Elektrotehnika va elektronika

mustaqil
va 
o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli
o‘zgarmas tok generatorlariga bo‘linadi. Agar generatorning 

---

173 
qo‘zg‘atuvchi chulg‘ami tashqi tok manbaidan ta’minlansa mustaqil, o‘z yakoridan ta’minlanganda esa 
o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generator olinadi.
O‘z-o‘zidan qo‘zg‘atishli generatorlar o‘z navbatida
parallel (shunt),
ketma-ket (series) va
aralash (kompaund)
qo‘zg‘atishli generatorlarga bo‘linadi.
Parallel qo‘zg‘atishli generatorda qo‘zg‘atuvchi chulg‘am yakor chulg‘amiga parallel ulansa, 
ketma-ketlikda ketma-ket ulanadi, aralashlikda esa qo‘zg‘atuvchi chulg‘am ikkita bo‘lib, ularning biri 
yakor chulg‘amiga parallel, ikkinchisi ketma-ket ulanadi.
13.4-rasmda: 
a — 
mustaqil; 
b — 
parallel; 
v — 
ketma-ket; 
g — 
aralash va 
d — 
o‘zgarmas magnit 
bilan qo‘zg‘atishli generatorlar ulanishining prinsipial sxemalari ko‘rsatilgan. 13.4-rasm, 
d
dagi 
generator sxemasida qo‘zg‘atuvchi chulg‘am bo‘lmaganligi sababli uning o‘rnida o‘zgarmas magnit belgisi 
ko‘rsatilgan. 
13.4-rasm. Generatorlar ulanishining prinsipial sxemalari. 
Generatorning ishlash jarayonda uning yakor chulg‘amida 
E
ya
= k
E
pF 
ga teng bo‘lgan EYuK hosil 
bo‘ladi. EYuK hosil bo‘lgan yakor chulg‘amiga yuklama sifatida biror elektr iste’molchisi ulansa, u 
holda yakor zanjiridan yuklama toki I
ya
o‘tadi. 
Bunda yakor zanjiri uchun EYuKlarning quyidagi muvozanat tenglamasini tuzish mumkin:
,
R
I
U
R
I
R
I
Е
я
я
н
я
я
(13.1) 

---

174 
Bunda:
н
я
R
I
U
— generator qismalaridagi kuchlanish (yuklama kuchlanishning tushuvi);
н
R
— 
yuklama qarshiligi;
)
(
ч
с
к
к
я
я
я
R
R
R
R
R
I
R
I
— 
tegishlicha yakor, qo‘shimcha qutb, 
kompensatsiyalovchi va ketma-ket chulg‘am hamda chutka qarshilikla-rida kuchlanishning tushuvi. 
Agar yakor chulg‘amiga yuklama ulanmasa, u holda 
I
ya
= 0
bo‘ladi. Generatorning yuklamasiz, ya’ni 
I
ya
= 0
bilan ishlash rejimi salt ish rejimi deb ataladi. Demak, salt ish rejimida generator kuchlanishi 
uning yakorida hosil bo‘lgan EYuK ga teng, ya’ni 
U= E
ya 
bo‘ladi. Yuklama berilishi bilan generator 
kuchlanishi yakordagi e. yu. k. ga nisbatan 
I
ya
Σ
R
hisobiga kam, ya’ni 
R
I
E
U
я
я
(13.2) 
bo‘ladi. Generatorni ishlatish uchun, dastavval, uning yakorini birlamchi motor bilan kerakli chastotada 
aylantirish zarur. Bunda generator vali(o’qi)ga ta’sir etuvchi momentlarning muvozanat tenglamasi 
quyidagicha ifodalanadi: 
,
0
1
эм
М
М
М
(13.3) 
bunda
M
1
— 
birlamchi motorning aylantiruvchi momenti; 
M
0
— 
salt ish momenti (yuklamasiz ishlayotgan generator yakorini aylantirishda 
mexanik ishkdlanishlarga sarflanadigan moment); 
M
em
— 
elektromagnit moment (yuklama 
bilan ishlayotgan generatorda hosil bo‘luvchi moment). 
Generator elektromagnit momentining ifodasi quyidagicha aniqlanadi. YUklama bilan 
ishlayotgan generator chulg‘amining har bir parallel shoxobchasidan 
а
I
i
я
я
2
ga teng bo‘lgan tok 
o‘tadi.
Yakorning tokli o’tkazgichlariga asosiy qutbdagi magnit oqim ta’sir etishi natijasida elek-
tromagnit kuch 
R
ei
hosil bo’ladi. 13.5-rasmda yakorning har bir tokli o‘tkazgichiga ta’sir etuvchi 
elektromagnit kuch ko‘rsatilgan. Bu kuchning qiymati 
l
i
В
F
я
ур
эм
bo‘lib, uning yo’nalishi chap qo‘l 
qoidasiga binoan aniqlanadi.

---

175 
13.5 – rasm. Generatorda hosil bo‘ladigan elektromagnit momenti. 
Yakor o‘tkazgichlariga ta’sir etuvchi elektromagnit moment ifodasini quyidagicha yozish mumkin:
,
,
2
Нм
Фl
k
Фl
а
рТ
М
я
м
я
эм
(13.4) 
bunda 
const
a
pN
k
м
2
— moment doimiysi deb ataluvchi va mashina parametrlari bilan 
aniqlanuvchi o‘zgarmas koeffitsient. Generatordagi elektromagnit momentning qiymati qutblardagi 
magnit, oqim 
F
bilan yakor toki 
I
ya
ga proportsional bo‘lib, uning yo’nalishi birlamchi motorning 
aylantiruvchi momentiga teskari bo‘ladi (13.5-rasm).
Shuning uchun generatorda hosil bo’ladigan elektromagnit moment