Elektrotehnika va elektronika

13.1
 
Umumiy tushunchalar. 
O’zgarmas tok mashinasi - mexanik energiyani o’zgarmas tok elektr energiyasiga (generator) va 
aksincha teskari jarayon (dvigatel) rejimlarida ishlashga mo’ljallangan. 
O’zgarmas tok mashinasi
Kommutatsiya mavjudligiga ko’ra;
Kommutatsiyali; 
Kommutatsiyasiz (unipolyar generator va unipolyar dvigatel) 
1.
Tok qayta ulagichlar rusumiga ko’ra:
Tokni kollektorli qfyta ulagichli (cho’tka kollektorli qayta ulagichli)
Tokni kollektorsiz qfyta ulagichli (elektron qayta ulagichli-ventilli elektrodvigatel)
2.
Quvvat bo’yicha: 
Mikromashinalar – 500 mVt gacha; 
Kichik quvvatli mashinalar – 0,5-10 kVt gacha; 
O’rta quvvatli mashinalar – 10-200 kVt gacha; 
Katta quvvatli mashinalar – 200 kVt dan yuqori. 
3.
Aylanish chastotasiga ko’ra: 
Past aylanishli – 300 ayl/min gacha; 
O’rtacha tezlikda aylanuvchi – 300-1500 ayl/min; 
Yuqori tezlikda aylanuvchi – 1500-6000 ayl/min; 
O’ta yuqori tezlikda aylanuvchi – 6000 ayl/min dan yuqori. 
4.
Valning jolashishiga ko’ra: 
Gorizontal valli; 
Vertikal valli. 

---

170 
13.2
 
O‘zgarmas tok mashinalarining tuzilishi va ishlash tamoyili. 
13.1-rasm. O‘zgarmas tok mashinasining (generator rejimi) ishlash sxemasi.
13.1-rasmda o‘zgarmas tok mashinasining (generator rejimi) ishlash sxemasi ko‘rsatilgan.
Bunda 
N
va 
S
qutblarning magnit maydonida silindr shaklidagi po‘lat o‘zakka o‘rnatilgan bir o‘ramdan 
iborat o‘tkazgich soat milining yo‘nalishiga teskari tomonga 
n 
chastota bilan aylantiriladi. O‘tkazgichning 
uchlari valga(o’qga) o‘rnatilib, izolyatsiyalangan ikkita halkaga tutashtiriladi va demak, halkalar ham
o‘tkazgich bilan bir xil chastotada aylanadi. Halqalar ustiga qo‘zg‘almas cho‘tkalar o‘rnatilgan bo‘lib, 
ularga tashqi yuklama ulanadi. Bunday generatorning shimoliy qutbi ostidagi o‘tkazgichda hosil bo‘lgan 
EYuK yo‘nalishi 
b 
dan 
a
ga, janubiydagisida 
d 
dan 
c 
tomon bo‘ladi. Demak, EYuK dan hosil bo‘lgan tok 
ham, halqa 
l
dan cho‘tka 
l
tomonga, tashqi yuklamada esa cho‘tka 
2
dan halqa 
2
tomonga yo‘nalgan 
bo‘ladi.
Generator o‘tkazgichi aylantirilib, 180° ga burilganda uning 
ab 
va 
cd 
tomonlari o‘zaro o‘rinlari bilan 
almashadi. Bunda musbat potentsialli cho’tka manfiy, manfiyligi esa musbatga aylanib, yuklamadan o‘tayotgan 
tok o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. 
Shunday qilib, 
abcd 
o‘tkazgich va tashqi yuklamadan iborat yopiq zanjirda o‘zgaruvchan EYuK va tok 
hosil bo‘lib, o‘tkazgichning bir marta to‘la aylanishida ular o‘z yo‘nalishini ikki marta o‘zgartiradi. 
O‘zgaruvchan EYuK va, demak, tokning o‘zgarish egri chizig‘i magnit qutblarining shakliga bog’liq bo‘ladi. 
Amalda, generator o‘tkazgichlarida hosil qilingan EYuK sinusoidaga yaqin shaklda bo‘ladi( 13.2-rasm). 

---

171 
13.2-rasm. Ikki sektsiyali barabanli yakor chulg‘amlaridagi kuchlanishlar egri chiziqlari.
O‘zgarmas chastota bilan aylantirilayotgan generatordagi EYuK ning oniy qiymati 
const
B
Blv
е
;
bo‘lgani uchun uning o‘zgarish qonuni ham magnit induksiya