhəsiz və qəti olaraq yaxşılıq edin/əldə et." Lütfkarlıq sözü həm "ba" ədatı, həm də "elə" ədatı ilə keçişli hərəkət edilər. Yəni Ərəblər həm "ehsentu bi-hi" həm də "ehsentu ileyhi" deyərlər. [Hər iki vəziyyətdə də söz, "Ona lütfkarlıqda oldum, yaxşılıq etdim." mənasındadır.]

Ayədəki "zil'kurba" və ondan sonra gələn "valideyn=ana-baba" ke-limesine matuftur. "Zil'kurba" qohumlar deməkdir. "əl-carı zil'kurba" və "əl-car-il qüslsüz" ifadələrindəki sifətlərin əleyhdarlığı karinesinden (ipucundan) anlayırıq ki, "əl-carı zil'kurba" evi yaxın qonşu və "əl-ca-r-il qüslsüz" də evi uzaq qonşu deməkdir. Peyğəmbərimizdən gələn bir rəvayətdə, qonşuluqda ölçünün qırx dirsək boyu olduğu ifadə edilir. Başqa bir rəvayətə görə də bu ölçü qırx ev olaraq təyin olunmuşdur. Ehtimalla bu iki rəvayət yaxın qonşu ilə uzaq qonşunu tanıtmaqdadır [bunların ilki yaxın qonşunu, ikincisi də uzaq qonşunu ifadə etməkdədir].

Ayədəki "əs-sahibi bil'cenb" ifadəsi, "adamın yanından ayrılmayan yoldaşı" deməkdir. Bu ifadə məna etibarilə yol yoldaşları içərisindən insana yoldaşlıq edən səfər yoldaşını, oturduğu yerdəki yoldaşlarını, otaq yoldaşlarını və də bunların xaricində digər yoldaşların hamısını əhatəsinə al/götürər.

Ayədəki "ibn-his sebil=yolda qalmış" ifadəsi, "haqqında yolçu olduğu xaricində heç bir şey bilinməyən adam" deməkdir. Sanki bu kimsənin yoldan başqa nisbət ediləcək bir şeyi yoxdur və buna görə "yolun oğulu" olmuşdur. Bu kimsənin yoxsul olması, azuqəyə və miniyə sahib olmaması, sözün məfhumundan aydın olmamaqdadır.

Ayədəki "ma meleket eymanukum=sahip olduğunuz şeylər" ifadəsindən məqsəd kölələr və nökərlərdir. Bunu onların yaxşılıq ediləcəklər arasında sayılmaları karinesinden anlayırıq. Quranda kölələr və nökərlərdən danışılarkən, ümumiyyətlə onlar haqqında "məhrum meleket...=sahip olduğunuz kəslər" deyə deyil də "ma meleket...=sahip olduğunuz şeylər" ifadəsi istifadə edilər. [Ərəbcədə "məhrum" sözü yalnız şəxslərlə əlaqədar olaraq istifadə edilər. "Ma" sözü isə, həm şəxslər, həm də ağıl sahibi olmayan digər şeylər haqqında istifadə edilər. Quranda kölələr və nökərlərlə əlaqədar olaraq ümumiyyətlə "ma" sözü istifadə edilmişdir.]

"Allah öğünüp lovğalananları sevməz." Ayədə keçən "muh-tal" sözü, "çaşmış, çərşənbə axşamına çərşənbə axşamına gedən və xəyallarının əsiri olmuş qürurlu adam" deməkdir. Ərəblərin ata da "hayl" demələri bundan qaynaqlanır. Çünki at çərşənbə axşamına çərşənbə axşamına gedər, nazlana nazlana gedər. Yenə ayədə keçən "fehur" sözü "çox öyünən kimsə" mənasını verər. Bu iki sifət, yəni lovğalanmaq və çox öğünmek sifətləri mala və mövqeyə düşkünlüyün, bunları həddindən artıq dərəcədə sevmənin ayrılmaz gərəklərindəndir. Buna görə uca Allahın lovğalananları və çox öğünenleri sevməsi söz mövzusu ola bilməz. Çünki onların ürəkləri Allahdan başqa bir şeyə bağlıdır. Uca Allahın bu kimi insanları "Bunlar xəsislik edərlər..." və "Bunlar, mallarını insanlara nümayiş üçün verərlər." şəklində şərhi, bu iki zümrənin lovğalanmağa və çox öğünmeye məruz olduqlarını açıqlayır. Birinci zümrənin ürəyi mala, ikinci zümrənin ürəyi isə mövqeyə bağlıdır. Hərçənd mal və mövqe ümumiyyətlə bir-birindən ayrılmaz şeylərdir. Cümlənin normal axışına görə hər şeydən əvvəl bu iki zümrənin xəsislik, malı saxlama və bənzəri tutumlarının gündəmə gətirilməsi lazım idi. Lakin uca Allahın onları nə üçün sevmədiyini göstərmək üçün, bu iki sifət vurğulanaraq sözə girildi. Bu incəlik açıqca görülür.

"Bunlar xəsislik edərlər, insanlara da xəsisliyi əmr edərlər..." Onların insanlara xəsisliyi əmr etmələri, onların bu yoldakı xarab tutumları və hərəkətləri yolu ilədir. Bu mövzuda şifahi/sözlü olaraq da əmr vermələri və ya susmaları heç əhəmiyyətli deyil. Çünki bu kəslər mal-mülk sahibi olduqları üçün insanlar onlara yaxınlaşmağa çalışarlar, təbiətlərində yatan tamahkarlık səbəbiylə onlara qarşı boyunlarını əyərlər. Buna görə bunların hərəkətləri, eynilə sözləri kimi əmr edici və imtina etdiricidir.

Bu kəslərin, Allahın özlərinə lütfündən verdiyini gizləmələrindən məqsəd, xaricə qarşı malı mülkü olmayan yoxsullar kimi görünməyə işləridir. Çünki insanların özlərindən bir şey istəmələrindən narahat olarlar, istəyənləri rədd etdiklərində başlarına gelebileceklerden qorxarlar, insanların diqqətlərinin mallarına yönəlməsindən çəkinərlər. Ayədəki "kafirlər"dən məqsəd, uca Allahın özlərinə verdiyi nemətləri örtənlər, gözlərdən gizləyənlərdir. [Yəni kafirlər sözü burada öz lüğət mənasında istifadə edilmişdir.] Hamımızın bildiyi "kafir" sözünün də əsl mənas(n)ı budur. Çünki kafir haqqı inkar etmək surətiylə onu örtməkdədir.

"Bunlar, mallarını insanlara nümayiş olsun deyə verərlər ..." Yəni bunlar xərcləmə edərkən, insanlar görsünlər deyə maddi yardımda ol/tapılarlar. Bu ayə, infakta riyakarlıq etmənin -və ya mütləq olaraq riyakarlığın- Allaha şirk qaçmaq olduğuna dəlalət edər, Allaha imanın olmadığını ortaya çıxarar. Çünki nümayiş edən kimsə, insanlara və etdiyi hərəkəti bəyənmələrinə güvənər. Ayrıca nümayişçilik eyni zamanda əməli bir şirkdir. Çünki nümayiş edən kimsə etdiyi işdən axirət savabı gözləmir. O yalnız infakından ümid etdiyi dünyəvi nəticələrini istər. Bunun yanında nümayiş edən kimsə, şeytanın yoldaşıdır və şeytan isə nə pis bir yoldaşdır!