Elektrotehnika va elektronika

Tashqi tavsif.
Yuklama bilan ishlayotgan generator kuchlanishining yakor tokiga 
bog‘lanishini ifodalovchi egri chiziq, ya’ni 
U
0 
= f (i
z
)
generatorning tashqi tavsifi deb ataladi. Bunda 
R
p
 
= const
qo‘zg‘atish tokini rostlab turish uchun kiritilgan rezistor qarshiligi va 
n = const
qilib saqlanishi 
kerak. 
4)
Rostlash tavsifi.
Yuklama bilan ishlayotgan generatordagi 
i
k
= f (I
ya
)
bog‘lanish 
rostlash tavsifi deb ataladi. Bunda yuklama toki /
ya
ning o‘zgarishiga qaramay, generator kuchlanishi 
o‘zgarmas, ya’ni
U = U
n
 = const
va 
n = const
bo‘lib qolishi kerak. 
13.4. O‘zgarmas tok motorlarini ishga tushirish va aylanish tezligini rostlash 
Elektr mashinalar qutblarida etarli magnit oqim bo‘lgan o‘zgarmas tok mashinasining yakor 
chulg‘amiga o‘zgarmas tok berilsa, u holda yakor chulg‘amidagi tokli o‘tkazgichlarga ta’sir etuvchi 
elektromagnit moment hosil bo‘ladi. Bunda elektr energiyasini mexanik energiyaga aylanib, elektr mashina 
motor rejimida ishlaydi. Yakor chulg‘ami seksiyasi tomonlarining biri shimoliy, ikkinchisi esa janubiy qutb 
ostida joylashgan bo‘ladi. Shu sababli, yakorda hamma vaqt bir tomonga aylantiruvchi elektromagnit 
kuchlar hosil qilish uchun 
N 
va 
S
qutblar ostidan o‘tuvchi yakor o‘tkazgichdagi tokning yo‘nalishini 
o‘zgartirib turish kerak.
Yakor o‘tkazgichlariga beriladigan tokning yo‘nalishi kollektor bilan o‘zgartirilib turiladi (13.6-rasm).

---

177 
13.6-rasm. 
O‘zgarmas tok motorida yakorga beriladigan tokning kollektor bilan o’zgaruvchan 
tokka aylantirilishi 
Demak, o‘zgarmas tok mashinasining generator rejimida uning kollektori bilan yakor chulg‘amidagi 
o‘zgaruvchan tok o‘zgarmas tokka aylantiriladi, motor rejimida esa kollektor bilan elektr tarmog‘idan 
beriluvchi o‘zgarmas tok yakor chulg‘amiga turli yo‘nalishlarda beriladi. Elektromagnit moment ta’sirida 
o‘zgarmas chastota 
n 
bilan aylanuvchi motor yakoridan o‘tkazgichlarida EYuK hosil bo‘ladi.
13.7 – rasm. Motor yakorida hosil bo‘ladigan EYuK va ularning tokka teskari yo‘nalishi. 
Generatorda tokning yo‘nalishi EYuK tomon bo‘lsa, motor yakorida hosil bo‘lgan EYuK ning yo‘nalishi 
esa teskaridir. Shu sababli bu EYuK teskari EYuK deb ham ataladi.
O‘zgarmas tok motorning yakor zanjiri uchun EYuKlarning muvozanat tenglamasi quyidagicha 
ifodalanadi:

---

178 
(13.5) 
bunda 
U
– motorning yakor chulg‘amiga beriladigan kuchlanish, V; 
E
ya
– yakor chulg‘amida hosil bo‘lgan EYuK, V; 
I
ya
Σ
R
– yakor zanjirida kuchlanishning tushuvi, V; 
Σ
R = R
ya
+ R
T
– yakor chulg‘ami qarshiligi bilan tashqi qarshilik yig‘indisi, Om. 
Yakor toki quyidagicha ifodalnadi: 
, 
(13.6)
EYuKlar tenglamasining ikki tomonini ga ko‘paytirib quvvatlar tenglamasining quyidagi ifodasi 
olinadi: 
,
(13.7) 
Bunda 
UI
y
– elektr tarmog‘idan motorga beriladigan quvvat, Vt; 
I
2
ya
Σ
R
–yakor zanjiridagi qarshiliklarning qizishiga sarflangan quvvat isrofi, Vt; 
E
ya
I
ya
– motor yakorida hosil bo‘ladigan quvvat, Vt.
Agar 
E
ya
o‘rniga uning 
E
ya
=pN/60a
Ф
n
qiymati qo‘yilsa, u holda quyidagi hosil qilinadi: 
.
(13.8) 
pN//2
π
a
ФI
ya
= M
em
tenglama elektromagnit momentini ifodalagani uchun yakorda hosil 
bo‘ladigan quvvat elektromagnit quvvat deb ataladi va 
P
em
bilan belgilanadi:
(13.9) 
Bunda:
ω
(rad/sek) = 2
π
n/60
– yakor aylanishining burchak chastotasi;
n(ayl/min)
– yakorning minutiga aylanish soni.
Demak, elektr motorga berilgan 
U
I
ya
quvvatning mexanik energiyaga o‘tgan qismini elektromagnit 
quvvat tashkil etadi. 
Elektromagnit quvvatning asosiy qismi motor vali(o’qi)dagi foydali mexanik quvvat
P
2
ga aylanadi, 
qolgan kichik qismi 
P
0
esa aylanuvchi yakordagi mexanik ishqalanishlarni engishga va motorning po‘lat 
qismlarida sodir bo‘luvchi quvvat isroflariga befoyda sarflanadi. Shunga ko’ra 
P
em
=P
2
+P
0
bo‘ladi. 

---

179