Sxem 1.
İstehsala məsrəflərin uçotu
201 «Material ehtiyatları»
Dt Kt
206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa
aktivlər»
Dt Kt
Qalıq
I.a) 2894500
2. a) 2072115
I. b) 428000
2. b) 29960
I. v) 156200
2. v) 10934
I. q) 143000
2. q) 10010
I. e) 98000
2. e) 6860
Dövr. 3719700
Dövr. 7210379
203 «Tikinti müqavilələri uyğun
məsrəflər»
Dt Kt
112 «Torpaq, tikili və avadanlıqlar uyğun
yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə
zərərləri»
Dt Kt
I. e) 98000
12) 104860
3. a) 141600
2. e) 6860
3. b) 62100
Dövr 104860
3. v) 53400
Dövr 257100
34
203 «Tikinti müqavilələri uyğun
məsrəflər»
Dt Kt
202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri”
Dt Kt
Qalıq=0
Qalıq - 7210000
13) 6580000
4. a) 86200
1. a) 2894500
14) 305830
4. b) 35400
2. a) 2072115
4. q) 31000
5. a) 641000
Dövr 1572100
6. a) 237170
9. a) 3721430
10) 1084734
11) 715570
12) 104860
Dövr 6202879
Qalıq - 192709
Dövr 6274170
533«Əməyin ödənişi uyğun işçi heyəti
ilə hesablaşmalar»
Dt Kt
202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri”
Dt Kt
Qalıq=0
Qalıq =0
5. a) 641000
1. b)428000
9. a) 3256430
5. b) 206400
2. b) 29960
10. b) 378200
5. v) 180000
3. b) 62100
9. q) 104098
5. q) 2572100
4. b) 35400
Dövr 1280000
5. b) 7210400
6. b) 76368
7. b) 34000
8. b) 85000
Dövr 872228
Qalıq 63500
522 «Sosial sığorta və təminat uyğun
hesablaşmalar»
Dt Kt
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər»
Dt Kt
Qalıq=0
Qalıq =0
6. a) 237170
1. v) 156200
9. a) 3256430
6. b) 763568
2. v) 10934
10. b) 378200
6. v) 66600
3. a) 141600
9. q) 104098
6. q) 93462
4. a) 86200
Dövr 473600
5. v) 180000
6. v) 666000
7. a) 65000
8. a) 120000
9. b) 378200
Dövr 1084734
204 «Hazır məhsul»
Dt Kt
233 «Bank hesablaşma hesabı»
Dt Kt
Qalıq
Qalıq
8. a) 120000
13. 6580000
8. b) 85000
14. 305830
8. v) 182000
Dövr 6206879
Dövr 387000
35
721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri»
Dt Kt
412 «Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklərii»
Dt Kt
1. q) 143000
Qalıq=0
2. q) 10010
7. a) 65000
3. v) 53400
7. b) 34000
4. b) 31000
7. v) 28000
Dövr 127000
İstehsala məsərflərin uçotunun sonrakı mərhələsində ümuistehsalat və
ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürüür və 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəf-
ləri» hesablarına silinir. Bizim misalda həmin xərclər ancaq 202 №li “İstehsalat
(iş və xidmət) məsrəfləri” hesabına silinmişdir (bax 10-11-ci əməliyyata).
Nəticədə 202 saylıhesabın debetində həm müstəqim, həm də qeyri-
müstəqim xərclər toplanılır və bunun əsasında istehsal edilən məhsulun, işinvə
xidmətin maya dəyəri müəyyən edilir.
1-ci sxemdən göründüyü kimi, cari ayda məsrəflər 6206879 manat, ayın əv-
vəlinə bitməmiş istehsal qalığı – 7210000 manat, cəmi xərclərin məbləği isə –
6466879 manat təşkil etmişdir. Ay ərzində istehsalatdan buraxılmış məhsul plan
maya dəyəri ilə 6580000 manat məbləğində mədaxil edilmişdir (bax 13-cü
əməliyyata). Ayın sbununda bitməmiş istehsal qalığı və buraxılan məhsulun hə-
qiqi istehsal maya dəyəri müəyyən edilir. uçot məlumatları əsasında ayın sbununa
bitməmiş istehsal qalığının 192709 manat, buraxılan məhsulun maya dəyərinin
isə 6274170 manat olduğu müəyyən edilmişdir (6466879+192709). Buraxılmış
məhsulun həqiq maya dəyəri bunun plan maya dəyəri ilə müqayisədə 305.830
manat (6274170-6580000) ucuz başa gəlmişdir, başqa sözlə, istehsal xərclərinə
qənaət olunmuşdur (bax 14=cü əməliyyata).
Beləliklə, istehsalata məsrəflərin uçotu sistemi həmin xərclərin
kalkulyasiya maddələri uyğun əks etdirilməsinə əsaslanır. İqtisadi elementlər
uyğun xərclər isə bilavasitə istehsal xərclərini uçota alan hesablarda (202, 203,
721, və s.) deyil, material, əmək, pul və s. ehtiyatların sərf olunmasını əks
etdirən hesablarda (201, 533, 522, 112 və s.) müəyyən edilir. Bu barədə daha
ətraflı sonra danışılacaqdır.
36
2.2. Hazır məhsulun buraxılışı uyğun əməliyyatların uçotu
Məhsul buraxılışının əsədlə rəsmiləşdirilməsi. Bir qayda olaraq istehsalatda
buraxılmış məhsullar hazır məhsullar anbarına təhvil verilir. Məhsulların sexdən
anbara təhvil verilməsi, təhvil verən sexin adı, məhsulu olan anbarın adı,
məmulatın adı, nomenklatura nömrəsi, məmulatın anbar verilən miqdarı, uçot
qiyməti və məbləği göstərilən qəbul – təhvil qaiməsi ilə rəsmiyyətə salınır.
Qəbul-təhvil qaiməsi məhsulu verən sexin nüməyəndəsi, onu anbara qəbul edən
anbardan və texniki nəzarət şöbəsinin işçisi tərəfindən imza edilir.
Əksər təşkilatlarda məhsulun təhvil verilməsi üçün cəmləşdirmə qəbul-
təhvil qaiməsi rəsmiyyətə salınır. Onda, bir neçə gündəlik və bir neçə
məmulatlar uyğun yazılışlar aparılır. Bir sıra hallarda cəmləşdirmə qəbul-təhvil
qaiməsi əvəzinə hər buraxılmış məhsul uyğun rəsmiləşdirilən birdəfəlik qaimə
tərtib edilir. Məhsulların birdəfəlik sifarişlə hazırlanması hallarında yazılan
qaimədə sifarişə daxil olan məmulatların adı sifarişin yerinə yetirilməsi üçün
əsas sənəd olan müqavilə, yaxud məktubun nömrəsi gösətrilməlidir. Mürəkkəb
və çoxdəstli məhsulların hazırlanın zaman qaimə əvəzinə məmulatın adı,
miqdarı, dəyəri göstərilən qəbul-təhvil aktı tərtib edilir. bu sənəddə hazırlanmış
məmulatların istehsalının qurtarması, bunun tam dəstləşdirilməsi, texniki
şərtlərə tam cavab verməsi və qablaşdırılmış şəkildə texniki nəzarət şöbəsi
tərəfindən qəbul edilməsi və anbaoa təhvil verilməsi haqda qeydiyyat aparılır.
Müqafilədə, sifarişçinin məhsulun qəbulunda iştirakı nəzərdə tutulan hallar-
da, tərtib edilmiş qaimə yaxud qəbul-təhvil aktında onlar da imza etməlidirlər.
Bir çox kütləri istehsal müəssisələrində növbə ərzində hazırlanmış
məhsullar sexdən bir neçə dəfər anbarda təhvil verilir. Bu cür halda qaimə
əvəzinə qəbul-təhvil cədvəli tərtib olunur. Adətən anbara daxil olmuş hər bir
məmulat qəbul-təhvil aktında qeydə alınır. Sonra növbə ərzində qəbul edilmiş
məmulatların ümumi miqdarı hesablanılır və bunun üçün qəbul-təhvil qaiməsi
rəsmiyyətə salınır. Bir qayda olraqa qəbul-təhvil cədvəli anbarda saxlnılır, təhvil
37
qaiməsi isə başqa hallardakı kimi mühasibat uçotunun cəmləşdirmə
cədvəllərində, sintetik və analitik uçot registrlərində yazılışların aparılması üçün
istifadə olunur. Qəbul-təhvil cədvəllərindən istifadə edilən zaman qaimələrin
yazılması və mühasibat uçotunun aparılması xeyli ixtisar edilir. məhsulların
anbara verilməsini və onların rəsmiyyətə salınması qadalarını sürətləndirmək
üçün mümkün kimi təhvil verilən məmuialtalırn miqdarını hesablaya bilən
cihazların tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur.
Bir sıra sənaye sahələrində istehsal edilən məhsulların xüsusiyyətindən asılı
olaraq xüsusi formalı qaimə tətbiq olunur.
Qəbul-təhvil qaimələri və qəbul təhvil aktları iki surətdən ibarət yazılır.
Onlardan məhsulu qəbul edən anbarların imzası olan və operativ uçotun
aparılması üçün istifadə edilən birinci surət təhvil verən sexdə qalır, məhsullar
birlikdə, təhvil verən sexin nümayəndəsinin imzası və anbar-mühasibat
uçotunun aparılması üçün əsas sayılan ikindi sırt isə anbara verilir.
İşlər kənar təşkialtlar üçün yerinə yetirilən hallarda işin təhvil verilməsi
qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt da qaimə kimi iki surətdən ibarət
tərtib edilir. Bunun birinci sürəti icraçı-müəssisənin nüməyəndəsinin imzası ilə
sifarişçiyə verilir, sifarişçinin nümayəndəsinin təsdiq etdiyi başqa surət isə
icraçıda qalır və işlərin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi və
gələcəkdə hesabalşmanın aparılması üçün istifadə edilir. göstərilən xidmətlər isə
akt, naryad-sifariş, yaxud qəbzlə rəsmiyyətə salınır.
Qəbul-təhvil aktı, hazır məhsulun anbar uçotu kartoçkasında yazılış
apardıqdan sonra mühasibatlığa verilir. Burada həmin sənədə əsasən məhsul
buraxılışı haqda məliumatlar formalaşır. Görülmüş iş və xidmətlərə aid ilk
sənədlər də mühasibatlığa daxil olur.
Hesabat dövrü ərzində məhsul buraxılışı haqda məlumatları ümumiləş-
dirmək üçün cəmləşdirmə cədvəlindən istifadə edilir. onda sənədin növrəsi,
tarixi və məhsulun uçot qiyməti, normativ (plan) maya dəyəri, yaxud satış
qiyməti göstərilməklə növbə, yaxd gün ərzində təhvil qaiməsi və qəbul aktından
38
götürülən buraxılış məhsulun miqdarı haqda məlumatlar göstərilir. Hesabat
dövrü qurtardıqca cədvəldə hər növ məhsulun ümumi miqdarı hesablanıb
müəyyən edilir.
Bundan sonra cədvələ əsas və köməkçi istehsalatın hər növ məhsul uyğun
analitik uçotundan götürülmüş həqiqi maya dəyəri hesablanıb təyin edilir.
ümumimi buraxılmış və hazır məhsul anbarına təhvil verilmiş məhsulların
həqiqi maya dəyəri isə təhvil verilmiş məhsulların həqiqi maya dəyəri isə
cəmləşdirmə cədvəlinin köməyi ilə hesablanıb müəyyən olunur.
Ümumilikdə müəssisə uyğun buraxılaq məhsulun həqiqi istehsal maya
dəyəri 1 №-li jurnal-orderdə (2-ci «Əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin
hesablanması böləmsində») hesablanır. Buna görə həqiqi maya dəyəri haqda
cəmləqdirmə cədvəlinin məlumatları sözü gedən jurnal-orderin 3-cü böləmsinin
məlumatları ilə üzləşdirilməlidir.
Cəmləşdirmə cədvəlinin məlumatları məhsulların sintetik uçotd əks
etdirlməsi və anbardakı hazır məhsulların dəyər ifadəsilə analitik uçotunun
aparılmasında istifadə olunur.
Anbardakı hazır məhsulların mövcud olmasınun və hərəkətinin uçotunu
aparmaq üçün 204 «Hazır məhsul» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın
debetində anbardakı məhsulun ilk və son qalığı, bunun istehsalatdan daxil
olması, kreditdən isə məhsulların anbardan buraxılması əks etdirilir.
İstehsalatdan buraxılan məmulatlar özünün müəssisədə isehlak edilən
hallarda, ya 204 «Hazır məhsul» hesabında ya da 201 «Material ehtiyatları»
hesabında uçota alına bilər. Öz məhsullarının xüsusi məqsədə qismən istifadə
edilməsi zamanı isə belə məhsullar 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınır.
Satış, yaxud yüklənmiş öz məhsulunun dəstləqdirilməsi üçün mal kimi baş-
qa müəssisələrdən alınan hazır məmulatlar 205 «Mallar» hesabında uçota alınır.
Sifarişçi tərəfindən qəbul ediləsi, ancaq qəbul olmayan və qəbul aktı ilə
rəsmiləşdirilməyən istehsalı tam qurtarmış məhsullar 204 «Hazır məhsul»
hesabında uçota alınmır və bitməmiş istehsalın tərkibinə daxil edilir. kənarda
39
yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri də 204 «Hazır məhsul»
hesabında uçota alınır və bilavasitə istehsal məsrəfləri hesabdan yüklənmiş,
yaxud satılmış məhsulları uçota alan hesablara silinir.
Məhsulun buraxılışının sintetik uçotu. İstehsalatda buraxılış məhsulların
sintetik uçotu iki variantdan biri 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər»
hesabından istifadə etmək və etməməklə aparıla bilər.
Birinci varinat hazırlanan məhsulun plan kalkulyasiyasından, (normativ
metodundan istifadə edən) yaxud məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasının normativ metodundan istifadə edən təşkialtlarda tətbiq oluna
bilər. Bu variantın üstün cəhəti həqiqi və normativ (plan) maya dəyəri arasın-
dakı kənarlaşdanın ümumilikdə arı hesabda uçota alınması və onların hər bir
məmulat uyğun müəyyən olunmasına ehtiyacın olmaması; anbarlarda olan
məhsullar zunu təyin edilmiş müddət ərzində dəyişməz uçot qiyməti ilə (pan,
yaxud normativ maya dəyəri uyğun) qiymətləndirildiyindən onların qiymətlən-
dirilməsinin sadələşməsi; çoz da olmasa uçotun əməktutumuluğunun ixtisar
edilməsi; kənarlaşmanın bilavasitə satılmış məhsula silinməsi,satılmış və yük-
lənmiş məhsulların həqiqi maya dəyərinin hesablanmasına, eyni zamanda
onların uçot və həqiqi ma ya dəyəri ilə analitik uçotunun aparılmasına zərurət
yaranmaması ilə xarakterizə olunur.
İkinci varinat həqiqi maya dəyərinin açıqlamaq nöqteyi-nəzərindən anali-
tikliyi təmin etməməklə daha çox əməktutumludur. Plan, yaxud normativ kalkul-
yasiyadan istifadə etməyən müəssisələr üçün bu variantdan istifadə etmək olar.
Müəssisədə birinci variantdan istifadə edilən zaman buraxılmış məhsulların
uçotu üçün 601 «Satış» və 204 «Hazır məhsul» hesabları tətəbiq edilir.
701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabının debetində buraxılmış
məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilmiş xidmətin həqiqi istehsal maya
dəyəri əks etdirilir. Bu zaman hesabın debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət)
məsrəfləri”, 601 «Satış» hesabının kreditləri ilə müxabirləşir. Bu zaman
aşağıdakı mühasibat yazılışları tərtib olunur:
40
- anbara təhvil verilmiş məhsulların dəyəri üçün
Dt 204 saylı «Hazır məhsul» hesabı;
Kt – 701 saylı «Satışın maya dəyəri üzrə xərclər» hesabı;
- sifarişçiyə verilmiş iş və xidmətlərin dəyəri üçün:
Dt – 601saylı «Satış» hesabı;
Kt – 701saylı «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabı;
701 saylı«Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabına yazılış aparıldıqdan
sonra hesabın debeti və kredit üzrə dövriyyələri arasındakı fərq müəyyən edilir.
bu fərq həqiqi maya dəyəri ilə normativ (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaş-
manı özündə əks etdirilir. Həqiqi maya dəyərinin, normativ (plan) maya dəyə-
rindən çox olması, istehsalatda artıq xərcə yol verildiyini sübut edir və o, əlavə
yazuluşla 601 "Satış" hesabının debetində, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan
başqa aktivlər» hesabının kreditində əks etdirilir. Normativ (plan) maya dəyəri-
nin həqiqi maya dəyərindən artıq olması isə qənaət olunmasını sübut edir və bu
qənaət qırmızı storno usulu ilə 601 "Satış"hesabının debetinə, 206 «Satış məqsə-
di ilə saxlanılan başqa aktivlər» hesabının kreditinə yazılmaqla rəsmiyyətə
salınır. Son nəticədə, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər» hesabı
bağlanılır. Hesabat dövrünün axırında hesab uyğun qalıq olmadığından o haqda
balansda heç bir məlumat olmur.
Uçotun ikinci varinatı yəni əməliyyatın 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan
başqa aktivlər» hesabında əks etdirilməsi, bir qayda olaraq plan kalkulyasiyasını
tərtib etməyən və istehsala məsrəflərin uoçtu və məhsulun maya dəyəri kal-
kulyasiyanın normativ metodunu tətdbiq etməyən təşkialtlarda istifadə olunur.
Bu cür təşkialtlar məmulatın maya dəyərini ancaq həqiqi məsrəflərə görə
müəyyənləşdirir.
Sözü genəş varinatda məsrəflərinit uçota lana hesablardan, 204 «Hazır
məhsul», və 601 «Satış» hesablarından istifadə edilir. 204 «Hazır məhsul»
hesabında məhsulların mövcud olması və hərəkəti həqiqi istehsal maya dəyərilə
əks etdirilir. Anbardakı məhsullar bu qiymətlə də balansda göstərilir. Uçotda
41
satış qiymətindən istifadə edən təşkilatlarda 204 «Hazır məhsul» hsabında əks
etdirilən həqiqi maya dəyəri, uçot qiyməti ilə dəyərə və həqiqi maya dəyərinin
uçot qiymətilə dəyərindən kənarlaşmaya bölünür.
204 «Hazır məhsul» hesabının debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət)
məsrəfləri”, 203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» hesabının kreditləri ilə,
krediti isə gəlir, ödənişdikdən sonra müəyyən edildikdə 211 "Alıcılar və
sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları", yaxud
gəlir məhsulun yüklənməsi
anında müəyyən edildikdə 601 «Satış» hesabının debetləri ilə müxabirləşir.
Yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər birinci varinatda – məhsul
buraxılışının sintetik uçotunda olduğu kimi 204 «Hazır məhsul» hesabına əks
etdirilmir və istehsal məsərflərini uçota alan hesablardan 211 "Alıcılar və
sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" yaxud, 601 «Satışı» hesabına silinir.
Müəssisələrdə hazır məhsulların cari uçotu həqiqi maya dəyəri uyğun
aparılır. Bu zaman məhsulların anbara mədaxili üçün aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
Dt 204 «Hazır məhsul» hesabı;
Kt 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabı;
Kt
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər»
hesabı.
Uçot qiymətindən istifadə edən müəssisələrdə iki-biri buraxılmış
məhsulların uçot qiyməti ilə dəyəri üçün, ikincisi məhsulların həqiqi maya
dəyərilə, uçot dəyəri arasındakı fərq üçün yazılış tərtib edilir. bu zaman
məhsulun həqiqi maya dəyəri çox olan hallarda əlavə yazılış, az olan hallarda
isə «qırmızı storno» yazılışı tərtib olunur.
Məhsul buraxılışının ikinci variantından, normativ (plan0 maya dəyərinən
istifadə edən müəssisələr də istifadə edə bilər. Bu zaman həqiqi maya dəyərinin
normativ (plan) maya dəyərindən kənarlaşması 204 «Hazır məhsul» hesabına,
yaxud 601 «Satış» hesabına silinir. Kənarlaşmanın silinməsi qaydası təşkilatın
uçot siyasəti ilə təyin edilir.
42
2.3. Məhsul satışı ilə əlaqədar əməliyyatların uçotu
Məhsulun satışının sənədlərdə rəsmiləşdirilməsi. Məhsulun yüklənməsi və bu-
raxılışı ğəşkilatın təchizat (marketinq) şöbəsi vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu
xidmətin işçiləri alıcılarla müqavilə bağlayır, yüklənəsi məhsullar üçün sənəd
rəsmiyyətə salır, onların anbarda operativ uçotu aparır, müqavilə öhdəliklərinin
yerinə yetirilməsinə, vəsaitin alıcıdan vaxtında və tam daxil olması üzərində
nəzarəti təşkil edir.
Məhsulun yüklənməsi satıcı və alıcı arasında başlanmış alqı satqı (tədarük)
müqaviləsinə müvafiq yerinə yetirilir. Tədarük müqaviləsinə əsasən satıcı məhsulu
alıcının mülkiyyətinə verməyə, alıcı isə onu ödəməyə götürməyi öz üzərinə götürür.
Müqavilədə məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyəti, qiyməti, hesablalaşma qaydası,
malsatan və ödəyicinin poçt və ödəmə rekvizitləri, yükləmə sənədləri, müqavilə
şərtlərinin pozulmasına görə görüləcək tədbirlər və i.a. göstərilir. Müqavilənin
şərtlərinə əsasən məhsulun dəyərinin ödənişi yükləməyə qədəq avans kimi qabaq-
cadan, yaxud bunun alıcıya verilməsindən sonra yerinə yetirilə bilər. Qabaqcadan
ödəniş zamanı öağlanmış müqavilədə köçürüləsi avansın məbləği göstərilməlidir.
Adətən qabaqcadan ödənişin miqdarı məhsulun (işin, xidmətin) bütöv dəyərini
ğəşkil edir və məhsulun, yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş xidmətin yüklədiyi
andan kösürülür. Avans, istənilən məbləğdə, o cümlədən yüz faizli miqdarda və
istənilən müqavilə müddətində ödənilə bilər.
Mühasibat uçotunun aparılması məqsədilə tədarük müqaviləsinin ən mühüm
şərti məhsul, iş xidmətdə mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keməsi hesab
edilir. məhsul bir qayda olaraq, bunun yaxud müşayiət edici sənədin (qaimənin,
dəmir yolu qaiməsinin, konosomentin və s.) alındığı andan alıcının mülkiyyəti
sayılır. Tədarük müqaviləsində alınmış məhsulun mülkiyyət hüququna keçməisnin
başqa qaydası, ynəi bunun ödənişindən sonra keçilməsi də nəzərdə tutula bilər.
Alıcı ödənqişə kimi alınmış məhsulların malsatanın mülkiyyətində qalması ilə
əlaqdar olaraq ona sərəncam vermək hüququna malik olmur. Bu cur məhsullar
alıcının mühasibat uçotunda balansarxası hseabda, malsatanın mühasibat uçotunda
43
isə yüklənmiş mallar kimi balans hesabında əks etdirilməlidir. Məhsulun dəyəri
ödənildikdən sonra alıcının mülkiyyətinə keçir, onların istehsalat ehtiyatlarına
daxil edilir, balansçarxası hesabdan silinərək balans hesabına köçürülür. Satıcı isə
vəsaiti alıcıdan aldıqdan sonra həmin məhsulu yüklənmiş məhsul kimi uçotdan
silir, bunun dəyərini satışdan olan gəlirin həcminə daxil edir.
Anbardan buraxılına məhsulu ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Təchizat
(marketinq) şöbəsi tədarük müqaviləsinə və məhsulun yüklənmə qrafikinə əsasən
alıcının və məhsulun (məmulatın) adı, buraxılması və həqiqi buraxılan məhsulun
miqdarı, müqavilə qiyməti, məbləği və başqa zəruri məlumatlar göstərilən əmr-
qamə rəsmiyyətə salır. Əmr-qaimə, yazıldıqdan sonra anbara verilir. Bunun vasi-
təsilə məhsulun anbardan buraxılışı anbarın və alıcının, yaxud məhsul dəmir yolu,
su və avtomobil nəqliyyatı ilə daşınırma təchizat höbəsi ekspeditorunun imzası ilə
təsdiq edilir.məhsunu dəmir yolu ilə yüklənməsi zamanı dəmir yolu qaiməs, dəniz
nəqliyyatı ilə yüklənmə zamanı isə konosamentlərlə rəsmiyyətə salınır.
Məhsulların ixtisaslaqmış nəqliyyat təşkilatının vasitəsilə göndərilməsi üçün
əmtəə-nəqliyyat qaiməsi yazılır. Bu sənəd malsatanda əmr-qaiməni, alıcıda isə
mədaxil orderini əvəz edir. Alıcı məhsulu öz nəqliyyatı ilə anbardan buraxılış üçün
qaimə, yaxud əmtəə-nəqliyyat qaiməsi, eyni zamanda də, mal-material dəyərlilərini
almaq üçün alıcı tərəfindən təqdim edilən vəkalətnamə, əsas sənəd hesab edilir.
Yerinə yetirilmiş iş, işin növünün, həcmini və dəyərini göstərməklə qəbul-təh-
vil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Akt sifarişçinin və podrağtçının nümayəndələri tərə-
findən imza edilir. xidmət göstərilən zaman isə naryad-sifariş, qəbz və i.a. yazılır.
Yüklənmiş məhsullara, verilmiş işlərə və göstərilən xidmətlərə görə yazılan
bütöv mənədlər (əmr-qaimə, təmir yolu qaiməsi, akt və i.a.) hesablaşma sənədi (ödə-
mə tələbnaməsi, hesabnamə) yazmaq üçün maliyyə şöbəsinə, yaxud mühasibatlığa
verilir.
Qabaqcadan ödəniş zamanı satıcı alıcının yükləyəcəyi məhsula, yerinə yetiril-
miş işə görə avans köçürməsi üçün hesabnamə yazır. Yüklənmiş hazır məhsula
görə sadalanan sənədlərdən başqa malsatan əlavə dəyər vergisini hesablamaq üçün
satıcı və alıcı tərəfindən istifadə edilən hesab-faktura yazır.
44
Alıcılarla bağlanmış müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq həm hesablaşmanın
xidmət göstərən bank vasitəsilə aparılan nağdsız hesablaşma, həm də satıcının
kassasına verilən nağd hesablaşma formasından istifadə edilə bilər.
Müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmanın aralıması zamanı ödənəmə tələb-
naməsindən, ödəmə tapşırığından, çekdən və akreditivdən istifadə edilir.
Nağd hesablaşma zamanı isə buraxılmış məhsul yerinə yetirilmiş iş, göstəril-
miş xidmət üçün kassa mədaxil orderi və ona əlavə edilən qəbz rəsmiyyətə salınır.
Kassa orderi və bunun qəbzində alıcının və satıcının alı, vısaitin və məbləğin
alınmasının əsasə göstərilir. Sənəd baş mühasib və kassir tərəfindən imza edilir və
mədaxil kassa orerinə əlavə edilən qəbz mözürlə təsdiq olunur.
Bütöv ilk sənədlər satışın uçotunu aparmaq üçün əsas hesab edilir. buna görə
onlar öz xüsusiyyətlərinə uyğun qruplaşdırma-cəmləşdirmə cədvəllərndə ümumi-
ləşdirilir və bunun əsasında uçotun aparılması təşkil olunur.
Hazır məhsulun satışın prosesində uşota alınan əsas mərhələlərdən biri də
malların anbarlardan alıcılara buraxılmasıdır. Müvafiq proses uyğun olaraq ilkin
uçotda qaimələr, qəbul-təhvil akları, təhvil təslim aktları əsasında rəsmiləşdirilir.
Əvvəldə qeyd etdiyim kimi hazır məhsulların sifarişçilərə göndərilməsi onlarla
bağlanmış alqı-satqı müqavilələrinin şərtlərinə müvafiq olaraq həyata keçirilir.
Müvafiq müqavilələrdə bir qayda olaraq mövcud müqavilənin predmeti olan hazır
məhsulun adı, miqdarı, növü, tərkib və keyfiyyət göstəriciləri, qiyməti, ödəniş qay-
daları, tərəflərin rekvizitləri və başqa şərtər əks etdirilir. Məhsul satışı prosesi
müəssisənin müvafiq şöbələri (satış və marketinq) tərəfindən təşkil edilir və müvafiq
müqavilə şərtlərinin icra edilməsinə nəzarət edilir. Satış məqsədi ilə məhsulların
yüklənmə prosesində tərəflərin vəkalətli nümayəndələri iştirak edir və buraxılmış
məhsulun miqdarı müvafiq qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiləşdirilir. Bu zaman müvafiq
aktda tərəflərin vəkalətli nümayəndələri imza etməklə mövcud sənəd məlumatlarının
həqiqiliyini təsdiqləyirlər. Müvafiq aktlar bir necə nüsxədə tərtib edilməklə tərəflər
arasında bölüşdürülür. Satış məqsədi ilə yüklənmiş məhsullara aid aktların bir
nüsxəsi mühasibatlığa təqdim edilir. Müvafiq sənədlər əsasında hesab ödəmə tələb-
namələri (hesab-faktura) tərdib edilərək alıcının ünvanına təqdim edilir. Əgər
45
müqavilədə nəzərdə tutulubsa, müvafiq ödəniş tələbnaməsi yüklənmə sənədləri ilə
birlikdə alıcının bankına təqdim edilə bilər. Bu halda ödəniş həmin sənədlər əsasında
inkasso qaydasında həyata keçirilir. Müvafiq hesablaşma ödəniş sənədlərində ən azı
mal alan və mal satanın adı, ünvanı, VÖEN-si, Bank hesab məlumatları, müqavilə-
nin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ əks etdirilməlidir.
Məhsul istehsalı və satışı ilə məşğul olan müəssisələrdə müvafiq əməliyyatın
uçotunu təşkil etmək məqsədi ilə hesablar planının bir qrup hesablarında istifadə
edilir. Bu hesablara 204 saylı “Hazır məhsul”, 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin
qısamüddətli debitor borcları”, 711 saylı “Kommersiya xərcləri”, 601 saylı “Satış”
hesabları aiddir. Yüklənmiş malların sintetik uçotu 211 saylı “Alıcıların və
sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” aktiv hesabından istifadə etməklə
aparılır. Məhsul yükləndikdə 204 saylı “Hazır məhsul” hesabının kreditinə və 601
saylı “Satış” hesabının debetinə yazılış verilir. Satiş məqsədi ilə yüklənmiş mallar
qısamüddətli debitor borcuna çevrildiyi üçün müvafiq olaraq 601 saylı “Satış”
hesabının kreditinə və 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor
borcları” hesabının debetinə yazılış aparılır. Müvafiq debitor borc ödənildikdə 211
saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” hesabının kreditinə,
223 saylı "Bank hesablaşma hesabları"-nın (məhsul daxili bazarda reallaşdırda 223-
1 Bank hesablaşma hesabları – Manat subhesbında, xarici bazara ixrac edildikdə isə
başqa valyutalardakı subhesablara yazılış verilir) debetinə müvafiq yazılış aparılır.
Dostları ilə paylaş: |