ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Heyd ər Əliyev və Naxçıvanda mədəniyyətin
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. Heyd ər Əliyev və Naxçıvanda mədəniyyətin inkişafı B əşər sivilizasiyasının ilkin məskənlərindən biri kimi tanınan Azərbaycanın mədəni cəhətdən inkişafı, bütövlükd ə milli mədəniyyətin tarixi kökləri çox q ədimlərə gedib çıxır. Qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə 162 malik olan Az ərbaycan, o cümlədən onun Naxçıvan diyarı əsrlərdən bəri Şərqin inkişaf etmiş mədəni mərkəzlərindən biri kimi şöhrət tapmış və Azərbaycan mədəniyyətinə, inc əsənətinə, ədəbiyyatına böyük və dəyərli töhfələr ver- mişdir. “Azərbaycanın iqtisadi, mədəni və elmi həyatında özün əməxsus rol oynayan Naxçıvanın hər daşı, hər qayası tarixin canlı şahididir” [103, s. 158]. T əbii ki, tarixin istənilən mərhələsində hər hansı bir c əmiyyətdə siyasi-iqtisadi sabitlik olmadan mədəni inkişafdan danışmaq mümkün deyil. Bu baxımdan müstə- qillik ərəfəsi və dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra ilk ill ər ərzində, 1988-1993-cü illərdə cəmiyyətidə hökm sür ən xaos və anarxiya mədəniyyət və incəsənət sahələrin- d ə də özünün mənfi təsirini bütün ciddiliyi ilə göstərirdi. H əmin illəri Azərbaycan mədəniyyəti özünün böhranlı ill əri kimi yaşadı. Mədəni inkişafı şərtləndirən elə bir ciddi v ə diqqətəlayiq yenilik baş vermədi. Bir çox sahələr kimi, m ədəniyyət də dövlət qayğısından kənarda qalmışdı. Lakin Heyd ər Əliyevin müstəqil Azərbaycanda hakimiyy ətə gəlişi ilə millətin taleyi üçün misilsiz əhəmiyyət daşıyan bütün fəaliyyət sahələrinə, o cümlədən m ədəniyyətə də lazımi diqqət yetirildi. Qətiyyətlə demək olar ki, ölk əmizin müstəqillik tarixində Heydər Əliyev h əm də Azərbaycanın mədəni həyatında misilsiz yenilik- l ərin ideoloqu, təşəbbüsçüsü, ilhamvericisi və təşkilatçısı kimi qaldı. Heyd ər Əliyev milli mədəniyyətin böyük hamisi kimi bu sah əyə özünün xüsusi münasibəti ilə fərqlənirdi: “Xalq bir çox xüsusiyy ətləri ilə tanınır, sayılır və dünya xalqları içərisində fərqlənir. Bu xüsusiyyətlərdən ən yük- s əyi, ən böyüyü mədəniyyətdir” [59, s. 20]. Mədəniyyət milli ruhun yüks əlməsinə, milli ruhun yaşamasına xidmət 163 edir. Milli ruhu yaşatmaq isə öz şərəfli keçmişi, şanlı tarixi il ə fəxr etmək, milli-mənəvi və maddi dəyərlərini hifz ed ərək gələcək nəsillərə çatdırmaq deməkdir. Heyd ər Əliyev hakimiyyətinin hər iki dövründə m ədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, yaradıcı ziyalıların üzə çıxarılmasında böyük rol oynamışdır. Yara- dıcı ziyalıların respublikamızda aparılan quruculuq işlərinin müxtəlif sahələrinə cəlb olunmaları, əvvəlki şan- şöhrətlərinin onlara qaytarılması mədəniyyətin, incəsənə- tin inkişafı üçün böyük stimul idi. Çünki ziyalı cəmiyyətin milli-m ənəvi simasını formalaşdıran ən mühüm və həssas hiss əsidir. Hər bir xalqın ən ağır tarixi anlarında onun mil- li m ənliyinin qorunub saxlanmasında, millətin mlllət kimi özün əməxsusluğunu hifz edə bilməsində ziyalıların, m ədəniyyət, ədəbyyat, elm və incəsənət xadimlərinin əməyi əvəzsizdir. El ə buna görə də dövlət başçısı kimi Heydər Əliyev daim m ədəniyyət xadimlərinin qayğısına qalmış, onlara himay ədarlıq etmişdir. Tarix boyu Azərbaycanın şan-şöh- r ətini dünyaya yaymış, bəşəriyyətin mədəniyyət xəzinəsi- n ə öz dəyərli töhfələrini bəxş etmiş dahi sənətkarlarımızın t əntənəli yubileylərinin keçirilməsi, xalqımızın musiqi, kino, teatr v ə ədəbiyyat bayramlarının, çoxsaylı festival və müsabiq ələrin təşkili, bütün bu tədbirlərdə şəxsən iştirak etm əsi ölkə başçısının mədəniyyət adamlarına, bütün ziyalılara böyük diqqət və ehtiramının təcəssümü idi. Yara dıcı şəxslərin dövlət mükafatları ilə təltif olunması, onlara f ərdi təqaüdlərin verilməsi Heydər Əliyevin m ədəniyyətə qayğısının bariz nümunəsi idi. Bu gün Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayıb- yaradan s ənət adamlarının böyük bir qismi Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövründə və məhz onun qayğısı və 164 diqq əti nəticəsində fəxri adlara və dövlət mükafatlarına layiq görülmüşlər. Əlbəttə, bütün bunlar ilk növbədə Hey- d ər Əliyevin muxtar respublika ilə daim maraqlandığını, onun inkişafı və çiçəklənməsi üçün böyük qüvvə sərf etdi- yini göst ərirdi. Müstəqil dövlətimizə rəhbərliyi dövründə onu m ədəniyyətimizin yalnız dünəni və bu günü deyil, eyni zamanda sabahı da düşündürürdü. Bunun üçün Heyd ər Əliyev gənc istedadların tapılıb üzə çıxarılmasına böyük diqq ət yetirirdi. İstər sovet hakimiyyəti dövründə respublikaya rəh- b ərlik edərkən, istərsə də müstəqilliyin ilk illərində ölkədə yaşanan iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq Heydər Əliyev ay rı-ayrı musiqi kollektivlərinin, mədəniyyət ocaqlarının f əaliyyətini təmin etmək üçün müxtəlif məqsədyönlü t ədbirlər görürdü. Ulu öndərin mədəniyyətimizin inkişafı v ə çiçəklənməsinə böyük qayğısını, onun hakimiyyətinin h ər iki dövründə muxtar respublikanın timsalında çox aydın şəkildə görmək mümkündür. 1969- cu il iyul ayında Azərbaycan KP MK-nın plenumunda Birinci katib seçildikd ən cəmi bir ay sonra, avqust plenumund akı nitqində Heydər Əliyev respublika- nın dirçəldilib müttəfiq respublikalar arasında ön cərgəyə çıxarılmasının, iqtisadiyyatın, elmin, təhsilin sürətli inki- şafının, o cümlədən mədəniyyətin tərəqqisinin geniş proq- ra mını vermişdi. Bu proqram Azərbaycanın hər sahədə t ərəqqisinin başlanğıcı idi və sonrakı illərdə mədəniyyətin yüks əlişi üçün geniş imkanlar açdı. 1970-1980-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında 83 yeni klub, 51 kitab- xana tikil ərək istifadəyə verilmiş, 2 xalq teatrı yaradılmış, m ədəni-maarif müəssisələri üçün 38 mln. 873 min manat- lıq avadanlıq və texniki vasitələr alınmışdı [189, v. 5]. 1980-ci ild ə Naxçıvanda muxtar respublika fəalları- 165 nın yığıncağında çıxış edən Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, bizim m əqsədimiz muxtar respublikada təkcə iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək deyil, biz çalışırıq ki, Naxçıvan z əhmətkeşlərinin rifah halı da yaxşılaşsın, burada elm, m ədəniyyət daha yaxşı inkişaf etsin [186, v. 112]. Xalqımızın əsrlərlə qoruyub saxlaya bildiyi mədəni d əyərlər arasında teatr sənətinin inkişafı diqqətəlayiqdir. Teatr milli m ədəniyyətin, milli incəsənətin ayrılmaz tərkib hiss əsidir. İncəsənəti, mədəniyyəti teatrsız təsəvvür etmək qeyri-mümkündür [134, s. 9] . Bu baxımdan Heydər Əliyevin teatr sənətinin inkişafına xüsusi diqqət yetirməsi t əsadüfi deyildir. Heyd ər Əliyevin hakimiyyətinin ilk illərində muxtar respublikamızda cəmi bir peşəkar teatr və bir muzey f əaliyyət göstərirdisə, sonrakı illərdə peşəkar teatrların sayı daha da artdı. Şərurda, Ordubadda xalq teatrları fəaliyyətə başladı. Rayon mərkəzlərində müasir m ədəniyyət ocaqları tikilərək xalqın istifadəsinə verildi. Heyd ər Əliyev teatrın inkişafı ilə yanaşı, bu sahədə çalışan ixtisaslı kadrlara, teatr xadimlərinə də daim qayğı göstərir, onların yubileylərinin keçirilməsi, adlarının əbədiləşdiril- m əsi məsələlərini diqqətdə saxlayırdı. T əbii ki, belə teatrlar arasında əsası 1883-cü ildə qoyulmuş, Azərbaycan teatrının tarixi salnaməsinə parlaq s əhifələr yazmış C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövl ət Musiqili Dram Teatrı öz fəaliyyəti ilə daha çox f ərqlənir. Ümumiyyətlə, Naxçıvanda teatr sənəti böyük tarixi inkişaf yoluna malikdir. “Azərbaycanda teatr hərə- katının başlanğıcı Naxçıvanla əlaqədardır... Naxçıvan teatrı başqa teatr mərkəzlərinə nisbətən milli teatr hərəka- tında daha güclü mövqe tutmuş və Azərbaycanda teatr s ənətinin inkişafına səmərəli təsir göstərmişdir... Naxçıvan 166 teatrının ümummilli teatr hərəkatında mühüm rol oyna- ması onun müstəqil mövqeyə malik olduğunu da sübut edir” [134, s. 41] . Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı müt əmadi olaraq muxtar respublikanın rayon və k əndlərinə səfərlər edir, tamaşalar göstərirdi. Naxçıvan şəhərində M.Sidqi adına Uşaq Kukla Teat rının fəaliyyətə başlaması da Heydər Əliyevin böyü- m əkdə olan nəslə, uşaqlara və eyni zamanda bütövlükdə m ədəniyyətə qayğısının daha bir təzahürü idi. Heyd ər Əliyevin milli musiqiyə, incəsənətə göst ərdiyi diqqət nəticəsində 1970-ci illərdə muxtar respublikada uşaqların musiqi təhsili alması imkanlarını genişləndirmək üçün musiqi məktəbləri şəbəkəsi xeyli genişlənmişdi. Musiqi məktəblərinə tələbə qəbulu üçün plan yerl əri artırılmışdı. Əgər 1970-ci ildə musiqi məktəb- l ərində 757 şagird oxuyurdusa, 1980-ci ildə onların sayı 1540 n əfərə çatmışdı [15, v. 190]. 1984-cü ild ə Naxçıvan Dövlət Filarmoniyasının t əşkil olunması muxtar respublikanın mədəni həyatında çox mühüm hadis ə idi. Məşhur “Araz” Dövlət Mahnı və R əqs ansamblı filarmoniyanın tərkibinə daxil edilmişdi [139, s. 89]. 1971-ci ild ə bu ansambl Ermənistan, Ukrayna, Gürcüstan v ə RSFSR-də, 1976 və 1978-ci ill ərdə yenidən Gürcüstan və Ermənistanda geniş konsert proq ramı ilə çıxış etmişdi. Naxçıvan Dövlət Filarmoni- yasının kollektivi bir neçə dəfə Azərbaycandan kənarda qastrol s əfərinə çıxmışdı. Belə ki, 1984-cü ilin oktyabrın- da kollektiv RSFSR- in bir sıra şəhərlərində, 1985-ci ilin martında Ermənistanda, 1985-ci ilin oktyabrında Belarus- da konsert proqramı ilə çıxış etmişdi [247, s. 23-24]. Heyd ər Əliyev Azərbaycan folklorşünaslığının, muğamın, aşıq sənətinin inkişafına, bədii özfəaliyyət 167 kollektivl ərinin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Onun bu siyas əti Naxçıvan Muxtar Respublikasının m ədəni həyatında da öz təzahürünü tapırdı. Bu siyasətin n əticəsi idi ki, 1970-ci illərdə muxtar respublikada, xüsu- s ən kənd yerlərində çoxlu mədəniyyət və özfəaliyyət kollektivl əri yaradılmış, qısa zaman kəsiyində onların şöhrəti muxtar respublikanın hüdudlarını aşmışdı. Belə ki, 1972-ci ild ə o zamankı İliç (Şərur) rayon mədəniyyət evinin “Yallı” ansamblı Almaniya Demokratik Respublikasında keçirilmiş VIII Beynəlxalq folklor r əqsləri festivalında ölkəni uğurla təmsil etmiş və festivalın laureatı diplomuna layiq görülmüşdü [155, s. 27]. 1970-ci ill ərdə mahnı və rəqs ansamblı kimi formalaşan bu mədəniyyət müəssisəsi son illərdə dövlət filarmoniyasının tərkib hissəsinə çevrilmiş, burada çalışan musiqi müt əxəssisləri üçün hər cür şərait yaradılmışdı. 1970-1980-ci ill ərdə muxtar respublikada bəstəkar- lıq sənəti də yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Naxçıvan MR Bəstəkarlar Təşkilatı da Heydər Əliyevin t əşəbbüsü və qayğısı ilə yaradılan yaradıcılıq təşkilatların- dan biridir. M əhz onun təşəbbüsü ilə 1978-ci ildə Az ərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının Naxçıvan təşkilatı yara dılmışdı [179, s. 273]. Naxçıvanda rəsm sənətinin inkişafında XX əsrin 70-ci ill əri xüsusi bir tarixi mərhələ təşkil edir. 1970-ci ild ə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının Naxçıvan şöbəsinin yaradılması muxtar respub- likada bu s ənət növünün inkişafına güclü təkan verdi. Heyd ər Əliyev Naxçıvan rəssamlarının yaradıcılığı ilə daim maraqlanır, onlara lazımi şəraitin yaradılması üçün çalışırdı [220, 1982, 5 oktyabr]. Geniş xalq kütlələrinin mədəni səviyyəsinin 168 yüks əldilməsində kitabxanaların rolu əvəzsizdir. Onların sayının artırılması, yeni ədəbiyyatlarla zənginləşdirilməsi Heyd ər Əliyevin fəaliyyətinin bütün dönəmlərində günd əmdə olmuş və bu istiqamətdəki bütün problemlər operativ şəkildə öz həllini tapmışdı. Məhz bu məqsəd- yönlü siyas ətin nəticəsi idi ki, hazırda muxtar respublikada 292 kitabxana f əaliyyət göstərir. Nax çıvan Muxtar Respublikasının 80 illiyi münasi- b əti ilə buraxılan tarixi-statistik məcmuədəki statistik r əqəmlər Heydər Əliyevin mədəniyyətimizə göstərdiyi bö- yük diqq ət və qayğını ən layiqli şəkildə ifadə edir: “1940- cı ildə cəmi 80 kitabxana və onlarda mövcud olan kitab və jurnalların sayı 74 min nüsxə olmuşdursa, bu göstəricilər müvafiq sur ətdə 1970-ci ildə 232 və 1286 min nüsxə, 2003-cü ild ə isə 292 və 2292 min nüsxə olmuş və ya 1940- cı ilə nisbətən 3,7 və 31 dəfə, 1970-ci ilə nisbətən isə 1,3 v ə 1,8 dəfə artmışdır. Hazırda muxtar respublikada f əaliyyət göstərən kitabxanaların 86,3 faizi, onlarda mövcud olan kitab v ə jurnalların isə 65,3 faizi kənd yaşayış məntəqələrinin payına düşür. 1940-cı ildə muxtar respublikanın ərazisində cəmi 105, 1970-ci ildə isə 166 klub f əaliyyət göstərmişdisə, 2003-cü ildə onların sayı 245 olmuş və ya həmin illərə nisbətən müvafiq surətdə 2,3 və 1,5 d əfə artmışdır. Fəaliyyət göstərən klubların 38-i və ya 15,5 faizi şəhər yerlərinin, 207-si və ya 84,5 faizi isə kənd yerl ərinin payına düşür” [175, s. 42]. 1980-ci ild ə muxtar respublikanın kütləvi kitabxanalarında 31683 min kitab oxuculara verilmişdi ki, bu da 1970-ci ild əkindən 19 dəfə çox idi [15, v. 195]. Heyd ər Əliyev Azərbaycanın bütün bölgələrinin, o cüml ədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar R espublikasının mədəni yüksəlişini təmin etmək 169 üçün sosial-m ədəni obyektlərin tikintisini sürətləndirməyi m əsul şəxslərdən ardıcıl olaraq tələb edir, bu məqsədlə M ərkəzi Komitə və respublika hökuməti səviyyəsində müvafiq q ərarların qəbul edilməsinə nail olurdu. 1980-ci ill ərin əvvəllərində Heydər Əliyevin şəxsi t əşəbbüsü ilə Naxçıvan şəhərində mədəniyyət sarayının tikintisin ə başlanıldı. 1984-cü ildə sarayın istifadəyə verilm əsi Naxçıvan ictimaiyyəti üçün böyük bir hadisə oldu. Bura da geniş dövlət tədbirlərinin, konsertlərin, müsabiq ələrin keçirilməsi üçün hər cür şərait yaradılmışdı. Hazırda yenidən çox yüksək zövqlə və ən yeni memarlıq ənənələrinin tətbiqi ilə yenidən qurulmuş həmin saray Heyd ər Əliyevin adını daşıyır. Kino s ənətinin təbliği işi də diqqətdən kənarda qalmamışdı. 1970-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublika- sında 131, 1975-ci ildə 180, 1980-ci ildə 189, 1985-ci ildə is ə müvafiq olaraq 190 kino qurğusu var idi [192, s. 86- 87; 195, s. 71]. Az ərbaycan KP MK və Azərbaycan SSR Nazirl ər Sovetinin “Naxçıvan MSSR-in xalq təsərrüfatını daha da inkişaf etdirmək tədbirləri haqqında” 8 yanvar 1974-cü il tarixli q ərarında 1974-1979-cu illərdə muxtar respublikanın kəndlərində 20 yeni stasionar kino qurğusu- nun v ə 6 yay kinoteatrının, kino meydançasının qurulması n əzərdə tutulmuşdu [25, v. 194]. H ər bir xalqın maddi və mənəvi sərvətlərinin, tarixi-m ədəni xəzinəsinin qorunub mühafizə və təbliğ edilm əsində muzeylərin rolu əvəzsizdir. Bir çox belə m ədəniyyət müəssisələrinin yaradıcısı və banisi olan Heyd ər Əliyev muzeylərin əhəmiyyətini yüksək qiymət- l əndirərək demişdi: “Milli ənənələrimizin nə qədər dəyərli olduğunu dünyaya gələn yeni nəsillərə çatdırmaq və onları bu ənənələr əsasında tərbiyə etmək üçün muzeylər 170 lazımdır” [200, 2007, 19 may]. Az ərbaycana rəhbərliyinin ilk illərində, həmçinin yenic ə müstəqillk qazandığımız vaxtlarda respublikamızda sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi v əziyyət tam qaydada olmasa da, o dövrd ə ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi və tapşırığı ilə muzeylərin fəaliyyətinin daha da yaxşılaş- dırılması üçün çox mühüm qərarlar qəbul edilmişdi. Belə ki, 1980-ci ild ə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə respubli- kamızda muzey işinə aid xüsusi qərar qəbul edilmişdi. Bu q ərarın Azərbaycan xalqının milli sərvətinin, tariximiz və m ədəniyyətimizlə bağlı maddi dəyərlərin toplanılması, qorunması, öyrənilməsi, təbliği və gənc nəslin tərbiyəsin- d ə istifadə edilməsi üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Q ərardan sonra respublikamızın əksər bölgələrində tarix- diyarşünaslıq muzeyləri yaradıldı [83, s. 284]. Heyd ər Əliyevin göstərişi ilə Naxçıvan MSSR-in 50 illiyi il ə əlaqədar Naxçıvan şəhərində Xatirə muzey- salonu yaradılmışdı. 1976-cı ildə həmin muzey-salonun g ələcək fəaliyyətini müəyyənləşdirmək üçün müt əxəssislərdən ibarət bir qrup Naxçıvana göndərilmişdi. Qrupun r əyi nəzərə alınmaqla Azərbaycan KP MK və Az ərbaycan SSR Nazirlər Soveti 18 noyabr 1976-cı il ta- rixd ə Naxçıvan MSSR-də Tarix muzeyinin şöbəsinin t əşkili barədə qərar qəbul etdi [27, v. 101]. Azərbaycan KP MK Bürosunun 10 noyabr 1980-ci il tarixli q ərarı ilə Culfa, İliç (Şərur), Ordubad rayonlarında Dövlət Tarix- Diyarşünaslıq muzey-ləri yaradıldı [30, v. 218]. XII əsrin mədəniyyət abidəsi olan Möminə xatın m əqbərəsi yanında memarlıq və incəsənət muzeyi təşkil olundu. Muxtar respublikada 1970-ci ild ə cəmi 2 muzey var idis ə, 1980-ci ildə onların sayı 4, 1985-ci ildə 11-ə çatdırıldı [126, s. 119]. 171 Görül ən bütün bu tədbirlər öz növbəsində muxtar respublikada muzey işinin yenidən qurulması və təşkilinə əsaslı təsir göstərmiş, muzeyşünaslığın daha da inkişaf etm əsinə təkan vermişdir. Zəngin, mənəvi irsimizin qorunmasında, inkişafında, böyüməkdə olan nəslin milli- m ənəvi ruhda tərbiyə olunmasında böyük rol oynayan muzeyl ər bu gün mədəniyyət ocaqları və mərkəzləri kimi xalqımızın xidmətindədir. Görül ən tədbirlər insanların muzeylərə gəlişinə marağı xeyli artırmış, tariximizin, mədəniyyətimizin h ərtərəfli öyrənilməsinə, gənclərin mənəvi-əxlaqi, bədii- estetik t ərbiyəsinin, elmi-ictimai dünyagörüşünün forma- laşmasına və zənginləşməsinə şərait yaratmışdır. 1960-cı ill ər ərzində muxtar respublikada yeganə olan Naxçıvan Dövl ət Tarix Muzeyinə 16 min nəfər tamaşaçı gəlmişdi. 1970-ci ild ən etibarən muzeydə yaradılan şərait, xalqın muzeyl ərə marağının artırılması, gənclərin və məktəbli- l ərin bu müəssisələrə kütləvi cəlb edilməsi sayəsində buraya g ələnlərin sayının 52 minə, 1980-ci ildə 272 minə, 1990- cı ildə isə 274 minə çatdırılmasına nail olunmuşdu [228, 2004, 8 dekabr]. Muzey işinə diqqət və qayğı Heydər Əliyevin f əaliyyətində xüsusi yer tuturdu. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanın bir çox yerlərində olduğu kimi, Naxçıvan MR-nın şəhər və rayonlarında müxtəlif profilli muzeyl ərin, o cümlədən ev muzeylərin yaradılması, f əaliyyət göstərən muzeylərin zənginləşdirilməsi işi daim diqq ət mərkəzində olmuşdur. 1972-ci ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Ordubad rayonunda böyük ədib M.S.Ordubadinin, 1975-ci ild ə akademik Y.Məmmədəli- yevin, XX əsrin 70-ci illərində və 80-ci illərinin əvvəllə- rind ə Naxçıvan şəhərində və Şahtaxtı kəndində görkəmli 172 Az ərbaycan dramaturqu və şairi H.Cavidin, Naxçıvan şəhərində məşhur sərkərdə C.Naxçıvanskinin ev muzey- l ərinin təşkil edilməsi deyilənlərin əyani sübutudur. 1980-ci ild ə məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və r əhbərliyi ilə “Respublikada muzeylərin şəbəkəsinin genişləndirilməsi haqqında” qəbul edilən qərar Azərbay- canda muzey şəbəkəsinin inkişafına, bölgələrdə tarix- diyarşünaslıq muzeylərinin açılmasına şərait yaratdı. Muzeyl ərin sayı 1990-cı ildə 12-yə, 2000-ci ildə 16-ya, 2003-cü ild ə isə 20-yə çatdırılmışdı. Hazırda muxtar respublikada çox z əngin eksponatlara malik olan 22 muzey f əaliyyət göstərir. Heyd ər Əliyevin ən böyük xidmətlərindən biri də Naxçıvan şəhərində C.Məmmədquluzadənin ev muzeyinin açılması idi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998- ci il 19 iyun tarixli S ərəncamı ilə Naxçıvan şəhərində C.M əmmədquluzadənin ev muzeyi yaradılmışdır. 1999-cu ild ə Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılmasının 75 illik yubiley tədbirlərində iştirak etmək üçün Naxçıvanda olarkən Heydər Əliyev görkəmli yazıçı v ə dramaturq C.Məmmədquluzadənin Naxçıvan şəhərin- d əki ev muzeyinin açılışı mərasimində iştirak etmiş və nitq söyl əmişdi. Prezident bu səfəri zamanı Heydər Əliyev Muzeyind ə, Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyində, H.Cavidin ev muzeyind ə də olmuşdu. 2002- ci ilin iyun ayında Naxçıvana səfəri zamanı Heyd ər Əliyev Naxçıvan şəhərində B.Kəngərli muzeyinin açılışında iştirak etmiş, muzeyin ekspozisiyası ilə yaxın- dan tanış olmuşdu. B.Kəngərli irsini yüksək qiymətləndi- r ən dövlət başçısı demişdi: ”Bu gün demək olar ki, Bəhruz K əngərli Azərbaycanın rəssamlıq sənətinin, mədəniyyəti- nin ən görkəmli nümayəndələrindəndir. Biz bununla fəxr 173 etm əliyik. Fəxr etməliyik ki, Azərbaycan xalqının belə böyük isteda da malik insanları olubdur”. Heydər Əliyev öz çıxışında B.Kəngərli irsinin tədqiq edilməsi məsələsi- nin z əruriliyini də qeyd etmişdi: “Hesab edirəm ki, Az ərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda bizim sənətşü- naslar, t ədqiqatçılar Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığını daha professional s əviyyədə tədqiq etməli, əsərlər yazmalıdırlar. Həm Bəhruz Kəngərlini Azərbaycan xalqı- nın görkəmli və yüksək mədəniyyətə malik olan nümay əndəsi kimi təbliğ etsinlər, həm də böyük rəssam kimi t əbliğ etsinlər” [10, 2002, 20 iyun]. Bu muzeyin h əyata vəsiqə alması və fəaliyyətə başlaması XX əsr Azərbaycan boyakarlıq sənətinin görk əmli nümayəndələrindən olan, Azərbaycan təsviri in- c əsənət tarixində portret və mənəzərə yaradıcılığının əsasını qoyan, rəssamlığa yeni ictimai məzmun gətirən, onu yeni forma v ə təsvir vasitələri ilə zənginləşdirən, Tif- lisd ə xüsusi rəssamlıq təhsili alan B.Kəngərli irsinə olan böyük hörm ət və ehtiramın nəticəsi idi. Təbii ki, bu muzeyin açılması da Heydər Əliyevin adı və fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. Bir sözl ə, Naxçıvan muzeylərinin əksəriyyəti ümummilli lider Heyd ər Əliyevin xeyir-duası ilə həyata v əsiqə almışdır. Bu gün Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyi, C.M əmmədquluzadə adına Ədəbiyyat Muzeyi, C.Məm- m ədquluzadənin, H.Cavidin, C.Naxçıvanskinin, B.Kən- g ərlinin ev muzeyləri, Dövlət Xalça Muzeyi, Açıq Səma altında Muzey, Naxçıvan Dövlət Rəsm Qalareyası, Xatirə Muzeyi, h əmçinin rayonlarda fəaliyyət göstərən tarix- diyarşünaslıq muzeylərinin fondlarında ümumilikdə 81500-d ən çox eksponat mövcuddur. Heyd ər Əliyev ədəbiyyata xalqın milli-tarixi 174 varlığının, mənəviyyatının üzvi tərkib hissəsi kimi baxmış, m ənsub olduğu xalqı ədəbiyyatı ilə bir yerdə bütöv bir tamın ayrılmaz hissəsi kimi dəyərləndirmişdir [91, s. 212]. Bu baxımdan Heydər Əliyev bütün fəaliyyəti boyu ədiblərimizin yaradıcılığını diqqətdə saxlamış, adlarını əbədiləşdirmişdir. Ulu öndər ədəbiyyatın rolundan danışarkən qeyd edirdi ki: “Çoxəsrlik tariximizdə xalqlarımızı yaşadan, qoruyan və bu günkü günlərə gətirib çıxaran amillərdən biri, ola bilər ki, ən əsası bizim m ədəniyyətimiz, ədəbiyyatımız, deməli, şairlərimiz, yazıçılarımızdır” [59, s. 22]. XX əsrin 30-40-cı illərində sovet rejiminin siyasi t əqib və repressiya dalğasında uzaq Sibirə sürgün edilmiş H.Cavi din anadan olmasının 100 illiyi haqqında 1981-ci ild ə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə qəbul olunan qərar respublika ictimaiyy əti tərəfindən böyük sevinclə qarşılan- dı. Böyük ədibin qızı Turan Cavid onun bu sahədəki f əaliyyətinə yüksək qiymət verərək yazırdı: “Atama əsl b əraəti Heydər Əliyev verdi”. 1982-ci ild ə Heydər Əliyevin böyük səyləri n əticəsində H.Cavidin cənazəsi Sibirdən Azərbaycana g ətirilərək şairin doğulduğu Naxçıvan şəhərində torpağa tap şırıldı. 1992-ci ildə Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali M əclisinin Sədri işlədiyi illərdə H.Cavidin 110 illiyinin qeyd olunmasını təmin etdi. 1992-ci il oktyabrın 24-də ke- çiril ən tədbirdə iştirak edən böyük lider görkəmli ədibin f əaliyyətinə yüksək qiymət verərək demişdi: “Bu gün bayram günüdür. Bu gün bizim Az ərbaycan xalqı üçün, o cüml ədən naxçıvanlılar üçün böyük bayramdır. Biz Az ərbaycanın böyük yazıçısı, şairi, dramaturqu, mütəfək- kiri, filosofu Hüseyn Cavidin anadan olmasının 110 illiyini qeyd edirik” [228, 1992, 25 oktyabr]. 175 Ümumiyy ətlə, Heydər Əliyev 1981-ci ildə öz adını Az ərbaycan tarixinə “Cavidi vətənə qaytaran oğul” kimi d ə həkk etmişdi. Xalqımızın böyük sənətkar oğlu H.Cavid öz m ənəvi haqqına Heydər Əliyevin inadı və iradəsi ilə çatdı. Heydər Əliyevin respublikaya qayıdışı H.Cavid irsin ə və taleyinə də qayıdış oldu [150, s. 186]. 1996-cı ild ə Heydər Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə H.Cavidin m əzarı üzərində möhtəşəm məqbərə ucaldıldı. Həmin il oktyabrın 29-da böyük ədibə ehtiram əlaməti olaraq ucaldılan məqbərənin açılışı oldu. Açılışda iştirak edən Prezident Heyd ər Əliyev məqbərəyə yüksək qiymət ver ərək fikrini belə ifadə etmişdi: “Hüseyn Cavidin məq- b ərəsi Naxçıvanın memarlıq tarixində yeni bir səhifədir. Naxçıvanda böyük memarlıq, milli-mənəvi abidələrimiz var. Bu abid ə də həmin ənənələrin davamıdır... Güman edir əm ki, gələcək nəsillər bu günü xatırlayacaq. Mən sizin hamınızı bu bayram münasibətilə bir daha təbrik edir əm” [109, 1996, 1 noyabr]. Açılış mərasimində H.Cavidə xüsusi məhəbbət və r əğbətini ifadə edən Azərbaycan Prezidenti ədibin nəşinin sovet hakimiyy əti illərində öz vətəninə gətirilməsinin ç ətinliyindən və tarix-mənəvi əhəmiyyətindən danışaraq bildirirdi ki: “...1982-ci ild ə Hüseyn Cavidin cənazəsini uzaq Sibird ən Azərbaycana gətirmək asan iş deyildi. Bu böyük irad ə, cəsarət tələb edirdi. Ancaq xalqımıza, mill ətimizə, tariximizə, mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, m ənəviyyatımıza olan sədaqət mənə belə bir cəsarət gös- t ərməyə imkan verdi. Mən bunu etdim. O vaxt Hüseyn Cavidin c ənazəsini Azərbaycana gətirərkən, onu Bakıda, ya xud doğulduğu yerdə torpağa vermək barədə müxtəlif fikirl ər var idi. Bu məsələ müzakirə olundu. Yazıçılarımız, aliml ərimiz, ziyalılarımız böyük fikir mübadiləsi apardı- 176 lar. Onlar q ərar qəbul etdilər. Bu mənim də qərarım idi ki, Hüseyn Cavidin c ənazəsi Naxçıvana gətirilsin... Mən bu işi edərkən ziyalılarımıza, alimlərimizə, yazıçılarımıza bildirdim ki, Hüseyn Cavidin c ənazəsi adi qəbiristanda yox, Naxçıvan şəhərinin mərkəzində, onun doğulduğu evin yanında, görkəmli bir yerdə torpağa veriləcək. O m əqsədlə ki, bu, adi bir qəbir olmayacaq. Qəbrin üzərində m əqbərə tikiləcək və bu, böyük abidəyə, ibadətgaha çevril əcək...” [58, VII c., 1998, s. 520]. Naxçıvan diyarı dahilər yetirən, dünya ədəbiyyatına v ə mədəniyyətinə nəhəng korifeylər bəxş edən bir m əkandır. Bu diyarın yetirmələrindən bəhs edən Heydər Əliyev demişdir: “Naxçıvan həmişə böyük şəxsiyyətlərlə f ərqlənmiş və bu şəxsiyyətlər alimlər, münəccimlər, şairlər, memarlar, dövlət xadimləri, siyasi xadimlər olmuşlar. Naxçıvan həmişə Azərbaycanın yüksək ziyalı yetişdirən bir diyarı olmuşdur” [130, s. 62]. Əlbəttə, bu məkanın elm, mədəniyyət və sənət sahibl ərini üzə çıxaran, onları dünyaya tanıtdıran Heydər Əliyev olub. Bu gün Naxçıvan H.Cavid, C.Məmmədqulu- zad ə, M.S.Ordubadi, Y.Məmmədəliyev, B.Kəngərli və b. il ə fəxr edir. Bu görkəmli şəxsiyyətlərin dünya miqyasında tanımasında, adlarının əbədiləşdirilməsində başlıca rolu Heyd ər Əliyev oynamış, məhz o, öz diqqət və qayğısını əsirgəməmiş, onların ev-muzeyləri yaradılmışdır. Heyd ər Əliyev böyük dövlət xadimi, nəhəng və ciddi siyas ət adamı olmaqla yanaşı, həm də elmin və m ədəniyyətin ardıcıl himayəçisi idi. Onun təşəbbüsü və iştirakı ilə muxtar respublikanın neçə-neçə ədəbiyyat, inc əsənət və elm xadimlərinin yubileyləri keçirilmiş, onların fəaliyyəti yüksək dövlət mükafatları və fəxri adlar- la qiym ətləndirilmiş, abidələri ucaldılmışdır. Böyük tarixi 177 şəxsiyyətlərin yubileylərinin keçirilməsinin əhəmiyyətin- d ən bəhs edən Heydər Əliyev deyirdi: “Dünya birliyində, dünya xalqları arasında xalqımızın tarixini, mədəniyyətini, milli ənənələrini təbliğ etmək, yaymaq, sübut etmək üçün bel ə yubileylər həmişə böyük bir təsir vasitəsidir. Uzun ill ərin təcrübəsi göstərir ki, belə tədbirlər mənəviyyatın yüks əldilməsinə, insanların tariximizlə bağlı olmasına köm ək göstərir” [58, II c., 1997, s. 91-92]. Heyd ər Əliyevin dövlət rəhbəri kimi mədəniyyətin inkişafına göstərdiyi qayğı və diqqət təkcə sadalananlarla bitmir. Son vaxtlar Naxçıvan şəhərində istifadəyə verilən “Kitab evi” d ə mühüm mədəniyyət mərkəzi kimi, onun m ədəni inkişaf strategiyasının Naxçıvanda davamı kimi diqq əti cəlb edir. Heyd ər Əliyev tarixi abidələrimizi göz bəbəyi kimi qorumağı və mühafizə edib nəsillərdən nəsillərə çatdır- mağı daim tövsiyə edir və bu yolda mühüm tədbirlərin hə- yata keçirilm əsinə böyük önəm verirdi. O, Azərbaycanın r əhbəri kimi, bu məsələ ilə əlaqədar dəfələrlə tarixi q ərarlar qəbul etmişdir. Bir çox tarixi abidələrimiz elmi- b ərpa və təmir edilmiş, dövlət tərəfindən mühafizə altına alınmışdır. Daim Naxçıvana diqqət və qayğı göstərən Heydər Əliyev bu diyarın çiçəklənməsi və inkişafı yolunda çox bö yük işlər gördü. O, doğma elinə, obasına çox bağlı olan böyük insan idi. Onun s əyi nəticəsində muxtar respublikada b ir çox işlər görüldü. Q ədirbilən xalqımız Heydər Əliyevin özünün bütün əməllərini yüksək qiymətləndirir. Onun doğulub boya- başa çatdığı, həyatının əhəmiyyətli bir dövrünü yaşadığı Naxçıvanda hazırda ən mühüm mədəni mərkəzlərdən biri m əhz böyük liderin adını daşıyan Heydər Əliyev 178 muzeyidir. Görk əmli ictimai-siyasi xadim, dünya şöhrətli siyas ətçi, Azərbaycan xalqının milli lideri olaraq hələ sağlığında canlı əfsanəyə çevrilmiş Heydər Əliyevə böyük ehtiramın ifadəsi kimi həmin muzey Naxçıvan MR Ali M əclisinin Sədri Vasif Talıbovun 18 fevral 1999-cu il tarixd ə imzaladığı Sərəncam əsasında Naxçıvan şəhərində yaradılmışdır. Sərəncamda göstərilir ki, Heydər Əliyevin Az ərbaycan xalqı və dövləti qarşısındakı tarixi xidmətləri əsas tutularaq qərara alınır ki, Naxçıvan Muxtar Respub- likasının paytaxtı Naxçıvan şəhərində Heydər Əliyev Mu- ze yi yaradılsın [180, s. 71]. Bu Sərəncam Heydər Əliyev şəxsiyyətinə olan sonsuz ehtiramın bariz nümunəsi kimi tarixi, siyasi v ə mənəvi zərurətdən irəli gəlirdi. Muzey 10 may 1999-cu ild ə fəaliyyətə başlamışdır [87, s. 3]. Heyd ər Əliyev Muzeyi ümummilli liderimizin h əyat və fəaliyyət fəlsəfəsinin, elmi-nəzəri irsinin, azər- baycançılıq ideologiyasının öyrənilməsi, təbliği və gələcək n əsillərə çatdırılması kimi şərəfli missiyanı üzərinə götür- müşdür və hazırda bu missiyanı uğurla həyata keçirir. Göründüyü kimi, xalqımızın mədəniyyətinin, m ənəvi dəyərlərinin qorunub inkişaf etdirilməsində, milli m ənlik ruhunun gücləndirilməsində Heydər Əliyevin f əaliyyəti çoxşaxəli, geniş və danılmazdır. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|