ƏLİyev rəhman mərdan oğlu


Sxem 1.  İstehsala məsrəflərin uçotu



Yüklə 1,61 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/8
tarix08.05.2020
ölçüsü1,61 Mb.
#31152
1   2   3   4   5   6   7   8
liyev-R-hman


Sxem 1. 

İstehsala məsrəflərin uçotu 

201 «Material ehtiyatları» 

 

Dt                                              Kt 



 

206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa 

aktivlər» 

Dt                                                      Kt 

Qalıq  

I.a) 2894500  



 

 

2. a) 2072115  



 

I. b) 428000 

 

 

2. b) 29960 



 

I. v) 156200 

 

 

2. v) 10934 



 

I. q) 143000 

 

 

2. q) 10010 



 

I. e)  98000 

 

 

2. e)  6860 



 

Dövr. 3719700 

 

 

Dövr. 7210379 



 

 

 



 

 

 



203 «Tikinti müqavilələri uyğun 

məsrəflər» 

Dt                                              Kt 

 

112 «Torpaq, tikili və avadanlıqlar uyğun 



yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə 

zərərləri» 

Dt                                                      Kt 

I. e) 98000 

12) 104860 

 

 



3. a) 141600 

2. e) 6860 

 

 

 



3. b) 62100 

Dövr 104860 

 

 

 



3. v) 53400 

 

 



 

 

Dövr 257100 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



34 

 

203 «Tikinti müqavilələri uyğun 



məsrəflər» 

Dt                                              Kt 

202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” 

Dt                                                      Kt 

 

Qalıq=0 


 

Qalıq - 7210000 

13) 6580000 

 

4. a) 86200 



 

1. a) 2894500 

14) 305830 

 

4. b) 35400 



 

2. a) 2072115 

 

 

4. q) 31000 



 

5. a) 641000 

 

 

Dövr 1572100 



 

6. a) 237170 

 

 

 



 

9. a) 3721430 

 

 

 



 

10) 1084734 

 

 

 



 

11) 715570 

 

 

 



 

12) 104860 

 

 

 



 

Dövr 6202879 

 

 

 



 

Qalıq - 192709 

Dövr 6274170 

 

533«Əməyin ödənişi uyğun işçi heyəti 



ilə hesablaşmalar» 

Dt                                              Kt 

 

202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” 



Dt                                                      Kt 

 

Qalıq=0 



 

Qalıq =0 

 

 

5. a) 641000 



 

1. b)428000 

9. a) 3256430 

 

5. b) 206400 



 

2. b) 29960 

10. b) 378200 

 

5. v) 180000 



 

3. b) 62100 

9. q) 104098 

 

5. q) 2572100 



 

4. b) 35400 

 

 

Dövr 1280000 



 

5. b) 7210400 

 

 

 



 

6. b) 76368 

 

 

 



 

7. b) 34000 

 

 

 



 

8. b) 85000 

 

 

 



 

Dövr 872228 

 

 

 



 

Qalıq 63500 

 

 

522 «Sosial sığorta və təminat uyğun 



hesablaşmalar» 

Dt                                              Kt 

 

203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» 



Dt                                                      Kt 

 

Qalıq=0 



 

Qalıq =0 

 

 

6. a) 237170 



 

1. v) 156200 

9. a) 3256430 

 

6. b) 763568 



 

2. v) 10934 

10. b) 378200 

 

6. v) 66600 



 

3. a) 141600 

9. q) 104098 

 

6. q) 93462 



 

4. a) 86200 

 

 

Dövr 473600 



 

5. v) 180000 

 

 

 



 

6. v) 666000 

 

 

 



 

7. a) 65000 

 

 

 



 

8. a) 120000 

 

 

 



 

9. b) 378200 

 

 

 



 

Dövr 1084734 

 

 

204 «Hazır məhsul» 



Dt                                              Kt 

 

233 «Bank hesablaşma hesabı» 



Dt                                                      Kt 

Qalıq  


 

 

Qalıq  



8. a) 120000 

13. 6580000 

 

 

 



8. b) 85000 

14. 305830 

 

 

 



8. v) 182000 

Dövr 6206879 

 

 

 



Dövr 387000 

 


35 

 

721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» 



Dt                                              Kt 

 

412 «Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklərii» 



Dt                                                      Kt 

1. q) 143000 

 

 

 



Qalıq=0 

2. q) 10010 

 

 

 



7. a) 65000 

3. v) 53400 

 

 

 



7. b) 34000 

4. b) 31000 

 

 

 



7. v) 28000 

 

 



 

 

Dövr 127000 



 

İstehsala  məsərflərin  uçotunun  sonrakı  mərhələsində  ümuistehsalat  və 

ümumtəsərrüfat  xərcləri bölüşdürüür  və  202  «İstehsalat (iş  və  xidmət) məsrəf-

ləri» hesablarına silinir. Bizim misalda həmin xərclər ancaq 202 №li “İstehsalat 

(iş və xidmət) məsrəfləri” hesabına silinmişdir (bax 10-11-ci əməliyyata). 

Nəticədə  202  saylıhesabın  debetində  həm  müstəqim,  həm  də  qeyri-

müstəqim xərclər toplanılır və bunun əsasında istehsal  edilən məhsulun, işinvə 

xidmətin maya dəyəri müəyyən edilir. 

1-ci sxemdən göründüyü kimi, cari ayda məsrəflər 6206879 manat, ayın əv-

vəlinə  bitməmiş  istehsal  qalığı  –  7210000  manat,  cəmi  xərclərin  məbləği  isə  – 

6466879 manat təşkil etmişdir. Ay ərzində istehsalatdan buraxılmış məhsul plan 

maya  dəyəri  ilə  6580000  manat  məbləğində  mədaxil  edilmişdir  (bax  13-cü 

əməliyyata). Ayın sbununda bitməmiş istehsal qalığı və buraxılan məhsulun hə-

qiqi istehsal maya dəyəri müəyyən edilir. uçot məlumatları əsasında ayın sbununa 

bitməmiş  istehsal  qalığının  192709  manat,  buraxılan  məhsulun  maya  dəyərinin 

isə 6274170 manat olduğu müəyyən edilmişdir (6466879+192709).   Buraxılmış 

məhsulun  həqiq  maya  dəyəri  bunun  plan  maya  dəyəri  ilə  müqayisədə  305.830 

manat  (6274170-6580000)  ucuz  başa  gəlmişdir,  başqa  sözlə,  istehsal  xərclərinə 

qənaət olunmuşdur (bax 14=cü əməliyyata). 

Beləliklə,  istehsalata  məsrəflərin  uçotu  sistemi  həmin  xərclərin 

kalkulyasiya  maddələri  uyğun  əks  etdirilməsinə  əsaslanır.  İqtisadi  elementlər 

uyğun xərclər isə bilavasitə istehsal xərclərini uçota alan hesablarda (202, 203, 

721,  və  s.)  deyil,  material,  əmək,  pul  və  s.  ehtiyatların  sərf  olunmasını  əks 

etdirən  hesablarda  (201,  533,  522,  112  və  s.)  müəyyən  edilir.  Bu  barədə  daha 

ətraflı sonra danışılacaqdır. 


36 

 

2.2. Hazır məhsulun buraxılışı uyğun əməliyyatların uçotu 

Məhsul buraxılışının əsədlə rəsmiləşdirilməsi. Bir qayda olaraq istehsalatda 

buraxılmış məhsullar hazır məhsullar anbarına təhvil verilir. Məhsulların sexdən 

anbara  təhvil  verilməsi,  təhvil  verən  sexin  adı,  məhsulu  olan  anbarın  adı, 

məmulatın adı, nomenklatura nömrəsi, məmulatın anbar   verilən miqdarı, uçot 

qiyməti  və  məbləği  göstərilən  qəbul  –  təhvil  qaiməsi  ilə  rəsmiyyətə  salınır. 

Qəbul-təhvil qaiməsi məhsulu verən sexin nüməyəndəsi, onu anbara qəbul edən 

anbardan və texniki nəzarət şöbəsinin işçisi tərəfindən imza edilir. 

Əksər  təşkilatlarda  məhsulun  təhvil  verilməsi  üçün  cəmləşdirmə  qəbul-

təhvil  qaiməsi  rəsmiyyətə  salınır.  Onda,  bir  neçə  gündəlik  və  bir  neçə 

məmulatlar uyğun yazılışlar aparılır. Bir sıra hallarda cəmləşdirmə qəbul-təhvil 

qaiməsi  əvəzinə  hər  buraxılmış  məhsul  uyğun  rəsmiləşdirilən  birdəfəlik  qaimə 

tərtib  edilir.  Məhsulların  birdəfəlik  sifarişlə  hazırlanması  hallarında  yazılan 

qaimədə  sifarişə  daxil  olan  məmulatların  adı  sifarişin  yerinə  yetirilməsi  üçün 

əsas sənəd olan müqavilə, yaxud məktubun nömrəsi gösətrilməlidir. Mürəkkəb 

və  çoxdəstli  məhsulların  hazırlanın  zaman  qaimə  əvəzinə  məmulatın  adı, 

miqdarı, dəyəri göstərilən qəbul-təhvil aktı tərtib edilir. bu sənəddə hazırlanmış 

məmulatların  istehsalının  qurtarması,  bunun  tam  dəstləşdirilməsi,  texniki 

şərtlərə  tam  cavab  verməsi  və  qablaşdırılmış  şəkildə  texniki  nəzarət  şöbəsi 

tərəfindən qəbul edilməsi və anbaoa təhvil verilməsi haqda qeydiyyat aparılır. 

Müqafilədə, sifarişçinin məhsulun qəbulunda iştirakı nəzərdə tutulan hallar-

da, tərtib edilmiş qaimə yaxud qəbul-təhvil aktında onlar da imza etməlidirlər. 

Bir  çox  kütləri  istehsal  müəssisələrində  növbə  ərzində  hazırlanmış 

məhsullar  sexdən  bir  neçə  dəfər  anbarda  təhvil  verilir.  Bu  cür  halda  qaimə 

əvəzinə  qəbul-təhvil  cədvəli  tərtib  olunur.  Adətən  anbara  daxil  olmuş  hər  bir 

məmulat  qəbul-təhvil  aktında  qeydə  alınır.  Sonra  növbə  ərzində  qəbul  edilmiş 

məmulatların  ümumi  miqdarı  hesablanılır  və  bunun  üçün  qəbul-təhvil  qaiməsi 

rəsmiyyətə salınır. Bir qayda olraqa qəbul-təhvil cədvəli anbarda saxlnılır, təhvil 


37 

 

qaiməsi  isə  başqa  hallardakı  kimi  mühasibat  uçotunun  cəmləşdirmə 



cədvəllərində, sintetik və analitik uçot registrlərində yazılışların aparılması üçün 

istifadə  olunur.  Qəbul-təhvil  cədvəllərindən  istifadə  edilən  zaman  qaimələrin 

yazılması  və  mühasibat  uçotunun  aparılması  xeyli  ixtisar  edilir.  məhsulların 

anbara  verilməsini  və  onların  rəsmiyyətə  salınması  qadalarını  sürətləndirmək 

üçün  mümkün  kimi  təhvil  verilən  məmuialtalırn  miqdarını  hesablaya  bilən 

cihazların tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur. 

Bir sıra sənaye sahələrində istehsal edilən məhsulların xüsusiyyətindən asılı 

olaraq xüsusi formalı qaimə tətbiq olunur. 

Qəbul-təhvil  qaimələri  və  qəbul  təhvil  aktları  iki  surətdən  ibarət  yazılır. 

Onlardan  məhsulu  qəbul  edən  anbarların  imzası  olan  və  operativ  uçotun 

aparılması üçün istifadə edilən birinci surət təhvil verən sexdə  qalır, məhsullar 

birlikdə,  təhvil  verən  sexin  nümayəndəsinin  imzası  və  anbar-mühasibat 

uçotunun aparılması üçün əsas sayılan ikindi sırt isə anbara verilir. 

İşlər  kənar  təşkialtlar  üçün  yerinə  yetirilən  hallarda  işin  təhvil  verilməsi 

qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt da qaimə kimi iki surətdən ibarət 

tərtib  edilir. Bunun birinci sürəti icraçı-müəssisənin nüməyəndəsinin imzası ilə 

sifarişçiyə  verilir,  sifarişçinin  nümayəndəsinin  təsdiq  etdiyi  başqa  surət  isə 

icraçıda  qalır  və  işlərin  mühasibat  uçotu  hesablarında  əks  etdirilməsi  və 

gələcəkdə hesabalşmanın aparılması üçün istifadə edilir. göstərilən xidmətlər isə 

akt, naryad-sifariş, yaxud qəbzlə rəsmiyyətə salınır. 

Qəbul-təhvil  aktı,  hazır  məhsulun  anbar  uçotu  kartoçkasında  yazılış 

apardıqdan  sonra  mühasibatlığa  verilir.  Burada  həmin  sənədə  əsasən  məhsul 

buraxılışı  haqda  məliumatlar  formalaşır.  Görülmüş  iş  və  xidmətlərə  aid  ilk 

sənədlər də mühasibatlığa daxil olur. 

Hesabat  dövrü  ərzində  məhsul  buraxılışı  haqda  məlumatları  ümumiləş-

dirmək  üçün  cəmləşdirmə  cədvəlindən  istifadə  edilir.  onda  sənədin  növrəsi, 

tarixi  və  məhsulun  uçot  qiyməti,  normativ  (plan)  maya  dəyəri,  yaxud  satış 

qiyməti göstərilməklə növbə, yaxd gün ərzində təhvil qaiməsi və qəbul aktından 



38 

 

götürülən  buraxılış  məhsulun  miqdarı  haqda  məlumatlar  göstərilir.  Hesabat 



dövrü  qurtardıqca  cədvəldə  hər  növ  məhsulun  ümumi  miqdarı  hesablanıb 

müəyyən edilir. 

Bundan sonra cədvələ əsas və köməkçi istehsalatın hər növ məhsul  uyğun 

analitik  uçotundan  götürülmüş  həqiqi  maya  dəyəri  hesablanıb  təyin  edilir. 

ümumimi  buraxılmış  və  hazır  məhsul  anbarına  təhvil  verilmiş  məhsulların 

həqiqi  maya  dəyəri  isə  təhvil  verilmiş  məhsulların  həqiqi  maya  dəyəri  isə 

cəmləşdirmə cədvəlinin köməyi ilə hesablanıb müəyyən olunur. 

Ümumilikdə  müəssisə  uyğun  buraxılaq  məhsulun  həqiqi  istehsal  maya 

dəyəri  1  №-li  jurnal-orderdə  (2-ci  «Əmtəəlik  məhsulun  maya  dəyərinin 

hesablanması  böləmsində»)  hesablanır.  Buna  görə  həqiqi  maya  dəyəri  haqda 

cəmləqdirmə cədvəlinin məlumatları sözü gedən jurnal-orderin 3-cü böləmsinin 

məlumatları ilə üzləşdirilməlidir. 

Cəmləşdirmə  cədvəlinin  məlumatları  məhsulların  sintetik  uçotd    əks 

etdirlməsi  və  anbardakı  hazır  məhsulların  dəyər  ifadəsilə  analitik  uçotunun 

aparılmasında istifadə olunur. 

Anbardakı  hazır  məhsulların  mövcud  olmasınun  və  hərəkətinin  uçotunu 

aparmaq  üçün  204  «Hazır  məhsul»  hesabı  nəzərdə  tutulmuşdur.  Hesabın 

debetində  anbardakı  məhsulun  ilk  və  son  qalığı,  bunun  istehsalatdan  daxil 

olması, kreditdən isə məhsulların anbardan buraxılması əks etdirilir. 

İstehsalatdan  buraxılan  məmulatlar  özünün  müəssisədə  isehlak  edilən 

hallarda,  ya  204  «Hazır  məhsul»  hesabında  ya  da  201  «Material  ehtiyatları» 

hesabında  uçota  alına  bilər.  Öz  məhsullarının  xüsusi  məqsədə  qismən  istifadə 

edilməsi zamanı isə belə məhsullar 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınır. 

Satış, yaxud yüklənmiş öz məhsulunun dəstləqdirilməsi üçün mal kimi baş-

qa müəssisələrdən alınan hazır məmulatlar 205 «Mallar» hesabında uçota alınır. 

Sifarişçi  tərəfindən  qəbul  ediləsi,  ancaq  qəbul    olmayan  və  qəbul  aktı  ilə 

rəsmiləşdirilməyən  istehsalı  tam  qurtarmış  məhsullar  204  «Hazır  məhsul» 

hesabında  uçota  alınmır  və  bitməmiş  istehsalın  tərkibinə  daxil  edilir.  kənarda 



39 

 

yerinə  yetirilmiş  iş  və  göstərilmiş  xidmətlərin  dəyəri  də  204  «Hazır  məhsul» 



hesabında  uçota  alınır  və  bilavasitə  istehsal  məsrəfləri  hesabdan  yüklənmiş, 

yaxud satılmış məhsulları uçota alan hesablara silinir. 

Məhsulun  buraxılışının  sintetik  uçotu.  İstehsalatda  buraxılış  məhsulların 

sintetik  uçotu  iki  variantdan  biri  701  «Satışın  maya  dəyəri  uyğun  xərclər» 

hesabından istifadə etmək və etməməklə aparıla bilər. 

Birinci  varinat  hazırlanan  məhsulun  plan  kalkulyasiyasından,  (normativ 

metodundan  istifadə  edən)  yaxud  məsrəflərin  uçotu  və  məhsulun  maya  dəyəri 

kalkulyasiyasının normativ metodundan istifadə edən təşkialtlarda tətbiq oluna 

bilər.  Bu  variantın  üstün  cəhəti  həqiqi  və  normativ  (plan)  maya  dəyəri  arasın-

dakı  kənarlaşdanın  ümumilikdə  arı  hesabda  uçota  alınması  və  onların  hər  bir 

məmulat  uyğun  müəyyən  olunmasına  ehtiyacın  olmaması;  anbarlarda  olan 

məhsullar  zunu  təyin  edilmiş  müddət  ərzində  dəyişməz  uçot  qiyməti  ilə  (pan, 

yaxud normativ maya dəyəri  uyğun) qiymətləndirildiyindən onların qiymətlən-

dirilməsinin  sadələşməsi;  çoz  da  olmasa  uçotun  əməktutumuluğunun  ixtisar  

edilməsi;  kənarlaşmanın  bilavasitə  satılmış  məhsula  silinməsi,satılmış  və  yük-

lənmiş  məhsulların  həqiqi  maya  dəyərinin  hesablanmasına,  eyni  zamanda 

onların  uçot  və  həqiqi  ma  ya  dəyəri  ilə  analitik  uçotunun  aparılmasına  zərurət 

yaranmaması ilə xarakterizə olunur. 

İkinci  varinat  həqiqi  maya  dəyərinin  açıqlamaq  nöqteyi-nəzərindən  anali-

tikliyi təmin etməməklə daha çox əməktutumludur. Plan, yaxud normativ kalkul-

yasiyadan istifadə etməyən müəssisələr üçün bu variantdan istifadə etmək olar. 

Müəssisədə birinci variantdan istifadə edilən zaman buraxılmış məhsulların 

uçotu üçün 601 «Satış» və 204 «Hazır məhsul» hesabları tətəbiq edilir. 

701  «Satışın  maya  dəyəri  uyğun  xərclər»  hesabının  debetində  buraxılmış 

məhsulun,  yerinə  yetirilmiş  işin  və  göstərilmiş  xidmətin  həqiqi  istehsal  maya 

dəyəri əks etdirilir. Bu zaman hesabın debeti 202 №li “İstehsalat (iş və  xidmət) 

məsrəfləri”,  601  «Satış»  hesabının  kreditləri  ilə  müxabirləşir.  Bu  zaman 

aşağıdakı mühasibat yazılışları tərtib olunur: 



40 

 

- anbara təhvil verilmiş məhsulların dəyəri üçün  



Dt 204 saylı «Hazır məhsul» hesabı; 

Kt – 701 saylı «Satışın maya dəyəri üzrə xərclər» hesabı; 

- sifarişçiyə verilmiş iş və xidmətlərin dəyəri üçün: 

Dt – 601saylı «Satış» hesabı; 

Kt – 701saylı «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabı; 

701 saylı«Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabına yazılış aparıldıqdan 

sonra hesabın debeti və kredit üzrə dövriyyələri arasındakı fərq müəyyən edilir. 

bu fərq həqiqi maya dəyəri ilə normativ (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaş-

manı özündə əks etdirilir.  Həqiqi maya  dəyərinin,  normativ  (plan) maya dəyə-

rindən çox olması, istehsalatda artıq xərcə yol verildiyini sübut edir və o, əlavə 

yazuluşla  601  "Satış"  hesabının  debetində,  206  «Satış  məqsədi  ilə  saxlanılan 

başqa aktivlər» hesabının kreditində əks etdirilir. Normativ (plan) maya dəyəri-

nin həqiqi maya dəyərindən artıq olması isə qənaət olunmasını sübut edir və bu 

qənaət qırmızı storno usulu ilə 601 "Satış"hesabının debetinə, 206 «Satış məqsə-

di  ilə  saxlanılan  başqa  aktivlər»  hesabının  kreditinə  yazılmaqla  rəsmiyyətə 

salınır.  Son  nəticədə,  206  «Satış  məqsədi  ilə  saxlanılan  digər  aktivlər»  hesabı 

bağlanılır. Hesabat dövrünün axırında hesab uyğun qalıq olmadığından o haqda 

balansda heç bir məlumat olmur. 

Uçotun  ikinci  varinatı  yəni  əməliyyatın  206  «Satış  məqsədi  ilə  saxlanılan 

başqa aktivlər» hesabında əks etdirilməsi, bir qayda olaraq plan kalkulyasiyasını 

tərtib  etməyən  və  istehsala  məsrəflərin  uoçtu  və  məhsulun  maya  dəyəri  kal-

kulyasiyanın  normativ  metodunu  tətdbiq  etməyən  təşkialtlarda  istifadə  olunur. 

Bu  cür  təşkialtlar  məmulatın  maya  dəyərini  ancaq  həqiqi  məsrəflərə  görə 

müəyyənləşdirir. 

Sözü  genəş  varinatda  məsrəflərinit  uçota  lana  hesablardan,  204  «Hazır 

məhsul»,  və  601  «Satış»  hesablarından  istifadə  edilir.  204  «Hazır  məhsul» 

hesabında məhsulların mövcud olması və hərəkəti həqiqi istehsal maya dəyərilə 

əks  etdirilir.  Anbardakı  məhsullar  bu  qiymətlə  də  balansda  göstərilir.  Uçotda 



41 

 

satış  qiymətindən  istifadə  edən  təşkilatlarda  204  «Hazır  məhsul»  hsabında  əks 



etdirilən həqiqi maya dəyəri, uçot qiyməti ilə dəyərə və həqiqi maya dəyərinin 

uçot qiymətilə dəyərindən kənarlaşmaya bölünür. 

204  «Hazır  məhsul»  hesabının  debeti  202  №li  “İstehsalat  (iş  və  xidmət) 

məsrəfləri”,  203  «Tikinti  müqavilələri  uyğun  məsrəflər»  hesabının  kreditləri  ilə, 

krediti  isə  gəlir,  ödənişdikdən  sonra  müəyyən  edildikdə  211  "Alıcılar  və 

sifarişçilərin  qısamüddətli  debitor  borcları",  yaxud

  gəlir  məhsulun  yüklənməsi 

anında  müəyyən  edildikdə  601  «Satış»  hesabının  debetləri  ilə  müxabirləşir. 

Yerinə  yetirilmiş  işlər  və  göstərilmiş  xidmətlər  birinci  varinatda  –  məhsul 

buraxılışının  sintetik  uçotunda  olduğu  kimi  204  «Hazır  məhsul»  hesabına  əks 

etdirilmir  və  istehsal  məsərflərini  uçota  alan  hesablardan    211  "Alıcılar  və 

sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" yaxud, 601 «Satışı» hesabına silinir. 

Müəssisələrdə  hazır  məhsulların  cari  uçotu  həqiqi  maya  dəyəri  uyğun 

aparılır.  Bu  zaman  məhsulların  anbara  mədaxili  üçün  aşağıdakı  mühasibat 

yazılışı tərtib olunur. 

Dt 204 «Hazır məhsul» hesabı; 

Kt 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabı; 

Kt 


203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər»

 hesabı. 

Uçot  qiymətindən  istifadə  edən  müəssisələrdə  iki-biri  buraxılmış 

məhsulların  uçot  qiyməti  ilə  dəyəri  üçün,  ikincisi  məhsulların  həqiqi  maya 

dəyərilə,  uçot  dəyəri  arasındakı  fərq  üçün  yazılış  tərtib  edilir.  bu  zaman 

məhsulun  həqiqi  maya  dəyəri  çox  olan  hallarda  əlavə  yazılış,  az  olan  hallarda 

isə «qırmızı storno» yazılışı tərtib olunur. 

Məhsul  buraxılışının  ikinci  variantından,  normativ  (plan0  maya  dəyərinən 

istifadə edən müəssisələr də istifadə edə bilər. Bu zaman həqiqi maya dəyərinin 

normativ  (plan)  maya  dəyərindən  kənarlaşması  204  «Hazır  məhsul»  hesabına, 

yaxud  601  «Satış»  hesabına  silinir.  Kənarlaşmanın  silinməsi  qaydası  təşkilatın 

uçot siyasəti ilə təyin edilir. 

 


42 

 

2.3. Məhsul satışı ilə əlaqədar əməliyyatların uçotu 

Məhsulun satışının sənədlərdə rəsmiləşdirilməsi. Məhsulun yüklənməsi və bu-

raxılışı  ğəşkilatın  təchizat  (marketinq)  şöbəsi  vasitəsilə  yerinə  yetirilir.  Bu 

xidmətin  işçiləri  alıcılarla  müqavilə  bağlayır,  yüklənəsi  məhsullar  üçün  sənəd 

rəsmiyyətə  salır,  onların  anbarda  operativ  uçotu  aparır,  müqavilə  öhdəliklərinin 

yerinə  yetirilməsinə,  vəsaitin  alıcıdan  vaxtında  və  tam  daxil  olması  üzərində 

nəzarəti təşkil edir. 

Məhsulun  yüklənməsi  satıcı  və  alıcı  arasında  başlanmış  alqı  satqı  (tədarük) 

müqaviləsinə  müvafiq  yerinə  yetirilir.  Tədarük  müqaviləsinə  əsasən  satıcı  məhsulu 

alıcının  mülkiyyətinə  verməyə, alıcı  isə onu ödəməyə  götürməyi  öz  üzərinə  götürür. 

Müqavilədə məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyəti, qiyməti, hesablalaşma qaydası, 

malsatan  və  ödəyicinin  poçt  və  ödəmə  rekvizitləri,  yükləmə  sənədləri,  müqavilə 

şərtlərinin  pozulmasına  görə  görüləcək  tədbirlər  və  i.a.  göstərilir.  Müqavilənin 

şərtlərinə  əsasən  məhsulun  dəyərinin  ödənişi  yükləməyə  qədəq  avans  kimi  qabaq-

cadan,  yaxud  bunun  alıcıya  verilməsindən  sonra  yerinə  yetirilə  bilər.  Qabaqcadan 

ödəniş zamanı öağlanmış müqavilədə köçürüləsi avansın məbləği göstərilməlidir. 

Adətən qabaqcadan ödənişin miqdarı məhsulun (işin, xidmətin) bütöv dəyərini 

ğəşkil  edir  və  məhsulun,  yerinə  yetirilmiş  işin,  göstərilmiş  xidmətin  yüklədiyi 

andan  kösürülür.  Avans,  istənilən  məbləğdə,  o  cümlədən  yüz  faizli  miqdarda  və 

istənilən müqavilə müddətində ödənilə bilər. 

Mühasibat  uçotunun  aparılması  məqsədilə  tədarük  müqaviləsinin  ən  mühüm 

şərti  məhsul,  iş  xidmətdə  mülkiyyət  hüququnun  satıcıdan  alıcıya  keməsi  hesab 

edilir.  məhsul  bir  qayda  olaraq,  bunun  yaxud  müşayiət  edici  sənədin  (qaimənin, 

dəmir  yolu  qaiməsinin,  konosomentin  və  s.)  alındığı  andan  alıcının  mülkiyyəti 

sayılır.  Tədarük müqaviləsində alınmış məhsulun mülkiyyət hüququna keçməisnin 

başqa qaydası, ynəi bunun ödənişindən sonra keçilməsi də nəzərdə tutula bilər. 

Alıcı ödənqişə kimi alınmış məhsulların malsatanın mülkiyyətində qalması ilə 

əlaqdar  olaraq  ona  sərəncam  vermək  hüququna  malik  olmur.  Bu  cur  məhsullar 

alıcının mühasibat uçotunda balansarxası hseabda, malsatanın mühasibat uçotunda 



43 

 

isə  yüklənmiş  mallar  kimi  balans  hesabında  əks  etdirilməlidir.  Məhsulun  dəyəri 



ödənildikdən  sonra  alıcının  mülkiyyətinə  keçir,  onların  istehsalat  ehtiyatlarına 

daxil edilir, balansçarxası  hesabdan silinərək balans  hesabına köçürülür. Satıcı  isə 

vəsaiti  alıcıdan  aldıqdan  sonra  həmin  məhsulu  yüklənmiş  məhsul  kimi  uçotdan 

silir, bunun dəyərini satışdan olan gəlirin həcminə daxil edir. 

Anbardan  buraxılına  məhsulu  ilk  sənədlərlə  rəsmiyyətə  salınır.  Təchizat 

(marketinq)  şöbəsi  tədarük  müqaviləsinə  və  məhsulun  yüklənmə  qrafikinə  əsasən 

alıcının  və  məhsulun  (məmulatın)  adı,  buraxılması  və  həqiqi  buraxılan  məhsulun 

miqdarı,  müqavilə  qiyməti,  məbləği  və  başqa  zəruri  məlumatlar  göstərilən  əmr-

qamə  rəsmiyyətə  salır.  Əmr-qaimə,  yazıldıqdan  sonra  anbara  verilir.  Bunun  vasi-

təsilə məhsulun anbardan buraxılışı anbarın və alıcının, yaxud məhsul dəmir yolu, 

su və avtomobil nəqliyyatı ilə daşınırma təchizat höbəsi ekspeditorunun imzası ilə 

təsdiq edilir.məhsunu dəmir yolu ilə yüklənməsi zamanı dəmir yolu qaiməs, dəniz 

nəqliyyatı ilə yüklənmə zamanı isə konosamentlərlə rəsmiyyətə salınır. 

Məhsulların  ixtisaslaqmış  nəqliyyat  təşkilatının  vasitəsilə  göndərilməsi  üçün 

əmtəə-nəqliyyat  qaiməsi  yazılır.  Bu  sənəd  malsatanda  əmr-qaiməni,  alıcıda  isə 

mədaxil orderini əvəz edir. Alıcı məhsulu öz nəqliyyatı ilə anbardan buraxılış üçün 

qaimə, yaxud əmtəə-nəqliyyat qaiməsi, eyni zamanda də, mal-material dəyərlilərini 

almaq üçün alıcı tərəfindən təqdim edilən vəkalətnamə, əsas sənəd hesab edilir. 

Yerinə yetirilmiş iş, işin növünün, həcmini və dəyərini göstərməklə qəbul-təh-

vil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Akt sifarişçinin və podrağtçının nümayəndələri tərə-

findən imza edilir. xidmət göstərilən zaman isə naryad-sifariş, qəbz və i.a. yazılır. 

Yüklənmiş  məhsullara,  verilmiş  işlərə  və  göstərilən  xidmətlərə  görə  yazılan 

bütöv mənədlər (əmr-qaimə, təmir yolu qaiməsi, akt və i.a.) hesablaşma sənədi (ödə-

mə  tələbnaməsi,  hesabnamə)  yazmaq  üçün  maliyyə  şöbəsinə,  yaxud  mühasibatlığa 

verilir. 

Qabaqcadan ödəniş zamanı satıcı alıcının yükləyəcəyi məhsula, yerinə yetiril-

miş  işə  görə  avans  köçürməsi  üçün  hesabnamə  yazır.  Yüklənmiş  hazır  məhsula 

görə sadalanan sənədlərdən başqa malsatan əlavə dəyər vergisini hesablamaq üçün 

satıcı və alıcı tərəfindən istifadə edilən hesab-faktura yazır. 


44 

 

Alıcılarla bağlanmış müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq həm hesablaşmanın 



xidmət  göstərən  bank  vasitəsilə  aparılan  nağdsız  hesablaşma,  həm  də  satıcının 

kassasına verilən nağd hesablaşma formasından istifadə edilə bilər. 

Müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmanın aralıması zamanı ödənəmə tələb-

naməsindən, ödəmə tapşırığından, çekdən və akreditivdən istifadə edilir. 

Nağd  hesablaşma zamanı isə buraxılmış  məhsul yerinə yetirilmiş iş, göstəril-

miş xidmət üçün kassa mədaxil orderi və ona əlavə edilən qəbz rəsmiyyətə salınır. 

Kassa  orderi  və  bunun  qəbzində  alıcının  və  satıcının  alı,  vısaitin  və  məbləğin 

alınmasının əsasə göstərilir. Sənəd baş mühasib və kassir tərəfindən imza edilir və 

mədaxil kassa orerinə əlavə edilən qəbz mözürlə təsdiq olunur. 

Bütöv ilk sənədlər satışın uçotunu aparmaq üçün əsas hesab edilir. buna görə 

onlar  öz  xüsusiyyətlərinə  uyğun  qruplaşdırma-cəmləşdirmə  cədvəllərndə  ümumi-

ləşdirilir və bunun əsasında uçotun aparılması təşkil olunur.  

Hazır  məhsulun  satışın  prosesində  uşota  alınan  əsas  mərhələlərdən  biri  də 

malların  anbarlardan  alıcılara  buraxılmasıdır.  Müvafiq  proses  uyğun  olaraq  ilkin 

uçotda qaimələr, qəbul-təhvil akları, təhvil təslim aktları əsasında rəsmiləşdirilir.  

Əvvəldə qeyd etdiyim kimi hazır məhsulların sifarişçilərə göndərilməsi onlarla 

bağlanmış  alqı-satqı  müqavilələrinin  şərtlərinə  müvafiq  olaraq  həyata  keçirilir. 

Müvafiq  müqavilələrdə  bir  qayda  olaraq  mövcud  müqavilənin  predmeti  olan  hazır 

məhsulun adı, miqdarı, növü, tərkib və keyfiyyət göstəriciləri, qiyməti, ödəniş qay-

daları,  tərəflərin  rekvizitləri  və  başqa  şərtər  əks  etdirilir.  Məhsul  satışı  prosesi 

müəssisənin müvafiq şöbələri (satış və marketinq) tərəfindən təşkil edilir və müvafiq 

müqavilə  şərtlərinin  icra  edilməsinə  nəzarət  edilir.  Satış  məqsədi  ilə  məhsulların 

yüklənmə  prosesində  tərəflərin  vəkalətli  nümayəndələri  iştirak  edir  və  buraxılmış 

məhsulun  miqdarı  müvafiq  qəbul-təhvil  aktı  ilə  rəsmiləşdirilir.  Bu  zaman  müvafiq 

aktda tərəflərin vəkalətli nümayəndələri imza etməklə mövcud sənəd məlumatlarının 

həqiqiliyini təsdiqləyirlər. Müvafiq aktlar bir necə nüsxədə tərtib edilməklə tərəflər 

arasında  bölüşdürülür.  Satış  məqsədi  ilə  yüklənmiş  məhsullara  aid  aktların  bir 

nüsxəsi mühasibatlığa təqdim edilir. Müvafiq sənədlər əsasında hesab ödəmə tələb-

namələri  (hesab-faktura)  tərdib  edilərək  alıcının  ünvanına  təqdim  edilir.  Əgər 


45 

 

müqavilədə  nəzərdə  tutulubsa,  müvafiq  ödəniş  tələbnaməsi  yüklənmə  sənədləri  ilə 



birlikdə alıcının bankına təqdim edilə bilər. Bu halda ödəniş həmin sənədlər əsasında 

inkasso qaydasında həyata keçirilir. Müvafiq hesablaşma ödəniş sənədlərində ən azı 

mal alan və mal satanın adı, ünvanı, VÖEN-si, Bank hesab məlumatları, müqavilə-

nin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ əks etdirilməlidir. 

Məhsul  istehsalı  və  satışı  ilə  məşğul  olan  müəssisələrdə  müvafiq  əməliyyatın 

uçotunu  təşkil  etmək  məqsədi  ilə  hesablar  planının  bir  qrup  hesablarında  istifadə 

edilir. Bu hesablara 204 saylı “Hazır məhsul”, 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin 

qısamüddətli  debitor  borcları”,  711 saylı  “Kommersiya  xərcləri”,  601  saylı  “Satış” 

hesabları  aiddir.  Yüklənmiş  malların  sintetik  uçotu  211  saylı  “Alıcıların  və 

sifarişçilərin  qısamüddətli  debitor  borcları”  aktiv  hesabından    istifadə  etməklə 

aparılır.  Məhsul  yükləndikdə  204  saylı  “Hazır  məhsul”  hesabının  kreditinə  və  601 

saylı  “Satış”  hesabının  debetinə  yazılış  verilir.  Satiş  məqsədi  ilə  yüklənmiş  mallar 

qısamüddətli  debitor  borcuna  çevrildiyi  üçün  müvafiq  olaraq  601  saylı  “Satış” 

hesabının  kreditinə  və  211  saylı  “Alıcıların  və  sifarişçilərin  qısamüddətli  debitor 

borcları”  hesabının  debetinə  yazılış  aparılır. Müvafiq  debitor borc  ödənildikdə  211 

saylı “Alıcıların  və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” hesabının kreditinə, 

223 saylı "Bank hesablaşma hesabları"-nın (məhsul daxili bazarda reallaşdırda  223-

1 Bank hesablaşma hesabları – Manat subhesbında, xarici bazara ixrac edildikdə  isə 

başqa valyutalardakı subhesablara yazılış verilir) debetinə müvafiq yazılış aparılır. 


Yüklə 1,61 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin