ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14 I FƏSİL HEYDƏR ƏLİYEV VƏ NAXÇIVAN 1.1. Naxçıvanın tarixi haqqında Heyd ər Əliyev xalqımızın qədim və zəngin maddi- m ədəni və tarixi irsə sahib olduğunu bildirərək deyirdi: “Az ərbaycanın taleyi belə gətirmişdir ki, coğrafi-siyasi mövqeyin ə görə o, həmişə sivilizasiyaların qovuşuğunda olmuş və istər Qərbin, istərsə də Şərqin çox güclü təsirini öz üz ərində hiss etmişdir. Məlumdur ki, Azərbaycan insanın, bəşəriyyətin beşiyi olan nadir ölkələrdən biridir. Burada h əyat çox erkən yaranmışdır və Azıx mağarasında tapılmış Azıxantrop Azərbaycanın ən qədim ibtidai insan m əskənlərindən biri olmasını sübut edir. Qobustandakı və G əmiqayadakı qayaüstü təsvirlər və petroqliflər, Kür-Araz v ə Xocalı mədəniyyətlərinə aid maddi-mədəniyyət nümu- n ələri, Kurqan tapıntıları sübut edir ki, hətta miladdan əvvəlki minilliklərdə də Azərbaycanda inkişaf etmiş m ədəniyyət mövcud olmuşdur” [14, s. 19-20]. Bu baxımdan qədim türk-oğuz yurdu və tarixi Az ərbaycan ərazisi olan Naxçıvan bəşər sivilizasiyasının ilkin m əskənlərindən biridir. Aparılan tədqiqatlarla sübut olunmuşdur ki, Naxçıvan hələ qədim daş dövründə – paleolitd ə, yəni 500-300 min il bundan əvvəl ulu əcdad- larımızın yaşayış məskəni olmuşdur. E. ə. XII-I minilliklərdə Naxçıvan ərazisində da- vamlı və intensiv yaşayış olmuşdur. Azərbaycan xalqının soykökünü n formalaşmasında e.ə. IV-II minilliklərdə Naxçıvan ərazisində meydana çıxan iri tayfa ittifaqları mü hüm rol oynamışdır. Türk mənşəli kaspi, kadusi, naxç 15 tayfa ittifaq ları məhz bu dövrdə yaranıb formalaşmışdır [175, s. 12]. Son dövrl ərdə geniş miqyas alan araşdırmalara və t ədqiqatçılar arasında getdikcə güclənən elmi qənaətə görə Naxçıvan şəhərinin tarixi xeyli qədimdir. Bu məsələyə münasib ət bildirən akademik İ.Həbibbəyli yazır ki, bu vaxta q ədər Naxçıvanda daş dövrü ilə bağlı aparılmış araşdırmalar Naxçıvan şəhərinin yaşının 5 min il olduğunu dem əyə imkan verir. Belə ki, indiki Naxçıvan şəhərinin ilkin yeri, m əskəni hesab edilən ikinci Kültəpədən daş dövrün ə aid maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapılması burada şəhərsalma mədəniyyətinin yaşının 5 min il ətrafında olduğunu təsdiqləyir [101, s. 21]. Naxçıvan şəhərinin tarixi barədə məxəzlərdə olduq- ca maraqlı və müxtəlif fikirlər mövcuddur. Hələ e.ə. I əsrdə yaşamış Roma yazıçısı Kvint Horatsi Flakk, onun müasiri olan y əhudi tarixçisi İosif Flavi öz əsərlərində Naxçıvanın adını çəkmişlər [84, s. 11]. Naxçıvanın adının çəkildiyi ən qədim yazılı qaynaq yunan coğrafiyaçısı Ptolomeyin (e.ə. 165-87) “Coğrafiya” əsəridir. O, Naxçıvanın adını “Naxsuana” kimi qeyd edir (bax: 235 , s. 2). Şəhər yunanca – “Naksuana”, pəhləvicə – “Naxç”, ərəbcə – “Nəşəva” və ya “Naxçuan”, “Naxcuan” v ə ya “Naqşecahan” adlanmışdır. Bir sıra fars və türk m ənbələrində Naxçıvan “Nəqşicahan” kimi göstərilir [191, s. 7]. Yaqut əl-Həməvi “Mucəm əl-buldan” əsərində yazır: ”N əşəva” Azərbaycan şəhəridir... O, xalq arasında Nəxcuan adı ilə məşhurdur, bəziləri ona Nəqcuan da deyirlər”. XIII əsr müəlliflərindən Məhəmməd ibn Nəcib Bəkran “Cahannam ə” əsərində şəhərin adını həm “Naxçı-van”, həm d ə “Nəşəva” şəklində vermişdir [bax: 158, s. 26]. 16 Türk s əyyahı Ö.Çələbi göstərir ki, Naxçıvan şəhəri Turan hökmdarı Əfrasiyab tərəfindən salınmışdır. Orta əsrlərin ərəb qaynaqlarında şəhərin adı “Nəşava” kimi yazılsa da, H.Qəzvini, Katib Çələbi, Ö.Çələbi və b. bu yeri “N əqşicahan” adlandırmışlar [169, s. 62]. Osmanlı arxiv- l ərində olan məlumatlarda isə bu ad fərqli adlarla yazılmaqla bərabər, bölgənin adının “Naxçıvan” şəklində yazılışı qəbul edilmişdir [238, s. 3]. Rus t ədqiqatçısı K.A.Nikitinin 1882-ci ildə Tiflisdə rusca n əşr olunmuş, “Naxçıvan mahalı və Naxçıvan şəhəri” adlı məqaləsində [246] deyilir: “Dünya tufanından son ra Nuh Qafqazdakı Naxçıvan şəhərinin yerləşdiyi ərazilərdə məskunlaşmışdır. O, gəmidəkilərlə bərabər elə orada da qalıb. Onun məskunlaşdığı ərazi də “Nəh” adlanmışdır”. A.Yampolski göst ərir ki, qədim Midiya dilində Nuh peyğəmbərin adı “Nəx” idi, “van” isə yer, məkan dem əkdir [bax: 38, s. 44]. Bundan başqa, A.Axundov Naxçıvan sözünün m ənşəyini elam dilindəki “Nahhunte” sözü ilə əlaqədar izah edir. Onun fikrinc ə, bu ərazidə eramızdan 2-3 min il əvvəl elamlılar, sonralar isə midiyalılar yaşamış, burada yaran mış şəhərin adını elamlıların adı ilə adlandırmışlar. Şəhərin ilk adının “Nahhuntevan” olması, sonralar isə yerli türk əhalisi tərəfindən “Naxçıvan” şəklində işlədil- m əsi mümkündür. “Görünür, bu fonetik dəyişmədə Nuhun tufanı ilə əlaqədar rəvayətin və xalq etimologiyası dil hadis əsinin də (Naxçıvan-Nuhçuvan) təsiri olmuşdur”. Naxçıvan toponimi əfsanəvi Nuh peyğəmbərlə bağlı “dünya tufanı” ilə də əlaqələndirilir. Bu el mülahizəsinə gör ə, “Naxçıvan” sözü üç hissədən – “Nax” (Nuh), türk dill ərində isim düzəldən “çi” şəkilçisindən və yer, məkan 17 bildir ən “van” toponimik formatından ibarət olub, “Nuhçuvan” – “Nuhçuların məskəni”, “Nuhun diyarı” de- m əkdir [4, s. 47, 50]. Ə.Eyvazlı isə “Naxçıvan qədim türk torpağıdır” adlı əsərində Nuh yurdu Naxçıvan əhalisinin əcdadının türk m ənşəli saklara məxsus olduğunu qədim yer adları əsasında izah etmişdir [53]. V.A.Nikonov is ə Naxçıvan sözünün “Naxuç” şəxs, yaxud tayfa adından və yer, qəsəbə bildirən “avan” sözl ərindən əmələ gəlməsini ehtimal edir. C.Cəfərov şəhə- rin adının türk mənşəli olub, eramızdan əvvəl yarandığını v ə ilkin variantında dörd hissədən (ak+üç+eb+on) ibarət “Akçiban” olması fərziyyəsini irəli sürmüşdür. Bəzi tədqi- qatçıların fikrincə, “Naxçıvan” toponimi Turan mənşəli Parfiya imperiya sı dövründə yaranmışdır. “Nəxçir” sözün- d ən və məkan, yer bildirən “van” şəkilçisindən ibarət olub, ovlaq dem əkdir. Bu fərziyyəyə görə, dağ keçilərinin də çox oldu ğu Naxçıvan ərazisi vaxtilə Cənubi Qafqazdakı Parfiya hakiml əri sülaləsinin ov yeri olmuşdur. Çox güman ki, “Naxçıvan” sözü “Naxç” etnosu ilə əlaqədar yaran mışdır [169, s. 62]. Son dövrl ərdə “Naxçıvan” toponiminin mənşəyi ilə bağlı aparılan araşdırmalar bu sözün daha çox Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlı olduğu qənaətini daha da gücl əndirir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin S ədri Vasif Talıbov “Naxçıvan” sözünün mənşəyindən b əhs edərkən demişdir: “Naxçıvan” sözünün Naksuana kimi yazılmasından, digərləri isə qədim ərəb mətnlərində N əşəva kimi işlənməsindən istifadə edərək Naxçıvan ifad əsində yad elementlər axtarmağa cəhd göstərmişlər. Bir sıra alimlər isə Naxçıvanı ”Nəqşi-Cahan”, yəni dünyanın bəzəyi kimi başa düşmüşlər. Bu söz məhz 18 “Nuh” ifad əsi ilə bağlıdır və Naxçıvan – Nuhçuların, Nuh t ərəfdarlarının məskəni deməkdir” [230, s. 13]. Dig ər mənbələrdə də göstərilir ki, “xalq arasında geniş yayılmış rəvayətə görə, “Naxçıvan” toponimi Nuh peyğəmbərlə, daha doğrusu, “Dünya tufanı” ilə bağlı olub, “Nuhçuvan” – “Nuh t ərəfdarlarının məskəni”, “Nuhun diyarı” deməkdir [136, s. 9]. Orta əsrlər dövrünə aid salnamələrdə də Naxçıvanın “Nuhçıxan”, “Nuhcahan”, yəni Nuh şəhəri adlandırılması haqqında məlumatlara kifayət qədər çox rast gəlinir. Xalq arasında yaşayan rəvayətlərdə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Naxçıvan bəşər övladının ilk beşiyi, insan nəslinin ulu əcdadı hesab edilən Nuhun da- yanacaq yerl ərindən biri kimi təsvir edilir və onun adını daşıyır. Naxçıvanı Nuhun ilk məskəni, onun birinci olaraq çıxdığı yer kimi – “Nuh çıxan” kimi qəbul etmək Naxçıvanın qədimliyini bir daha təsdiq etmək deməkdir. XIX əsr rus müəlliflərinin əsərlərində Nuh peyğəm- b ərin Naxçıvan şəhərində məzarının və məzarüstü türbə- sinin olması haqqında məlumatları və təsvirləri də nəzərə alsaq, əminliklə demək olar ki, “Naxçıvan” toponimi bilavasit ə Nuh peyğəmbərlə bağlıdır ki, bu da Naxçıvan şəhərinin ən qədim yaşayış məskənlərindən və şəhərlərdən biri olduğu qənaətini təsdiqləyir. E. ə. IX-VI əsrlərdə Naxçıvan ərazisi qədim Manna v ə Midiyanın tərkibində olmuşdur. E.ə. 633-cü ildə Naxçıvan skiflərin hücumuna məruz qalaraq xeyli zərər ç əkmişdi. E.ə VI əsrin ortaları-e.ə. IV əsrin 30-cu illərində Naxçıvan Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında, e.ə. IV əsrin sonları-e.ə. I əsrin I yarısında isə qədim Azər- baycan dövl əti olan Atropatenanın tərkibində olmuşdur. Eramızın əvvəllərində Naxçıvan Albaniyada şəhər və 19 vilay ət olmuş, IV əsrdən Sasani dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir. VII-VIII əsrlərdə Naxçıvan ərəblər tərfindən işğal edildi. 654-cü ild ə Naxçıvan ərəb əmiri Həbib İbn Məslə- m ə tərəfindən tutulmuş və Ərəb xilafətinin III əmirliyinin t ərkibinə daxil edilmişdi [44, s. 93]. IX əsrin sonlarına yaxın bütün Xilafət ərazisində parçalanma prosesi geniş- l əndikdə Naxçıvan əvvəlcə Sacilər, onun süqutundan sonra is ə Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. X əsrdə Naxçıvan diyarında əmin-amanlıq dövrü başlamış, həmin vaxtlarda “Naxçıvan şahlığı” adlı feodal dövl ətinin əsası qoyulmuş və Naxçıvan şəhəri X əsrin 80- ci ill ərindən etibarən bu feodallığın paytaxtı olmuşdur. Bu feodal dövl əti XI əsrin 60-cı illərinə qədər mövcud olmuş v ə dövlət Əbu Duləfilər tərəfindən idarə olunmuşdur [174, s. 14]. Az ərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə bu məsələləri işıqlandıran M.X.Şərifli İran alimi Kəsrəvi Təbrizinin h əmin mövzuda apardığı tədqiqatları da təhlil edərək, əmir Əbu Duləfi müstəqil feodal dövləti kimi təqdim etdiyi Naxçıvanşahlığın banisi adlandırmış, “Naxçıvanşahlıq Salaril ər dövlətinin son vaxtlarında əmələ gəlmiş və R əvvadilər dövləti ilə yanaşı yaşamışdır” fikrini irəli sürmüşdür. M.Şərifli Naxçıvanşahlığı müstəqil dövlət kimi [227, s. 29], N.V əlixanlı isə Şəddadilər dövlətinin t ərkibinə aid bir əmirlik kimi təqdim edir [231, s. 77-78]. X əsrin sonundan başlayaraq Naxçıvan təqribən bir əsr ərzində Rəvvadilər dövlətinin tərkibində qaldı. XI əsr- d ə Azərbaycanın bir çox yerləri səlcuq türkləri tərəfindən tutuldu. 1064-cü ild ə səlcuq hökmdarı Alp Arslan Naxçıvan sərhədində meydan sulayan Bizans ordularını m əğlubiyyətə uğradıb, Naxçıvanı işğal etdi [216, s. 33]. 20 Bel əliklə, Naxçıvan ərazisi Böyük Səlcuq dövlətinin t ərkibinə daxil edildi. Naxçıvanın bundan sonrakı dövrü bilavasitə Atabəy Şəmsəddin Eldənizin (1136-1175) əsasını qoyduğu Azər- baycan Atab əyləri – Eldənizlər (Eldəgizlər) dövləti ilə bağlıdır. Belə ki, XII əsrin I yarısında Səlcuq imperiya- sının zəifləməsi və dağılması nəticəsində Yaxın Şərqdə qüdr ətli Atabəylər dövləti təşəkkül tapdı. 1136-cı ildən 1175-ci il ədək Naxçıvan bu dövlətin paytaxt şəhəri idi. Az ərbaycan hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dövründ ə (1175-1186) Qızıl Arslan, onun ölümündən sonra is ə arvadı Zahidə Xatın Naxçıvan hakimi olmuşlar. X əsrdən sürətlə inkişaf edən, XI-XIII əsrlərdə isə öz intibah dövrünü keçir ən Naxçıvanın ən parlaq çağları da m əhz Zahidə Xatının dövrünə təsadüf edir. XIII-XIV əsrlər Naxçıvanın tarixində mürəkkəb, keşməkeşli dövrlərdən biri olmuşdur. 1221-ci ildə monqol hökmdarı Çingiz xanın (1155-1227) qoşunları Naxçıvanı dağıdaraq viranə qoyurlar. Ərazidəki Gilan, Naxçıvan, Qarabağlar, Sədərək şəhəri xarabalığa çevrilir. 1225-ci ild ə Naxçıvan cənub istiqamətindən Azərbaycana soxulan Xar əzm şahı Cəlaləddinin hücumlarına məruz qalır [207, s. 33]. Onun T əbrizə yaxınlaşdığını eşidən Atabəy Özbək Naxçıvana, oradan da Əlincə qalasına çəkilib qalada sığı- nacaq ta pır və çox keçmir ki, burada da ölür [44, s. 140]. Bel əliklə, Azərbaycan Atabəylər dövlətinə son qoyulur. Sacil ər dövlətindən sonra tarixi Azərbaycan torpaq- larını vahid hakimiyyət altında birləşdirmiş Atabəylər (Eld ənizlər) dövlətinin siyasi tarixi Azərbaycanın dövlət- çilik tarixinin mühüm bir m ərhələsini təşkil edir. Ulu önd ər Heydər Əliyev Eldənizlər dövlətinin hökmdarlarının adlarını Azərbaycanın orta əsr dövlətlərinin qurucuları 21 olmuş məşhur dövlət xadimləri ilə bir sırada çəkir, bu görk əmli siyasi xadimlərin o dövrdə ictimai şüura dövlət- çilik düşüncəsinin aşılanmasındakı rolundan bəhs edərək deyirdi: “... M əhəmməd Cahan Pəhləvanın, Qızıl Arslanın, Uzun H əsənin, Şah İsmayıl Xətainin və başqa dövlət xadiml ərimizin həyat və fəaliyyəti xalqın vətən sevgisi və dövl ətçilik hissini daha da inkişaf etdirmiş, onu həyatın ən vacib, ən ümdə məqsədinə çevirmişdir” [14, s. 24]. Eld ənizlər dövləti süqut etdikdən sonra, 1231-ci ild ən başlayaraq Naxçıvan təqribən bir əsr ərzində mon- qolların hakimiyyəti altında olur. XIV əsrin ortalarından başlayaraq zəngin və strateji cəhətdən böyük əhəmiyyət k əsb edən Naxçıvan müxtəlif xarici işğalçılar – Çobanilər, Cucil ər, Cəlairilər, Müzəffərilər arasında mübarizə mey- danına çevrilir və əldən-ələ keçir. 1386- cı ildə Naxçıvan və ətrafı Qızıl Orda hökmdarı Toxtamışın orduları tərəfindən vəhşicəsinə dağı- dıldı. Az sonra Naxçıvan Əmir Teymurun hücumlarına m əruz qaldı. Bütün Naxçıvanı, Azərbaycanı və Yaxın Şərqi ələ keçirən Teymur orduları Əlincə qalasını mühasir əyə aldılar. Əlincə qalası 14 il ciddi müdafiə olunduqdan sonra, 1401-ci ild ə daxili feodal çəkişmələri n əticəsində Teymur ordusu tərəfindən ələ keçirildi. Naxçıvan bölgəsi Teymuri şahzadələri arasında ged ən hakimiyyət uğrunda ciddi mübarizə nəticəsində yadelli hücumlara m əruz qalmış və qarət edilmişdi. Bu dövrd ə Əlincə qalası bir müddət naxçıvanlı Qazi İmadəd- dinin hakimiyy əti altında da olmuşdur. 1406-cı ilin yayın- da T əbriz şəhəri Sultan Əhməd Cəlairi tərəfindən tutulan zaman Qazi İmadəddin Əlincə qalasından onun xidmətinə g əldikdə “Sultan ondan soruşmuşdu: Sən nəyə görə Mirzə Öm ərin sözü ilə Əlincə qalasını viran etdin? Qazi ca- 22 vabında demişdi: Müxaliflər (düşmənlər) Azərbaycan şəhərini ələ keçirmişdilər. Əlincə də möhkəm bir qala idi, ist əmədim ki, onlar həmin qalaya gəlib oranı özlərinə sığınacaq etsinlər və Əlincə onların pənah yeri olsun [69, s. 88]. XV əsrdə Naxçıvan bölgəsi əvvəlcə Qaraqoyunlu dövl ətinin, 1468-ci ildən isə Ağqoyunlu dövlətinin tərki- bind ə olmuşdur. Naxçıvanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövl ətlərinin tərkibində olmasını bu bölgədə həmin sülalə il ə bağlı çoxsaylı daş qoç heykəlləri və qəbirüstü s ənədlərin tapılması da sübut edir [65, s. 86]. XVI əsrdə Naxçıvan Azərbaycan Səfəvi dövlətinin hakimiyy əti altında idi. 1501-ci ildə Şərur düzündə Səfəvi- qızılbaş və Ağqoyunlu qoşunları arasında baş verən toqquşmada səfəvi ordusu qalib gələrək Naxçıvanı tutdu. XVI-XVII əsrlərdə Osmanlı-Səfəvi müharibələri zamanı Naxçıvan dəfələrlə əldən-ələ keçərək dağıdıldı, qarət edildi. 1514-cü ild ə Çaldıran döyüşündən sonra Osmanlı idar əsinə daxil olan Naxçıvan, “Naxçıvan sancağı” adı ilə Osmanlı idarə sisteminə daxil edildi [238, s. 3]. 1603-cü ild ə I Şah Abbas Naxçıvanı hakimiyyəti altına alıb hərbi düşərgəyə çevirdi. Onun idarəsi Maqsud Sultan K əngərliyə həvalə olundu. 1605-ci ildə Osmanlı qoşunları Naxçıvanı zəbt etdilər və ərazi Osmanlı imperiya sının tərkibinə daxil edildi. Beləliklə, min illər boyu Az ərbaycan dövlətlərinin tərkib hissəsi olmuş Naxçıvan diyarı XVI əsrin sonunda (1588-1603-cü illər) v ə XVIII əsrin əvvəllərində (1724-1735-ci illər) Osmanlı imperiyasının tərkibinə keçmiş və burada yenidən Osmanlı idarə sistemi tətbiq edilmişdi [194, s. 5]. Naxçıvan Səfəvilər dövlətinin tərkibində ikən, XVI əsrdə əvvəlcə mərkəzi Təbriz olan Azərbaycan, XVII əsrin 23 II ya rısından isə mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəd b əylərbəyiliklərinin tərkibinə daxil idi. XVI-XVII əsrlərdə Naxçıvan hakimləri Kəngərli tayfa başçılarından təyin olunurdu [205, s. 78]. 1736- cı ildə İranda qurulan Nadir imperiyasının t ərkibinə qatılan Naxçıvan 1747-ci ildə bu imperiyanın dağılmasından sonra müstəqil feodal dövlətə – xanlığa çevrildi. H əmin il Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan Nadir şahın buradakı naibi Ağa Həsəni Naxçıvandan qovaraq özünü xan elan etdi. Nax çıvan şəhəri xanlığın paytaxtı oldu. 1747-1797-ci ilə qədər müstəqil bir xanlıq olan Naxçıvan xanlığı, 1828-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal olunana qədər faktiki olaraq Qacarlar dövlətinin ucqarlarından birinə çevrilmişdir [43, s. 25]. Naxçıvan xanlığının hərbi qüdrəti az olduğuna görə Heyd ərqulu xan daha qüdrətli xanlara arxalanmağa çalışırdı. O, Qarabağlı Pənahəli xanla müttəfiq oldu, onunla v ə gürcü çarları ilə birlikdə 1752-ci ildə Şəkili Hacı Çələbi xana qarşı yürüşdə iştirak etdi. Uğursuz qurtaran bu yürüşdən sonra Heydərqulu xan xanlığın iqti- sadiyya tını tənzimləməklə məşğul oldu. Heydərqulu xanın ölümünd ən sonra (1763-1764) Naxçıvan xanlığı nisbətən z əiflədi. Taxta çıxmış Hacı xan Kəngərli Kərim xan Z ənddən asılılığını qəbul etmişdi. Sonralar Kərim xan Hacı xanı Şiraza dəvət edib kiçik bir günah üstündə əsir aldı. 1770-ci ildə Kərim xan Zəndin köməyi ilə taxta çıxmış Rəhim xan üç il sonra Vəliqulu xan Kəngərli t ərəfindən devrildi [56, s. 49]. 1804-cü ild ə I Rusiya-İran müharibəsi 1813-cü ildə Xank əndi yaxınlığındakı Gülüstan kəndində imzalanan müqavil ə ilə başa çatdı və Naxçıvan İranın tabeliyinə keçdi. Lakin bu müqavil ə Rusiya ilə İran arasında Cənubi 24 Qafqazla bağlı həlledici saziş olmadı. 1826-cı il iyunun 26- da rus qoşunları Zəngəzurun “Ərikli gədiyi” aşırımın- dan keç ərək Naxçıvana daxil oldu. Cənubi Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı general İ.F.Paskeviç Naxçı- vanın Xok və Şahtaxtı kəndləri yaxınlığında İran şahza- d əsi Abbas Mirzənin qoşunu ilə döyüşə başladı. Xoy, Maku, T əbriz şəhərləri, Abbasabad qalası ruslar tərəfindən ələ keçirildi. 1826-1828-ci ill ər II Rusiya-İran müharibəsi rusların qələbəsi ilə başa çatdı və 1828-ci il fevralın 10-da T əbrizin 43 km-də yerləşən Türkmənçay kəndində sülh müqavil əsi imzalandı. Müqaviləyə görə Araz çayı sərhəd olmaqla Naxç ıvan və İrəvan xanlığı Rusiyaya birləşdirildi [55, s. 105]. Türkm ənçay müqaviləsinin III maddəsində deyilirdi: “İran şahı həzrətləri öz adından və öz vərəsələri v ə varisləri adından Arazın o tayı və bu tayı üzrə İrəvan xanlığını və Naxçıvan xanlığını Rusiya imperiyasının tam mülkiyy ətinə güzəştə gedir” [229, s. 148]. “Tarixi prosesl ərin gedişi ona gətirib çıxardı ki, 1813-1828-ci ill ərdə imzalanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavil ələri Azərbaycanı, onun tarixi torpaqlarını parça- ladı, xalqımızı iki yerə böldü” [14, s. 24]. Qafqazı tutduqdan sonra Rusiya öz ərazisindəki m əcburi köçkünləri Azərbaycana göndərdi. Eyni zamanda, Rusiyanın İrandakı səlahiyyətli səfiri A.S.Qriboyedovun (1795- 1829) şəxsi təşəbbüsü ilə İrandan minlərlə erməni ail əsi Naxçıvana, Zəngəzura və Qarabağa köçürüldü. 1828- ci ilin martında çar I Nikolayın göstərişi ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində “Erm əni vilayəti” adlanan inzibati vahid yaradıldı. Qısa müdd ətdə Azərbaycan ərazilərinə İrandan və Türkiyədən 130 min ə yaxın erməni köçürüldü. 1828-1830-cu illərdə 25 Naxçıvan xanlığının ərazisinə 2511 erməni ailəsi köçürül- dü ki, onların da ümumi sayı 12555 nəfər idi. Bunlardan başqa, Naxçıvan şəhərində 434 erməni ailəsi yerləşdirildi [84, s. 21-22]. 1828-ci ild ə Naxçıvan və Ordubadda 4149 azərbay- canlı ailəsi, 810 erməni ailəsi yaşasa da, iki ildən sonra erm əni ailələrinin sayı 8321-ə çatmışdı. Lakin ermənilərin v ə rusların bütün cəhdlərinə baxmayaraq Naxçıvanda etnik v əziyyəti ermənilərin xeyrinə dəyişdirmək mümkün olmadı. Belə ki, kütləvi köçürülmələrdən sonra, 1897-ci ilin siyahıyaalınma göstəricilərinə görə, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında yalnız 55398 nəfər erməni, 115711 n əfər azərbaycanlı yaşayırdı [121, s. 239]. 1841-ci ild ə Naxçıvan torpaqları Gürcüstan-İmere- tiya quberniya sının tərkibinə verildi [119, s. 26]. 1850-ci ild ə Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qəzaları və Ordubad dai- r əsi yeni yaradılan İrəvan quberniyasına birləşdirildi. Çarizmin XIX əsrdə ermənilərin İrandan və Türki- y ədən Cənubi Qafqaza köçürülməsi siyasəti Rusiyanın g ələcək imperialist planlarının həyata keçirilməsi üçün bölg ədə daha münasib etnik-sosial və ictimai-siyasi zəmin hazırlamaq məramına xidmət edirdi. İranla və Türkiyə ilə davamlı münaqişə və müharibələr rusların cənub sərhəd- l ərini əhatə edən əraziləri xristian ermənilərlə məskunlaş- dıraraq bir tərəfdən adı çəkilən hər iki müsəlman dövləti- nin bölg ədə təsirini zəiflətmək, digər tərəfdən isə gələcək- d ə baş verə biləcək yeni müharibələrdə ermənilərdən m əqsədəmüvafiq şəkildə istifadə etmək məqsədini güdür- dü. Ümumiyy ətlə, Cənubi Qafqazda XX əsrin əvvəllərin- d ən başlayaraq milli-etnik zəmində baş verən münaqişələr göst ərdi ki, çarizm bütövlükdə Cənubi Qafqazı xristianlaş- dırmaq siyasəti yürütməklə bu bölgəni birdəfəlik İranın və 26 Türkiy ənin nəzarətindən qoparmaq və belə bir perspek- tivin olmama sını təmin etmək üçün ermənilərdən bir vasit ə kimi istifadə etmişdi. Bel ə bir şəraitdə 1890-cı ildə yaradılan avantürist, qatı millətçi və terrorçu erməni “Daşnaksütyun” partiyası Türkiy ənin şərq ərazilərində “Böyük Ermənistan” yarat- maq xülyası puça çıxdıqdan sonra XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Cənubi Qafqazda Azərbaycan torpaqları hesa- bına qondarma erməni dövlətinin yaradılmasına çalışırdı. XX əsrin əvvəlləri üçün Azərbaycanın, o cümlədən onun ayrılmaz tarixi ərazisi olan Naxçıvanın ictimai-siyasi, demoqrafik, etnik-sosial tarixi bilavasit ə ermənilərin törət- diyi qanlı qırğınlar, deportasiya, vəhşi terror və insanlığa sığmayan digər cinayətləri ilə müşayiət olunurdu. Erm ənilər azərbaycanlılara qarşı qanlı soyqırım və deportasiya siyas ətinin ilk mərhələsini çarizmin fəal dəstə- yi il ə 1905-1907-ci illərdə həyata keçirdilər. Hadisələr n əticəsində Bakıda və Naxçıvanda, Şuşa, Cavanşir, Cəbra- yıl və Zəngəzur qəzalarında yüzlərlə azərbaycanlı kəndi dağıdıldı, on minlərlə günahsız insan erməni vəhşiliyinin qurbanı oldu. Çarizmin ermənilərin vasitəsi ilə yürütdüyü milli qırğın siyasətinin nəticəsi əhalinin demoqrafik v əziyyətində öz əksini tapdı. 1897-ci ildə İrəvan quberni- yasında azərbaycanlıların sayı 313176 nəfər olduğu halda, 10 il sonra, 1907-ci ild ə 302965 nəfər qalmışdı. Deməli, qırğınlar nəticəsində təkcə İrəvan quberniyasında əhalinin 10 illik t əbii artımından 10 min nəfər artıq azərbaycanlı m əhv edilmişdi. İrəvanda rusca nəşr edilən “İrəvan quber- niyasının 1908-ci il üçün yaddaş kitabçası”nda İrəvan quberniyasının 242 kəndində 65149 nəfəri türk, 5579-u kürd olmaqla, c əmi 70728 müsəlmanın öldürüldüyü göst ərilir. 1897-1907-ci illərdə təkcə Naxçıvanda azərbay- 27 canlı əhalinin sayı 31279 nəfər (34,6 faiz) azalmışdı. Əhalinin təbii artımını da nəzərə almaqla, 1905-1907-ci ill ər soyqırımı nəticəsində təkcə Naxçıvanda azərbaycanlı- ların sayının təxminən iki dəfə azaldığını söyləmək olar [48, s. 181]. Bu dövrd ə çarizmin siyasi-ideoloji əsaslarının sar- sılması və mütərəqqi ideyaların getdikcə yayılması müşa- hid ə olunurdu. 1905-1907-ci illər Rusiya burjua inqilabı dövründ ə Naxçıvanda da sosial-demokrat ideyaları yayı- lırdı. 1904-cü ildə Bakıda yaranıb fəaliyyət göstərən “Hümm ət” müsəlman sosial-demokrat təşkilatının Naxçı- van, Culfa, Ordubad v ə Şərurda özəkləri təşkil edilmişdi. Bu öz əklərin başında Mirzəlibəy Bektaşov, Nəcəfqulu N əcəfov, Hüseynağa Novruzov, Məşədi Əhməd Əzimov, Mir Heyd ərzadə, Nəsrullah Şeyxov və başqaları durur- dular [65, s. 107]. Üç əsrlik Romanovlar monarxiyasının süqutu və Rusiyada 1917-ci il fevral burjua- demokratik inqilabının q ələbəsindən sonra qurulan Müvəqqəti hökumətin Naxçı- vanda da yerli orqanları təşkil edildi. Eyni zamanda Naxçıvan şəhərində, Culfada, Şahtaxtı dəmir yolu stansiyasında və başqa yerlərdə sovetlər yaradıldı. Naxçı- vanda ikihakimiyy ətlilik əmələ gəldi. 1917-ci ilin sonu- 1918-ci ilin əvvəllərində Naxçıvan diyarında siyasi vəziy- y ət getdikcə mürəkkəbləşir, hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda mübarizə kəskinləşirdi. Yaranmış qarışıq siyasi vəziyyətdə Azərbaycan torpaqlarını qəsb etmək istəyən silahlı erməni dəstələri yenid ən qanlı cinayətlər törətməyə başladılar. Ermənilər Z əngəzuru işğal etdikdən sonra, 1918-ci il fevralın sonları- martın əvvəllərində Naxçıvan bölgəsinin dinc əhalisinə qarşı genişmiqyaslı təcavüzə başladı. Heydər Əliyev 28 erm ənilərin bu dövrdə Naxçıvanın işğalı ilə bağlı qəsb- karlıq planlarına toxunaraq deyirdi: “...Əslində isə erməni- l ərin planları daha geniş idi və onların torpaq iddialarının əsas hədəfi məhz Naxçıvan idi. Onlar Zəngəzurun Erm ənistana ilhaq edilməsini bu yolda atılmış mühüm addım hesab edirdilər” [10, 1999, 5 fevral]. 1918-ci ilin iyununda Andranikin quldur d əstələri Naxçıvan şəhəri ətrafına qədər gəlib, vəhşicəsinə əhalini qırır, kəndləri yandırıb viranə qoyurdu. Bölg əni erməni təcavüzündən qorumaq məqsədi ilə 1918-c i ilin noyabrında Naxçıvan Şərur-Dərələyəz qəza- ları, Ordubad, Culfa, Vedibasar, Qəmərli və Mehri əya- l ətlərindən ibarət “Araz-Türk Respublikası” yaradıldı. Respublika 1919-cu il yanva rın 4-də ilk hökumət bəyan- nam əsində elan etdi ki, Naxçıvan həmişə özünü Azərbay- ca nın tərkib hissəsi hesab etmişdir və Ermənistanın hərbi t əcavüzünə qarşı Azərbaycandan kömək gözləyir [48, s. 199] . Naxçıvanın və əhatə etdiyi digər ərazilərin erməni v əhşiliyindən müdafiəsinin təşkili üçün yaradılan bu dövl ət cəmi bir neçə ay mövcud oldu. Belə ki, 1919-cu ilin yanvar ayında ingilislər Naxçıvana gəldikdən sonra Araz- Türk Respublikasının fəaliyyəti zəiflədi və həmin ilin aprel ayının əvvəllərində süqut etdi. Araz- Türk Respublikasının ləğv edilməsi Azərbay- can hökum ətini narahat edir və hiddətləndirirdi. Cümhu- riyy ət hökuməti Naxçıvanı bilavasitə erməni təcavüzün- d ən qorumaq iqtidarında olmadığından və bunun üçün h ərbi imkanlar da məhdud olduğundan, hökumət heç olmasa diplomatik vasit ələrlə Naxçıvanın işğalının qarşısı- nı almağa çalışırdı [233, s. 72]. 1919-cu il mayın 3-də Az ərbaycan Cümhuriyyətinin İrəvandakı diplomatik nümay əndəsi M.Təkinskinin Ermənistanın xarici işlər 29 nazirin ə təqdim etdiyi bəyanatda erməni qoşunlarının “Az ərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvana” göndəril- m əsinə qarşı ciddi etiraz ifadə edilirdi [72, s. 69]. İngilislərin Naxçıvana gəlişindən sonra Araz-Türk Respublika sının müdafiə səylərinin lazımi nəticələr ver- m əyəcəyini başa düşən Azərbaycan hökuməti Naxçıvanı n əzarət altına qaytarmaq və bölgənin müdafiəsi işində yaxından iştirak etmək üçün 1919-cu il fevralın 28-də Naxçıvan general-qubernatorluğunun yaradılması haqqın- da q ərar qəbul etmiş, əvvəlcə Bəhram xan Naxçıvanskini, h əmin ilin avqust ayında isə Səməd bəy Cəmillinskini general-qubernator t əyin etmişdi. Naxçıvanın 1918-1920-ci illərdə düşmən təcavü- zünd ən müdafiəsində Türkiyənin, türk hərbiçilərinin xüsusi xidm ətləri olmuşdur. Həm 1918-ci ildə genişlənən erm əni təcavüzünün qarşısının alınmasında, həm Araz- Türk Respublikasının yaradılmasında, həm də 1919-cu il iyulun 18-25-d ə Naxçıvanda erməni idarəçiliyinin ləğv edilm əsində Türkiyə naxçıvanlılara fəal hərbi-siyasi yardım göstərmişdi. 1919-cu ilin avqustundan 1920-ci ilin yanvar ayınadək Azərbaycan hökumətinin, yerli rəhbər- liyin v ə naxçıvanlıların birgə gərgin mübarizəsi nəticəsin- d ə bölgəni yenidən erməni idarəçiliyinə təslim etmək m əqsədi güdən Naxçıvanda Amerika general-qubernator- luğunun yaradılması səylərinin də qarşısı qətiyyətlə alındı [48, s. 214]. 1918-1920-ci ill ərdə bütövlükdə Azərbaycan xalqı- na v ə torpaqlarımıza qarşı genişlənən erməni təcavüzü, yürüdül ən soyqırım və deportasiya siyasəti Naxçıvanda da öz ağır izlərini buraxmışdı. Türkiyə mənbələrinin məlu- matına görə, həmin illərdə Naxçıvanda 73727 nəfər ermə- ni v əhşiliyinin qurbanı olmuşdu. Bu illərdə Naxçıvan, 30 Ordubad, Şərur-Dərələyəz qəzalarında təkcə kənd əhalisi- nin sayı 52 min nəfər azalmış, 287 kənd tamamilə və ya qism ən dağıdılmışdı. Təkcə Naxçıvanın əhalisi kəskin şəkildə – 38 faiz azalaraq, 1921-ci ildə 72182 nəfərə enmişdi. Lakin naxçıvanlıların qətiyyətli mübarizəsi bura- da erm ənilərin sayca üstünlüyə nail olmaq iatiqamətindəki c əhdlərini puça çıxarmışdı. Belə ki, hətta bütün qanlı cinay ətlərdən sonra, 1921-ci ildə ermənilər Naxçıvanda əhalinin cəmi 12 faizini təşkil edirdilər [48, s. 225]. 1920-ci ild ə bölgədə yeni siyasi şərait yarandı. H əmin il aprel ayının 28-də Azərbaycan, iyul ayında isə Naxçıvan rus-sovet qoşunları tərəfindən işğal edildi. 1920- ci il iyulun 28-d ə Naxçıvan Sovet Respublikası elan edildi [195, s. 15] . Lakin sovet Rusiyası Azərbaycan torpaqla- rının ermənilərə verilməsi ilə bağlı siyasət yürütməyə başladı. Hətta iş o yerə gəlib çatmışdı ki, daşnaklar sovet hökum ətinin elə ilk günlərində Naxçıvanın ermənilərə verilm əsi ilə bağlı əvvəllər belə səsləndirmədikləri ultima- tiv t ələblər də irəli sürmüşdülər. Lakin yenə də naxçıvanlı- la rın qətiyyətli müqaviməti, habelə sovet qoşunları ilə b ərabər bölgədə hələ də 8 minədək türk hərbiçisinin qalması son nəticədə daşnak planlarının iflası ilə nəticə- l əndi. Azərbaycanın Ədliyyə Komissarı Behbud ağa Şahtaxtinskinin apardığı işlər nəticəsində daşnak hökumə- tinin süqutundan sonra Erm ənistan İnqilab Komitəsi 1920- ci il dekabrın 28-də verdiyi bəyanatla Naxçıvanı müstəqil sove t respublikası kimi tanıdığını və ona qarşı ərazi iddialarından imtina etdiyini bildirdi [48, s. 233]. 1921- ci ilin yanvar ayında Azərbaycan, Ermənistan v ə RSFSR nümayəndələrinin Azərbaycan və Ermənistan inqilab komit ələrinin bəyanatlarına münasibətlə bağlı keçirdikl əri rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90 faizi 31 diyarın muxtar respublika hüququnda Azərbaycanın t ərkibində qalmasına səs verdi [165, s. 341-342]. Səsver- m ənin nəticələri 1921-ci ildə imzalanmış Moskva və Qars müqavil ələrində əks olunmuş müvafiq maddələrdə də öz əksini tapdı. 1921-ci ilin mart ayının 16-da RSFSR ilə Türkiy ə arasında Moskvada imzalanan müqavilənin [235, s. 84-87] 3-cü madd əsinə əsasən, “danışıq aparan tərəflər müqavil ənin 1 (C) əlavəsində müəyyən edilən sərhədlər daxilind əki Naxçıvan ərazisinin, qəyyumluğunu üçüncü bir dövl ətə heç bir vaxt güzəştə getməməsi şərti ilə, Az ərbaycanın tərkibində muxtar bölgə təşkil edilməsi bar əsində razılığa gəlmişlər”. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun yekun olaraq mü əyyən edilməsi və möhkəmləndirilməsində növbəti mühüm addım 1921-ci il oktyabrın 13-də bir tərəfdən Türkiy ə hökuməti, digər tərəfdən Azərbaycan, Ermənistan v ə Gürcüstan sovet hökumətlərinin Rusiyanın iştirakı ilə bağladıqları Qars müqaviləsi [188, iş 18, v. 135-145] oldu. Müqavil ənin 5-ci maddəsində deyilirdi: “Türkiyə höku- m əti, Azərbaycanın və Ermənistanın sovet hökumətləri razılığa gəlirlər ki, Naxçıvan vilayəti, bu müqavilənin III əlavəsində göstərilən sərhədlər daxilində Azərbaycanın q əyyumluğu altında muxtar ərazi təşkil edir”. Naxçıvan muxtariyyət statuslu ərazi kimi 1920- 1923-cü ill ərdə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası, 1923-1924-cü ill ərdə Naxçıvan Diyarı, 1924-cü il fevralın 9-dan 1990- cı il noyabrın 17-dək Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Res publikası, 1990-cı ilin noyabrından isə Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılmışdır. Tarix ən olduğu kimi, sovet hakimiyyəti illərində də Naxçıvanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və maddi-mədəni tarixi bilavasit ə Azərbaycanın tarixi inkişafı ilə, bütöv- 32 lükd ə respublikada baş verən hadisələrlə bağlı olmuşdur. Bu baxımdan 1920-1930-cu illər Naxçıvanın da tarixində ən ağır, faciəli illər kimi qalmışdır. Belə ki, o ötən əsrin 20-ci ill ərinin sovet hakimiyyəti quruculuğunun məşəq- q ətli mərhələsi Naxçıvanda da yaşanmış, 30-cu illərin repressiyası, bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan- da da öz ağır izlərini buraxmışdı. Bu mürəkkəb və h əyəcanlı hadisələrin şahidi olmuş Heydər Əliyev o illəri bel ə xatırlayırdı: “...Mən o günlərin şahidiyəm. Mən Naxçıvanda yaşayırdım. Bizim qonşularımızı iki günün içind ə gətirib ağlaya-ağlaya avtomobillərə doldurub, çıxarıb Arazın o tayına saldılar. Mən 1937-1938-ci illərdə Naxçıvandan siyasi motivlər üzrə Orta Asiyaya sürgün olunanla rı da görmüşəm. Onlar orta məktəbdə mənimlə bir yerd ə oxuyan qızlar, oğlanlar idi, göz yaşları içində gəlib biziml ə vidalaşırdılar. Biz də başa düşmürdük, gəlib yola salanda görürdük ki, bir günün iç ərisində onların evl ərində-eşiklərində nə vardısa, töküb-dağıdıb, onları avtomobill ərə doldurub sürürlər” [58, XIV c., 2005, s. 84]. II Dünya Müharib əsi başlayanda Sovet İttifaqının dig ər xalqları kimi, azərbaycanlılar da, o cümlədən Naxçıvan torpağının yüzlərlə yetirmələri də silaha sarılıb alman faşizminə qarşı müharibəyə qoşuldular. Müharibədə göst ərdikləri şücaətə görə üç naxçıvanlı – Qəzənfər Əkbərov, Nəcəfqulu Rəfiyev və Abbas Quliyev Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüldülər. Akim Abbasov, Allahverdi K ərimov, Əli Babayev, Bəxtiyar Kərimov, Əkbər Ağayev, naxçıvanlı qadınlardan Zəriyə Camalbə- yova, Dilb ər Təhməzbəyova, Surə Allahverdiyeva, Səkinə Şəfiyeva, Səfiyyə Sultanova, Firuş Məmmədəliyeva, Lora Abdullayeva v ə b. döyüş xidmətlərinə görə yüksək orden v ə medallarla mükafatlandırılmışdılar. 33 “H ər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün” şüarı ilə işləyən muxtar respublikanın zəhmətkeşləri müharibə ill ərində müdafiə fonduna 1 milyon manatdan çox pul, 12 kq qızıl və gümüş, 500 min pud taxıl, 150 min dəst isti paltar, minl ərlə sovqat göndərmişdilər [65, s. 116-119]. Müharib ə başa çatdıqdan sonra, xüsusən 60-70-ci ill ərdə Naxçıvan diyarı quruldu, tikildi, inkişaf etdi. 1950- ci ild ə sənaye məhsulu istehsalı 1940-cı il səviyyəsini 1,4 d əfə üstələdi. Bu dövrdə elektrik enerjisi istehsalı 4 d əfədən çox artdı. Naxçıvan şəhərində mebel fabriki, m ərmər zavodu, çörək zavodu və ət-süd kombinatı işə salındı. Ordubad ipək fabriki yenidən quruldu. Şərur rayonunda elektrik şəbəkələri, Qaraçay və Gümüşlü dağ m ədənləri, Şahbuz rayonunda Badamlı mineral sular zavodu v ə s. sənaye müəssisələri tikilib istifadəyə verildi. XX əsrin 60-70-ci illəri üçün xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin intensiv inkişafı, sənaye müəssisə- l ərinin, əsaslı tikintinin maddi-texniki bazasının möhkəm- l əndirilməsi, əhaliyə göstərilən bütün xidmət növlərinin daha da yaxşılaşdırılması səciyyəvi idi [65, s. 120]. Lakin XX əsrin 80-ci illərinin sonunda bütün SSRİ- d ə, Azərbaycanda kəskinləşən sosial-siyasi və iqtisadi probleml ər Naxçıvanda da özünü bütün cəhətləri ilə göst ərirdi. Bu zaman sovet imperiyasının süquta getdiyi, erm ənilərin Azərbaycana qarşı daşnak təcavüzünün gücl əndiyi bir şəraitdə Naxçıvan böyük əzm və birlik nümayiş etdirdi. 1989-cu il dekabrın sonlarında başlanan s ərhəd hərəkatı, 137 km məsafədə sovet-İran sərhəd qurğularının sökülməsi milli-demokratik hərəkatın yüksə- lişindən xəbər verirdi. 1990-cı il yanvarın 19-da, qanlı Bakı faciəsindən bir neçə saat əvvəl ermənilərin muxtar respublikanın Sədərək qəsəbəsinə mütəşəkkil hücumu 34 başladı. Həmin gün xalqın tələbi ilə Naxçıvan MSSR Ali Soveti SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq kimi o zaman üçün misli-b ərabəri olmayan tarixi bir qərar qəbul edərək bunu kütl əvi informasiya vasitələri ilə bir neçə dildə dünyaya b əyan etdi [84, s. 34]. 1990- cı il iyulun 22-də Naxçıvan diyarının böyük yetirməsi, görkəmli siyasətçi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin Naxçıvana gəlməsi ilə milli-demokratik hərəkat yeni mərhələyə qədəm qoydu. Naxçıvanlılar Heydər Əliyevin simasında öz xilaskarını tapdı. Tezliklə xalqın yekdil səsi ilə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə, Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilən Heydər Əliyev respub- lika əhalisinin güvənc yerinə çevrildi. Naxçıvanda milli oyanışın əsası qoyuldu. Bütün bunların sayəsində 1993-cü ildə Naxçıvan artıq bütün regionda milli-demokratik hərəkatının gücləndiyi bir bölgə idi. Muxtar respublika 1993- cü ilə nisbi ictimai-siyasi sabitlik şəraitində qədəm qoydu. İlin birinci yarısında muxtar respublika xarici, xüsusilə qonşu Türkiyə və İranla əlaqələrinin inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymuş, fevral- mart aylarında müvafiq olaraq həmin dövlətlərin Naxçıvanda konsulluqları açılmışdı. Bakıdakı bir sıra xarici ölkə səfirliklərinin nümayəndələri Naxçıvana gələ- rək Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevlə müxtəlif sahələr üzrə danışıqlar aparmışdılar. 1993-cü il aprelin 2- də düşmən tərəfindən Kəlbəcər rayonunun işğalı, Azərbaycanın hərbi münaqişə zonasında mövqelərinin zəifləməsi, ölkə rəhbərliyinin xalq arasında nüfuzdan düşməsi və may-iyun aylarında yaranmış siyasi böhran, xüsusilə 4 iyun Gəncə hadisələrindən sonra Azərbaycan vətəndaş müharibəsinin astanasında, milli 35 dövlətçiliyimiz məhvolma təhlükəsinin qarşısında dayan- dı. Ölkəmizin müstəqilliyi üçün yaranmış real təhlükə 1993- cü ilin iyununda görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin yenidən Azərbaycana rəhbərliyə qayıtmasına zə- min ya ratdı. Məhz onun fenomenal rəhbərliyi, müdrik si- yasəti respublikadakı hərc-mərcliyi aradan qaldırdı, vətən- daş müharibəsinin, Azərbaycanın əyalətlərə parçalanma- sının qarşısını aldı, cəbhədə qan tökülməsinə son qoydu. 1993-1995-ci ill ərdə Azərbaycanda ictimai-siyasi sabitlik t əmin edildikdən sonra Naxçıvan Muxtar Respub- likası da sabit inkişaf yoluna qədəm qoydu. 1995-ci il noyabrın 12-də keçirilmiş parlament seçkiləri nəticəsində Naxçıvan MR Ali Məclisinin yeni tərkibi formalaşdı. Dekabrın 16-da Ali Məclisin ilk sessiyasında Vasif Talıbov Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri seçildikdən sonra muxtar diyarın tarixində keyfiyyətcə yeni mərhələ başlandı. Ötən 17 ildən artıq dövr ərzində Naxçıvanda siyasi-hüquqi, ictimai-iqtisadi v ə sosial-mədəni sahələrdə sür ətli inkişafa nail olundu, ardıcıl olaraq genişlənən, bütün yaşayış məntəqələrini əhatə edən abadlıq və qurucu- luq siyas əti muxtar respublikanın inkişaf tempinin ən yaxşı göstəricisinə çevrildi. Naxçıvan Muxtar Respub- likasının 1998-ci ildə qəbul edilən Konstitusiyası Qanun Vasit əsi ilə Demokratiya uğrunda Avropa Komissiyası (Venesiya Komissiyası) tərəfindən Avropanın digər mux- tariyy ətləri üçün model kimi göstərildi [176, s. 60]. Bu dövrd ə makroiqtisadi göstəricilər xeyli yaxşılaş- mış, muxtar respublika öz sosial-iqtisadi inkişafının sürətli yüks əlişi dövrünə qədəm qoymuşdu. 2012-ci ildə ümumi daxili m əhsulun həcmi 1995-ci ilə nisbətən 42,5 dəfə, hər bir n əfərə düşən ümumi daxili məhsulun həcmi 33,7 dəfə, s ənaye məhsulunun həcmi 80,8 dəfə, əsas kapitala 36 yön əldilən investisiyalar 294,1 dəfə, kənd təsərrüfatının ümumi m əhsulu 7,2 dəfə, nəqliyyat sektorunda yük daşın- ması 19,5 dəfə, informasiya və rabitə xidmətlərinin həcmi 95,3 d əfə, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 23,9 dəfə, əhaliyə göst ərilən pullu xidmətlər 34,9 dəfə, ixracın həcmi 162,2 d əfə, əhalinin gəlirləri 46,5 dəfə, bir nəfərə düşən gəlirlər 36,9 d əfə, orta aylıq əməkhaqqı isə 22,8 dəfə artmışdır. Əgər 1924-1995-ci illər ərzində muxtar respublikada f əaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin sayı 56 idisə, 2012-ci ild ə bu göstərici 431-ə çatmışdır [228, 2012, 15 dekabr]. Muxtar respublikada elektrik enerjisi t əminatının yaxşılaşdırılması məqsədi ilə bu dövrdə 6 elektrik enerjisi istehsal ed ən müəssisə tikilmişdir. Əgər 2003-cü ilədək muxtar respublikada 1 su elektrik stansiyası var idisə, indi bel ə enerji istehsal edən müəssisələrin sayı 7-yə çatmışdır. Hazırda 36 maqavat gücündə Ordubad Su Elektrik Stansi- yasının inşası davam etdirilməkdədir. Son 10 ildə muxtar respublikada 9 yeni elektrik yarımstansiyası yaradılmış, 4 elektrik yarımstansiyası isə yenidən qurulmuşdur [178, s. 78]. M əhz muxtar respublikada həyata keçirilən enerji siyas ətinin nəticəsidir ki, 2012-ci ildə 660 milyon kvt/saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdir ki, bu da 1995-ci ildəki göst əricidən 6 dəfə çoxdur. Muxtar respublika elektrik enerjisi idxal olunan regiondan elektrik enerjisi ixrac ed ən diyara çevrilmişdir. Əgər 2003-cü ildə muxtar respubli- kaya 949 milyon kilovat/saat elektrik enerjisi idxal olun- muşdusa, 2013-cü ildə 339 milyon kilovat/saat elektrik enerjisinin ixracı təmin olunmuşdur [178, s. 79]. 1995-ci ild ən 01 yanvar 2012-ci ilədək olan dövr ərzində muxtar respublikada 428 inzibati bina, mənzil- kommunal t əsərrüfatı sahəsində 634 obyekt, 158 nasos 37 stansiyası, 371 subartezian quyusu, 126 körpü, rabitə və informasiya texnologiyaları sahəsində 268 obyekt və qur- ğu, 2220 müxtəlif güclü transformator yarımstansiyası, 57 xidm ət və ticarət mərkəzləri, 244 elm və təhsil müəssi- s əsi, 297 mədəniyyət müəssisəsi, 185 səhiyyə müəssisəsi, 35 idman obyekti, 375 halda su, kanalizasiya v ə drenaj x ətləri, əlil, məcburi köçkün, qaçqın, şəhid ailələri, təbii f əlakətdən zərər çəkənlər və digər bu kimi kateqoriyalar- dan olan şəxslər üçün 473 fərdi ev, 3448 istehsal, xidmət v ə digər infrastruktur obyektləri istifadəyə verilmişdir. Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədi il ə aparılan məqsədyönlü işlər nəticəsində 1995-2012-ci ill ərdə muxtar respublikada 76 mindən çox yeni iş yeri yaradılmış, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi demoqrafik v əziyyətə də müsbət təsir etmiş, muxtar diya- rın sakinlərinin sayı 426 min nəfəri ötmüşdür [ 228, 2012, 15 dekabr ] . 2013-cü ild ə isə muxtar respublikada sosial-iqtisadi inkişafın yeni zirvələri fəth edilmişdir. İqtisadi inkişafın əsas ölçüsü hesab olunan Ümumi Daxili Məhsulun həcmi on il əvvələ, 2003-cü ilə nisbətən müqayisəli qiymətlərlə 6,9 d əfə artaraq 2013-cü ildə adam başına 5423 manat olmuşdur. 2003-cü illə müqayisədə 2013-cü ildə sənaye m əhsulunun həcmi 49 dəfə, əsas kapitala yönəldilən inves- tisiyalar 16,4 d əfə, kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 4,7 d əfə, nəqliyyat sektorunda yük daşıması 2,6 dəfə, infor- masiya v ə rabitə xidmətləri 10,3 dəfə, pərakəndə əmtəə dövriyy əsi 11,1 dəfə, əhaliyə göstərilən pullu xidmətlər 12,9 d əfə, ixracın həcmi 96,6 dəfə, icmal büdcənin həcmi 12,7 d əfə, əhalinin gəlirləri 10,2 dəfə, hər bir nəfərə düşən g əlirlər 8,8 dəfə, orta aylıq əməkhaqqı isə 9,8 dəfə artmışdır. 2013-cü ilin sonunda muxtar respublikada 438 38 s ənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi ki, bu da 10 il əvvəlki göstəricidən 7 dəfə artıq idi (2003-cü ildə 66 belə mü əssisə var idi) [178, s. 78-79] . Bütün bu t ərəqqi və inkişafa Naxçıvan Muxtar R espublikasında ümummilli lider Heydər Əliyevin başla- dığı uğurlu quruculuq siyasətinin davam etdirilməsi nəti- c əsində nail olunmuşdur. Heç də təsadüf saymaq olmaz ki, 1995- ci ilin dekabrında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali M əclisinin Sədri seçilərkən Vasif Talıbov ilk bəyanatında muxtar respublikanın məhz Heydər Əliyevin müəyyənləş- dirdiyi siyasi x ətlə inkişafının prioritet olacağını bildirirdi: “M ənim ayrıca bir fəaliyyət planım olmayacaqdır. F əaliyyətimi görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin dövl ətçilik proqramının Naxçıvanda dönmədən həyata keçirilm əsinə həsr edəcəyəm” [ 103, s. 16 ] . Əlbəttə, bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ümummilli liderimiz Heyd ər Əliyevin müstəqil Azərbaycanda çoxşaxəli dövlət quruculuğu fəaliyyəti nəticəsində inkişafın yeni mərhələ- sin ə qədəm qoymuş və inkişaf etmişdir. Hazırda muxtar respublikanı intibahın yeni zirvələrinə doğru aparan bu yüks əliş xətti Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin diqq ət və qayğısı nəticəsində uğurla və ilbəil artan templə davam etdirilir. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|