Elektrotehnika va elektronika

datchiklarining konstruktsiyasini aniqlash.
 
Suyuqliklar sathini o‘lchash bo‘yicha oddiy asbob ko‘rsatuvchi oynalar, ya’ni tutash idishlar kabi 
ishlaydigan elementlar qo‘llanadi. 
O‘lchashlarning usuli bo‘yicha sath o‘lchagichni beshta asosiy guruhga ajratish mumkin: qalqovuchli, 
gidrostatik sath o‘lchagich, ularning ishlashi suyuqlik qatlamining statik bosimi yoki sathlar farqini 
o‘lchashga asoslangan; turli rusmdagi elektrli, radioizotopli va ultratovushli sath o‘lchagich. 
Qalqovuchli sath o‘lchagich (8.7-rasm,a) jihozining soddaligi uchun ham keng tarqalgan. Ularning 
asosiy elementi bo‘lib ichi bo‘sh idish ko‘rinishiga ega suyuqlikning yuzida suzib yuruvchi P qalqovich 
xizmat qiladi.
8.7-rasm. Sath o‘lchagichlarning sxemalari: 
a — qalqovuchli reostati bilan; b —sig‘im datchikli.
Qalqovich D potensiometning surgichi bilan mexanik bog‘langan. Qalqovich holatini o‘zgartirganida 
D potensiometr surgichining siljishi yuzaga keladi va shkalasi sathning o‘lchov birligida darajalangan IP 
asbobning kuchlanishini o‘zgartiradi. 

---

100 
Sig‘imli sath o‘lchagichlarning ishlashi o‘lchanayotgan muhitga tushirilgan kondensator sig‘imining
cheklanishiga asoslangan.
Sig‘imli sath o‘lchagichning sezgir elementi bo‘lib (8.7-rasm,b) suyuqlik sathi 
o‘zgarganida o‘zining sig‘imini o‘zgartiradigan kondensator hisoblanadi. Sezgir element (datchik) 1 
izolyatsiali material bilan qoplangan 2 metalli sterjendan(elektroddan) iborat.
Aniqlash muhiti ichiga 
joylashtirilgan, suyuqlikning h sathiga bog‘liq, idishning devorlari bilan birgalikdagi sig‘imi kondensator 
hosil qiladi.
Ultratovushli sath 
o‘lchagichlarning ishlash tamoyili
tovushli to‘lqinlarining suyuqlik - havo 
(gaz) chegarasidan ortga qaytishiga asoslangan. Mazkur holatda suyuqlikning sathini aniqlashda 
kattaliklari uzatish va qabul qilish oraliqdagi impuls vaqti o‘lchanadi. 
Sathning konduktometrik datchiklari ishlashi (yoki elektrodli sath o‘lchagich), ularda, jismlar ichida 
turli sathlarga botirilgan elektrodlar ikkilamchi asbobga signal uzatadi, sathning datchiklari
elektro‘tkazuvchan suyuqlik orqali (8.8-rasm) elektrli zanjirini berkitish yoki ajratishga asoslanib ishlaydi. 
8.8-rasm. Elektrodli datchiklarga ega bo‘lgan sath rostlagichi. 
Sath rostlagich datchiki uchta A, B, C, elektrodli bloklar ta’minot va boshqarish (pasaytiruvchi Tr 
transformatorni ulovchi, Vr to‘g‘irlagich, MP magnitli ishga tushirgich, R elektromagnitli rele va T 
tranzistor) va nasosning elektr yuritkichi (elektromotor(yuritkich) sxemada ko‘rsatilmagan) kabi
elementlaridan iborat. Sathning yuqorigi chegarasi - C, pastkisi — A, B elektrodli. Agarda suvning sathi
C elektrodidan pastda bo‘lsa, tranzistor bazasiga kuchlanish uzatilmaydi va rele R ulanadi(yoqiladi). Bunda 
MP magnit ishga tushirgich g‘altagi rele R ajratuvchi kontakti orqali ta’minot oladi, nasosning 
motor(yuritkich)ini ulaydi va suvning sathi ortadi. Suyuqlikning S elektrod bilan tegish onda tranzistor 

---

101 
bazasining zanjiri berkiladi(qisqa tutashadi) va rele ulanadi. Uning blok-kontakt BR qo‘shiladi, magnitli 
ishga tushirgichning ajratuvchi kontakti esa R orqali ta’minot zanjirini ajratadi, u o‘z vaqtida nasosning 
motor(yuritkich)ini tarmoqdan uzadi. Qachonki suvning sathi A, B elektrodlargacha tushganida, tranzistor 
bazasining zanjiri yana ajraladi, rele o‘chiriladi. Unda motorining(yuritkichning) magnitli ishga tushirgich 
ajratuvchi kontakti yoqiladi va davr(sikl) takrorlanadi. 
Gidrostatik sath o‘lchagichda suv ustunining statik bosimi o‘zgarishiga bog‘liq ravishda sathni 
o‘lchashadi. Bu kabi sath o‘lchagichlarning bir qator membranali va silfonli turlari tuzilishi mavjud.
Ochiq idishalar va kanalizatsiyalar suv ta’minoti tizimi suv sathini o‘lchash uchun mo‘ljallangan 
sathlarning TU-2-AKX teleo‘lchash tizimi ishlab chiqilgan. O‘lchash sathning suv ustunining gidrostatik
bosimi ta’sirida silfon ko‘rinishdagi sezgir elementning siljishiga asoslangan. Fotoelektronli rostlagich
FER-1-AKX bilan birgalikda telesath o‘lchagich suvning sathini avtomatik rostlash imkonini beradi. 
To‘kiluvchan(donador) va bo‘lak-bo‘lak(parcha-parcha) materiallarning sathini o‘lchash ancha 
qiyin, chunki ular gorizontal yuza bilan sig‘im hosil qiladi, o‘zini tutishi Paskalning qonuniga mos kelmaydi, 
ushbu materiallar devorlar yonida yopishib qolishi yoki suvning oqimiga g‘ov hosil qilishi mumkin, ba’zida 
bu kabi qalin materiallar devori orqali signallar(xabarlar) o‘tmaydi, yuklash(to‘latish) va 
yuksizlashda(bo‘shatishda) datichiklar nosoz holatga kelishi mumkin. 
Ko‘rsatilgan qiyinchiliklar bu kabi datchiklarni yaratishda foydalanish mumkin bo‘lgan prinsiplar 
sonining cheklanishiga olib keladi. Radioizotopli sath o‘lchagichlarning ishlash tamoyili turli zichlikdagi 
jismlarning 
γ
–nurlarni yutishiga asoslangan.
Havoga qaraganda suyuqlikda, nurlanishning iste’molchisi 
tomonidan qaydlanadigan, 
γ
- nurlarning yutilishi sezilarli darajada katta(ko‘p) bo‘lganligi uchun ham, 
suyuq yoki qattiq to‘kiluvchan jismlarning sathi haqida xulosa qilinadi. 

---

102 
8.9-rasm. Radioizotopli satho‘lchagichning tamoyilli sxemasi. 
γ
- nurlanishlarini qo‘llash to‘kiluvchan material yoki suyuqlikning ular bilan bevosita kontakt 
qilmasdan ham sathini o‘lchash imkonini beradi. Kuzatuvchi tizimlar eng aniqlaridan hisoblanadi. Bu kabi 
tizimlar 
γ
– nurlanishlarining manbaasi bo‘lib (8.9-rasm) So 60 yoki Ss137 hisoblanadi. 
γ
- 
nurlanishlarning manbaasi va iste’molchisi P to‘kiluvchan material yoki suyuqlikning sig‘imi bilan bir-
biriga nisbatan diametral qarama-qarshi joylashadi. 
γ
– nurlanishlarning oqimi, iste’molchiga kelib tushib, 
unda tok hosil qiladi. Bu tok U kuchaytirgich bilan kuchaytiriladi va reversiv motor(yuritkich) M ga 
uzatiladi, mazkur jihoz mexanik uzatma orqali bir vaqtning o‘zida manbaa va iste’molchi nurlanishini 
vertikal(tik) o‘q bo‘yicha shunday siljitadiki, ular aynan bir sathda bo‘ladi. Motorning(yuritkichning) 
aylanishi shunday yo‘naltirilganki, aynan manbaa va iste’molchi, muhitlar sig‘imi 
γ
- nurlanish oqimini 
to‘sib qolgunga qadar, tushirilsin. Bu esa iste’molchining tokini kamaytiradi, va kuchaytirgich 
dvigatelni(motorni) reverslash uchun buyruq beradigan ta’sirni uzatadi. So‘ngra ushbu manbaa va 
iste’molchi yuqoriga, 
γ
-nurlanishlarning oqimi muhit sig‘imidan chiqib ketgancha va iste’molchiga 
tushgunga qadar, motor(yuritkich) teskari tomonga aylanib boshlaydi. Motorning(yuritkichning) vali(o’qi) 
orqali reduktor ko‘rsatkich bilan bog‘langan, bu esa sig‘imning to‘lganligi haqida vizual(ko‘rinuvchi) 
axborotga ega bo‘lish imkonini beradi. 
To‘kiluvchan(donador) materiallar sathining datchikini ikkita sinfga(klassga) ajratish mumkin. 
Birinchi klass datchiklari sig‘imdagi material sathini uzluksiz kuzatish uchun mo‘ljallangan. Ikkinchi 

---

103 
klassga, to‘kiluvchan(donador) materialning berilgan sathga erishganida signal(xabar) beruvchi 
datchiklar kiradi. 
Ikkinchi klass datchiklarini ko‘pincha sathning relesi deb atashadi. Materialning sathi berilgan 
qiymatga erishganida ular signal(xabar)lar beradi.
Suyuqlikning turli elektrli xossalarini sathning kattaligiga mos ravishdagi o‘zgartirishga asoslangan 
sezgir elementlariga ega elektrli sath o‘lchagich asboblarning katta guruhini tashkil qiladi. Elektrli sath 
o‘lchagichlarda elektrodli jihozlar eng ko‘p ishlatiladi.