ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

Dərəçiçək mahalı üzrə

Sayı	kəndlər	Azəri türkü				Ermənilər
		ailənin sayı	adamın sayı			ailənin sayı	adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Alapars	21	100	82	182	-	-	-	-
2	Rövzanlar	5	8	7	15	-	-	-	-
3	Gümüş	9	29	19	48	-	-	-	-
4	Arzakyan	5	22	11	33	34	92	81	173
5	Dəllər	33	99	82	181	-	-	-	-
6	Qabar Əli	5	10	12	22	-	-	-	-
7	Bidni	40	128	104	132	24	69	62	131
8	Sollak	21	52	42	94	-	-	-	-
9	Qaxsı	-	-	-	-	-	-	-	-
10	Ağpara	-	-	-	-	-	-	-	-
11	Makravəng	-	-	-	-	-	-	-	-
12	Aşağı Axta	-	-	-	-	-	-	-	-
13	Yuxarı Axta	-	-	-	-	-	-	-	-
14	Gərnigöy	-	-	-	-	-	-	-	-
15	Rəndəmal	-	-	-	-	-	-	-	-
16	Zəncirli	-	-	-	-	-	-	-	-
17	Fərrux	-	-	-	-	-	-	-	-
18	Babakişi	-	-	-	-	-	-	-	-
19	Dəlipaşa	13	44	32	76	-	-	-	-
20	Sərincan	8	22	21	43	-	-	-	-
21	Tayçarıx	-	-	-	-	-	-	-	-
22	Qorçulu	14	45	37	82	-	-	-	-
23	Çopur Əli	7	16	12	28	-	-	-	-
24	Dədəqışlaq	5	12	11	23	-	-	-	-
25	Təkyəlik	7	24	17	41	-	-	-	-
26	Üləşik	12	36	30	66	-	-	-	-
27	Qaraqala	13	37	39	76	-	-	-	-
28	Qoruqgüney	12	22	18	40	-	-	-	-
29	Yaycı	-	-	-	-	-	-	-	-
30	Tutmaşen	-	-	-	-	-	-	-	-
31	Çaxkünc	4	12	6	18	13	56	46	102
32	Şahris	-	-	-	-	-	-	-	-
33	Çerçer	-	-	-	-	-	-	-	-
34	Böyük Ördəkli	-	-	-	-	-	-	-	-
35	Homadzor	-	-	-	-	20	79	63	142
36	Çaxmaberd	-	-	-	-	-	-	-	-
37	Çubuxlu	-	-	-	-	-	-	-	-
38	Yekun	231	718	582	1300	92	298	254	552

Göyçə mahalı üzrə

Sayı	kəndlər	Azəri türkü				Ermənilər
		ailənin sayı	adamın sayı			ailənin sayı	adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Bəyli Hüseyn	5	14	12	26	-	-	-	-
2	Zeynalağalı	10	27	18	45	-	-	-	-
3	Rəhmankəndi	8	16	12	28	-	-	-	-
4	Ağqala	7	21	18	39	-	-	-	-
5	Ağrıvəng	12	41	24	65	-	-	-	-
6	Qızılcıq və yaxud Əbdülkəndi	19	68	40	108	-	-	-	-
7	Horadüz	-	-	-	-	-	-	-	-
8	Qışlaq	-	-	-	-	-	-	-	-
9	Kəvər	-	-	-	-	-	-	-	-
10	Qul Əli	-	-	-	-	-	-	-	-
11	Kosa Məhəmməd və yaxud Gəncək	-	-	-	-	-	-	-	-
12	Paşakəndi	-	-	-	-	-	-	-	-
13	Dəliqardaş	-	-	-	-	-	-	-	-
14	Güzəcik	-	-	-	-	-	-	-	-
15	Başkənd	-	-	-	-	-	-	--	-
16	Heyranıs	-	-	-	-	13	47	34	81
17	Atamxan	-	-	-	-	-	-	-	-
18	Vəli Ağalı	-	-	-	-	-	-	-	-
19	Təzəkənd	-	-	-	-	-	-	-	-
20	Dəlikdaş	-	-	-	-	-	-	-	-
21	Gülkəndi	-	-	-	-	-	-	-	-
22	Aşağı Adyaman	-	-	-	-	-	-	-	-
23	Yuxarı Adyaman	-	-	-	-	-	-	-	-
24	Əbdülağalı	-	-	-	-	-	-	-	-
25	Gözəldərə	-	-	-	-	-	-	-	-
26	Ağqırıq	-	-	-	-	-	-	-	-
27	Yuxarı Qaranlıq	-	-	-	-	-	-	-	-
28	Aşağı Qaranlıq	-	-	-	-	-	-	-	-
29	Zolağac	-	-	-	-	-	-	-	-
30	Kolanıqıran	-	-	-	-	-	-	-	-
31	Alçalı	16	54	45	99	-	-	-	-
32	Qarasaqqal qışlağı	2	5	5	10	-	-	-	-
33	Yarpızlı	19	62	59	121	-	-	-	-
34	Zağalı	17	56	42	98	-	-	-	-
35	Qızılbulaq	36	117	95	212	-	-	-	-
36	Qırxbulaq	39	133	114	247	-	-	-	-
37	Qanlı Allaxverdi	16	49	50	99	-	-	-	-
38	Basarkeçər	31	91	87	178	-	-	-	-
39	Qoşabulaq	16	60	57	117	-	-	-	-
40	Aşağı Köylü və yaxud Salman kəndi	29	85	79	164	-	-	-	-
41	Baş Köylü	15	46	29	75	-	-	-	-
42	Ellicə	71	215	164	379	-	-	-	-
43	Daşkəndi	69	188	169	357	-	-	-	-
44	Daş Köylü	25	68	56	124	-	-	-	-
45	Tatlıqışlağı	29	81	67	148	-	-	-	-
46	Zərzibil	41	119	83	202	2	5	4	9
47	Zod	44	145	100	245	-	-	-	-
48	Ağyoxud	36	114	78	192	-	-	-	-
49	Oğrunca	30	124	83	207	-	-	-	-
50	Böyük Məzrə	49	150	143	293	-	-	-	-
51	Kiçik Məzrə	39	130	97	227	-	-	-	-
52	Kəsəmən	31	94	72	166	-	-	-	-
53	Şişqaya	51	141	110	251	-	-	-	-
54	Çil	45	159	106	265	-	-	-	-
55	Ardanış	20	67	52	119	-	-	-	-
56	Adatəpə	22	82	47	129	-	-	-	-
57	Şor Əli	24	86	54	140	-	-	-	-
58	Ağbulaq	26	79	57	136	-	-	-	-
59	Toxluca	50	177	119	296	-	-	-	-
	Yekun	999	3164	2443	5607	15	52	38	90

Mahallar üzrə kəndlər və kənd əhalisinin sayı göstərilmiş bu cədvəllərdə həmçinin əksəriyyətində əvvəllər yerli azəri əhalisinin yaşadığı və məlum səbəblər üzündən boş qalmış kəndlər də qeydə alınmışdı. Bunlar Qırxbulaq mahalında 12, Zəngibasar mahalında 3, Gərnibasar mahalında 7, Sürməli mahalında 15, Talın mahalında 8, Sərdarabad mahalında 11, Körpübasar mahalında 6, Abaran mahalında 38 ( burada 1 kənddə bir erməni ailəsi qalmışdı), Dərəçiçək mahalında 18 (burada 1 kənddə 20 ailənin yaşadığı 1 erməni kəndi qalmışdı), Göyçə mahalında isə 24 kənd idı. Bütünlüklə mahallar üzrə qeydə alınmış kəndlərdən 142-i boş idi. Kameral siyahıyaalınmda diqqəti cəlb edən kəndlərin böyük əksəriyyətində 1,2,3 və s. ailənin qeydə alınmasıdır. Cədvəldə yalnız oturaq həyat tərzi keçirən azəri, erməni və qaraçı ailələri göstərilmişdi. Lakin işğaldan sonra Rusiya hakim dairələri mahalların boş qalmış kəndlərinə İran və Osmanlı ərazisindən köçürülən erməni ailələrini yerləşdirmişdi.

İrəvan xanlığında həmçinin yaylaq-qışlaq həyatı keçirən əhali də yaşayırdı. İ.Şopenin yazdığına görə, xanlıq dövründə 2984 kürd elat ailəsi köçəri maldarlıqla məşğul olmuşdu. Lakin işğaldan sonra İrəvan ərazisində onların cəmi 847 ailəsi qalmışdı. Onların çoxu Cənubi Azərbaycana və Osmanlı dövlətinə qaçmışdılar (415,541). Kürdlər əsasən Göyçə və Sürməli mahallarında qışlayır və Ağrıdağ vadisində köçəri həyat keçirirdilər (415, 528-529). Köçmə maldarlıqla məşğul olan azəri türk elatları da xanlıq ərazisində qeydə alınmışdı. Bütün elatların say dinamikası və etnik tərkibi aşağıdakı 5.3 cədvəldə göstərilir:
cədvəl 5.3

	Elatlar	Şiələr				Sünnülər				Yezidi
		ailə	Adamın sayı			ailə	Adamın sayı			ailə	Adamın sayı
			kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun		kişi	qadın	yekun
1	Böyük Çoban Qara	146	519	432	951
2	Saraşlı	90	289	252	541
3	Dəmirçili	29	118	102	220
4	Kərimbəyli	55	199	158	357
5	Qafarlı	98	333	319	652
6	Şeyxlər	34	116	116	232
7	Qarabağlı	11	35	32	67
8	Cəfərli	16	43	39	82
9	Əli Şərurlu	12	43	32	75
10	Gödəkli	24	81	77	158
11	Qarapapaq	3	8	9	17
12	Cam-milli	10	37	28	65
13	Taşanlı	22	55	55	62
14	Biryuk					260	620	602	1222
15	Çal Əli					359	888	861	1749
16	Radikyanlı					72	226	197	423
17	Əzizyanlı					19	38	42	80
18	Şeyxbizanlı					7	16	16	32
19	Gölturi					5	16	22	38
20	Qaraçorlu					20	67	73	140
21	Dilxeyranlı					10	33	30	63
22	Banuk					14	33	24	57
23	Qaraçı	14	33	29	62	14	39	50	89
24	Asni									67	180	144	324
	Yekun	564	1909	1684	3596	780	1976	1917	3893	67	180	144	324

Cədvəldən göründüyü kimi burada 13 azəri türk, 10 kürd və 1 qaraçı elatları var idi. Bu elatlar 1411 ailə və yaxud 7813 nəfərdən ibarət idi (415,631-634).

Beləliklə, kameral siyahıyaalınmada keçmiş İrəvan xanlığında 14205 ailə qeydə alınmışdır. Bunlar etnik tərkibinə görə, 9746 azəri türk ailəsi və yaxud 53409 nəfər, 3452 erməni ailəsi və yaxud 19878 nəfər, 847 kürd ailəsi və yaxud 4217 nəfər, 60 qaraçı ailəsi və yaxud 257 nəfər idi. Ümumiyyətlə bütün xanlığın yerli əhalisi 77761 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bu işğaldan sonra hesablanan əhalinin sayı idi. Lakin kameral təsvirdə İrəvan xanlığı işğal olunmamışdan əvvəl burada 16.384 ailənin yaşadığı göstərilmişdi. 1829-1832-ci il məlumatı əhalinin 2179 ailəyə qədər (10895 nəfər) azaldığını göstərir.

Əgər XIX əsrin əvvəllərindən başlayan Rusiya-İran müharibələri zamanı əhalinin xanlıqdan didərgün düşdüyünü nəzərə alsaq, onda siyahıyaalınmada yerli əhalinin say dinamikası və etnik mənzərəsinin düzgün əks etdirilmədiyi qənaətinə gəlmək olar. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində dinc sakinlərin bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə yaşayış yerlərini tərk edərək qonşu ölkələrə köçmüşdü. Müharibələrdən müsəlman əhalisi, xüsusilə, azəri türkləri böyük əziyyət çəkmişdi. Erməni əsilli ingilis tarixçisi D.Bornatyan əsərində göstərir ki, rus işğalından sonra 25.000 müsəlman İrəvan xanlığını tərk edərək qonşu ölkələrə qaçmışdı (123,125). Onun verdiyi bu məlumat əhəmiyyətli olsa da, bizə elə gəlir ki, xanlığın müsəlman əhalisinin itkisi daha çox olmuşdu. 1829-1832-ci illərdə tərtib edilmiş kameral təsviri nəzərdən keçirsək bunun şahidi olarıq. Məsələn, siyahıyaalınmada tamamilə dağıdılmış 310 və yerli əhalinin tərk etdiyi 142 boş kənd göstərilmişdi. Nəticədə, İrəvan xanlığına məxsus 820 kənddən 462-də azəri türklərinin yaşadığı yerli əhali qeydə alınmamışdı. Əgər orta hesabla hər kənddə 20 ailənin və yaxud 100 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, bu 46200 nəfər oturaq əhali edir. Bundan əlavə, maldarlıqla məşğul olaraq yaylaq-qışlaq həyatı keçirən kürdlərə məxsus 2137 elat ailəsi və yaxud 10685 nəfər də İrəvan xanlığını tərk edərək Cənubi Azərbaycana və Osmanlı ərazisinə köçmüşdü. Kameral siyahıyaalınmaya görə, müharibələrlə və kütləvi xəstəliklərlə əlaqədar olaraq ölən və qonşu ölkələrə emiqrasiya edən İrəvanın müsəlman əhalinin sayı təxminən 56885 nəfərdən ibarət olmuşdu. Digər tərəfdən, İrəvan xanlığının mahallarından olan və müharibələr nəticəsində ondan qopardılaraq sultanlığa çevrilən Pəmbək, Şuragöl və Maku mahallarının əhalisi bu statistikaya daxil edilməmişdi.

Beləliklə, 1829-1832-ci illərdə həyata keçirilən kameral siyahıyaalınmaya əsasən, Rusiya-İran müharibələrindən əvvəl İrəvan xanlığının əhalisi 22964 ailə və yaxud 134646 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bunlardan 16438 azəri türk ailəsi (99.609 nəfər), 3496 erməni ailəsi (19878 nəfər), 2984 kürd ailəsi (14902 nəfər), 46 qaraçı ailəsi (257 nəfər) idi.

İşğaldan sonra Cənubi Azərbaycandan və Osmanlı dövlətindən ermənilərin kütləvi surətdə köçürülməsi keçmiş İrəvan xanlığında demoqrafik dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Müqayisə üçün 1836-cü ilə aid bir məlumatı misal göstərməklə bunun bir daha şahidi olarıq. Məlumata görə, həmin ildə İrəvan şəhərində 2750 ev göstərilmişdi. Ümumilikdə 5.900 şəhər əhalisi qeydə alınmışdı. Bundan 3.752 nəfəri azəri türkü, 2148 nəfəri isə erməni idi. 1829-1832-ci illər kameral siyahıyaalınmadan keçən dörd il ərzində şəhər əhalisi kəskin surətdə aşağı düşmüşdü. Əgər 1829-1832-ci illər kameral təsvirdə azəri türklərinin şəhərdə sayı 7331 nəfər idisə, 1836-cü ildə bu rəqəm 3752-i nəfərə enmişdi. Təbii ki, bu ermənilərin dəstək aldığı çar icra orqanlarının müsəlmanlara, xüsusilə azəri türklərinə qarşı yeritdikləri siyasətlə bağlı idi. Lakin buna baxmayaraq, şəhərdə azəri türkləri yenə də üstünlük təşkil edirdi. Kənd əhalisinə gəldikdə isə 1836-cı ildə keçmiş xanlığın ərazisində 508 kənd və bu kəndlərdə 19586 həyət qeydə alınmışdı. Bu həyətlərdə etnik cəhətdən 26.941 nəfər azəri türkü, 32.457 nəfər erməni yaşayırdı. Bütün kənd əhalisinin ümumi sayı 59.398 nəfərdən ibarət olmuşdu. Bütövlükdə şəhər və kənddə 22.336 həyət və 65.298 nəfər qeydə alınmışdı (201, c.4, səh.365). Nəticədən görünür ki, erməni əhalisi köçürülmə nəticəsində artmışdı.

5.3 Əhalinin sosial-silki quruluşu

Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi İrəvan xanlığının əhalisi də sosial tərkibinə görə üç qrupa bölünür: 1) imtiyazlı ali təbəqə; 2) din xadimləri və 3) vergiverənlər.

Birinci təbəqəyə xan (və yaxud sərdar), bəylər, sultanlar, məliklər və ağalar daxil idi (415,688-690). İmtiyazlı ali təbəqənin başında mütləq hakimiyyətə malik xan dururdu. Azərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvan xanlığında xan adı daşıyanlar iki qismə bölünürdü: Birincisi, xanlığın başında duran mütləq hakim idi. Yuxarıdakı fəsildə xan haqqında ətraflı bəhs edilmiş və onların hakimiyyət üsuli-idarəsi təsvir edilmişdir. Xan mütləq hakim olmaqla bərabər, iri torpaq sahələrinə yiyələndiyindən və ticarətə sərmayə qoyduğuna görə, həm də iri mülkədar hesab olunurdu. İkinci qismə Səfəvi şahları tərəfindən «xan» fəxri adı verilmiş xüsusi şəxslər daxil idi. Bu «xanlar» hakim olmasalar da böyük imtiyaz sahibləri idilər. Lakin onlar varislik hüququna malik deyildilər (75,136; 184,137).

Xandan sonra ali silkin növbəti pilləsində bəylər dururdu. A.Bakıxanov yazır ki, «bəy monqol dilində əmr edən, hökm edən deməkdir…, bəy əmr edən hər hansı şəxsə verilən ümumi addır» (75,137). Bəy rütbəsini ali silk nümayəndələrindən olan xanın övladları, qohumları, onların varisləri və həmçinin xidmətinə və ləyaqətinə görə layiq görülmüş şəxslər daşıyırdı (75,137; 157,389). Bəylər bir neçə qrupa bölünürdü. Bəzi mənbəyə görə bəylər irsi bəy rütbəsi alan və müvəqqəti bəy rütbəsi verilənlərdən ibarət idi (75,137; 184,102-103). Lakin İrəvan xanlığından bəhs edən başqa bir mənbədə bəylərin üç qrupa bölünündüyü göstərilir. Birinci qrupa irsi bəylər daxil idi. Səfəvi şahlarının xüsusi fərmanı əsasında bəy rütbəsi almışların nəslindən olanlar irsi bəylər adlanırdı. Onlar xüsusi mülkiyyət sahibi idilər və bəylik onlar üçün irsi xarakter daşıyırdı. İrsi bəylər xana qulluq etməyə borclu deyildilər, lakin bəzi hallarda gəlirlərinin bir hissəsini xəzinəyə verməli idilər. Xalq arasında böyük hörmət sahibi olduqlarından, xanlar onlara ehtiyatla yanaşırdı. İrsi bəylərə məxsus kəndlərin inzibati və hüquqi hakimiyyəti də onların əlində cəmləşmişdi (184,102; 397,2-3). Lakin İrəvan xanları hər vasitə ilə irsi bəylərin nüfuzunu qırmağa çalışırdı (184,103). Bu xüsusilə sonuncu sərdar Hüseynqulu xanın dövrünə aid idi. O, bəylərə məxsus kəndləri və onlardan gələn gəlirləri hesaba alaraq bu kəndlərin bəzisini ayrı-ayrı şəxslərə tiyul kimi paylayırdı. Məsələn, Hüseynqulu xan irsi bəylərdən Hümmət bəyə, Rəsul bəyə, Kərim bəyə və Mehdi bəyə məxsus kənlərin bir və ya ikisini tiyul şəkilində başqasına vermişdi (415,929).