ƏLİyev rəhman mərdan oğlu
Sxem 1. İstehsala məsrəflərin uçotu
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Hazır məhsulun buraxılışı uyğun əməliyyatların uçotu
- 2.3. Məhsul satışı ilə əlaqədar əməliyyatların uçotu
|
Sxem 1. İstehsala məsrəflərin uçotu 201 «Material ehtiyatları»
Dt Kt 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa aktivlər» Dt Kt Qalıq I.a) 2894500
2. a) 2072115 I. b) 428000
I. v) 156200
I. q) 143000
I. e) 98000
Dövr. 3719700
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» Dt Kt
112 «Torpaq, tikili və avadanlıqlar uyğun yığılmış amortizasiya və qiymətdəndüşmə zərərləri» Dt Kt I. e) 98000 12) 104860
3. a) 141600 2. e) 6860
3. b) 62100 Dövr 104860
3. v) 53400
Dövr 257100
34
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» Dt Kt 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” Dt Kt
Qalıq=0
Qalıq - 7210000 13) 6580000
4. a) 86200 1. a) 2894500 14) 305830
4. b) 35400 2. a) 2072115
5. a) 641000
6. a) 237170
9. a) 3721430
10) 1084734
11) 715570
12) 104860
Dövr 6202879
Qalıq - 192709 Dövr 6274170
533«Əməyin ödənişi uyğun işçi heyəti ilə hesablaşmalar» Dt Kt
202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” Dt Kt
Qalıq=0 Qalıq =0
1. b)428000 9. a) 3256430
5. b) 206400 2. b) 29960 10. b) 378200
5. v) 180000 3. b) 62100 9. q) 104098
5. q) 2572100 4. b) 35400
5. b) 7210400
6. b) 76368
7. b) 34000
8. b) 85000
Dövr 872228
Qalıq 63500
hesablaşmalar» Dt Kt
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» Dt Kt
Qalıq=0 Qalıq =0
1. v) 156200 9. a) 3256430
6. b) 763568 2. v) 10934 10. b) 378200
6. v) 66600 3. a) 141600 9. q) 104098
6. q) 93462 4. a) 86200
5. v) 180000
6. v) 666000
7. a) 65000
8. a) 120000
9. b) 378200
Dövr 1084734
Dt Kt
233 «Bank hesablaşma hesabı» Dt Kt Qalıq
Qalıq 8. a) 120000 13. 6580000
8. b) 85000 14. 305830
8. v) 182000 Dövr 6206879
Dövr 387000
35
721 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» Dt Kt
412 «Uzunmüddətli zəmanət öhdəliklərii» Dt Kt 1. q) 143000
Qalıq=0 2. q) 10010
7. a) 65000 3. v) 53400
7. b) 34000 4. b) 31000
7. v) 28000
Dövr 127000 İstehsala məsərflərin uçotunun sonrakı mərhələsində ümuistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürüür və 202 «İstehsalat (iş və xidmət) məsrəf- ləri» hesablarına silinir. Bizim misalda həmin xərclər ancaq 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabına silinmişdir (bax 10-11-ci əməliyyata). Nəticədə 202 saylıhesabın debetində həm müstəqim, həm də qeyri- müstəqim xərclər toplanılır və bunun əsasında istehsal edilən məhsulun, işinvə xidmətin maya dəyəri müəyyən edilir. 1-ci sxemdən göründüyü kimi, cari ayda məsrəflər 6206879 manat, ayın əv- vəlinə bitməmiş istehsal qalığı – 7210000 manat, cəmi xərclərin məbləği isə – 6466879 manat təşkil etmişdir. Ay ərzində istehsalatdan buraxılmış məhsul plan maya dəyəri ilə 6580000 manat məbləğində mədaxil edilmişdir (bax 13-cü əməliyyata). Ayın sbununda bitməmiş istehsal qalığı və buraxılan məhsulun hə- qiqi istehsal maya dəyəri müəyyən edilir. uçot məlumatları əsasında ayın sbununa bitməmiş istehsal qalığının 192709 manat, buraxılan məhsulun maya dəyərinin isə 6274170 manat olduğu müəyyən edilmişdir (6466879+192709). Buraxılmış məhsulun həqiq maya dəyəri bunun plan maya dəyəri ilə müqayisədə 305.830 manat (6274170-6580000) ucuz başa gəlmişdir, başqa sözlə, istehsal xərclərinə qənaət olunmuşdur (bax 14=cü əməliyyata). Beləliklə, istehsalata məsrəflərin uçotu sistemi həmin xərclərin kalkulyasiya maddələri uyğun əks etdirilməsinə əsaslanır. İqtisadi elementlər uyğun xərclər isə bilavasitə istehsal xərclərini uçota alan hesablarda (202, 203, 721, və s.) deyil, material, əmək, pul və s. ehtiyatların sərf olunmasını əks etdirən hesablarda (201, 533, 522, 112 və s.) müəyyən edilir. Bu barədə daha ətraflı sonra danışılacaqdır.
36
Məhsul buraxılışının əsədlə rəsmiləşdirilməsi. Bir qayda olaraq istehsalatda buraxılmış məhsullar hazır məhsullar anbarına təhvil verilir. Məhsulların sexdən anbara təhvil verilməsi, təhvil verən sexin adı, məhsulu olan anbarın adı, məmulatın adı, nomenklatura nömrəsi, məmulatın anbar verilən miqdarı, uçot qiyməti və məbləği göstərilən qəbul – təhvil qaiməsi ilə rəsmiyyətə salınır. Qəbul-təhvil qaiməsi məhsulu verən sexin nüməyəndəsi, onu anbara qəbul edən anbardan və texniki nəzarət şöbəsinin işçisi tərəfindən imza edilir. Əksər təşkilatlarda məhsulun təhvil verilməsi üçün cəmləşdirmə qəbul- təhvil qaiməsi rəsmiyyətə salınır. Onda, bir neçə gündəlik və bir neçə məmulatlar uyğun yazılışlar aparılır. Bir sıra hallarda cəmləşdirmə qəbul-təhvil qaiməsi əvəzinə hər buraxılmış məhsul uyğun rəsmiləşdirilən birdəfəlik qaimə tərtib edilir. Məhsulların birdəfəlik sifarişlə hazırlanması hallarında yazılan qaimədə sifarişə daxil olan məmulatların adı sifarişin yerinə yetirilməsi üçün əsas sənəd olan müqavilə, yaxud məktubun nömrəsi gösətrilməlidir. Mürəkkəb və çoxdəstli məhsulların hazırlanın zaman qaimə əvəzinə məmulatın adı, miqdarı, dəyəri göstərilən qəbul-təhvil aktı tərtib edilir. bu sənəddə hazırlanmış məmulatların istehsalının qurtarması, bunun tam dəstləşdirilməsi, texniki şərtlərə tam cavab verməsi və qablaşdırılmış şəkildə texniki nəzarət şöbəsi tərəfindən qəbul edilməsi və anbaoa təhvil verilməsi haqda qeydiyyat aparılır. Müqafilədə, sifarişçinin məhsulun qəbulunda iştirakı nəzərdə tutulan hallar- da, tərtib edilmiş qaimə yaxud qəbul-təhvil aktında onlar da imza etməlidirlər. Bir çox kütləri istehsal müəssisələrində növbə ərzində hazırlanmış məhsullar sexdən bir neçə dəfər anbarda təhvil verilir. Bu cür halda qaimə əvəzinə qəbul-təhvil cədvəli tərtib olunur. Adətən anbara daxil olmuş hər bir məmulat qəbul-təhvil aktında qeydə alınır. Sonra növbə ərzində qəbul edilmiş məmulatların ümumi miqdarı hesablanılır və bunun üçün qəbul-təhvil qaiməsi rəsmiyyətə salınır. Bir qayda olraqa qəbul-təhvil cədvəli anbarda saxlnılır, təhvil
37
qaiməsi isə başqa hallardakı kimi mühasibat uçotunun cəmləşdirmə cədvəllərində, sintetik və analitik uçot registrlərində yazılışların aparılması üçün istifadə olunur. Qəbul-təhvil cədvəllərindən istifadə edilən zaman qaimələrin yazılması və mühasibat uçotunun aparılması xeyli ixtisar edilir. məhsulların anbara verilməsini və onların rəsmiyyətə salınması qadalarını sürətləndirmək üçün mümkün kimi təhvil verilən məmuialtalırn miqdarını hesablaya bilən cihazların tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur. Bir sıra sənaye sahələrində istehsal edilən məhsulların xüsusiyyətindən asılı olaraq xüsusi formalı qaimə tətbiq olunur. Qəbul-təhvil qaimələri və qəbul təhvil aktları iki surətdən ibarət yazılır. Onlardan məhsulu qəbul edən anbarların imzası olan və operativ uçotun aparılması üçün istifadə edilən birinci surət təhvil verən sexdə qalır, məhsullar birlikdə, təhvil verən sexin nümayəndəsinin imzası və anbar-mühasibat uçotunun aparılması üçün əsas sayılan ikindi sırt isə anbara verilir. İşlər kənar təşkialtlar üçün yerinə yetirilən hallarda işin təhvil verilməsi qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt da qaimə kimi iki surətdən ibarət tərtib edilir. Bunun birinci sürəti icraçı-müəssisənin nüməyəndəsinin imzası ilə sifarişçiyə verilir, sifarişçinin nümayəndəsinin təsdiq etdiyi başqa surət isə icraçıda qalır və işlərin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi və gələcəkdə hesabalşmanın aparılması üçün istifadə edilir. göstərilən xidmətlər isə akt, naryad-sifariş, yaxud qəbzlə rəsmiyyətə salınır. Qəbul-təhvil aktı, hazır məhsulun anbar uçotu kartoçkasında yazılış apardıqdan sonra mühasibatlığa verilir. Burada həmin sənədə əsasən məhsul buraxılışı haqda məliumatlar formalaşır. Görülmüş iş və xidmətlərə aid ilk sənədlər də mühasibatlığa daxil olur. Hesabat dövrü ərzində məhsul buraxılışı haqda məlumatları ümumiləş- dirmək üçün cəmləşdirmə cədvəlindən istifadə edilir. onda sənədin növrəsi, tarixi və məhsulun uçot qiyməti, normativ (plan) maya dəyəri, yaxud satış qiyməti göstərilməklə növbə, yaxd gün ərzində təhvil qaiməsi və qəbul aktından 38
götürülən buraxılış məhsulun miqdarı haqda məlumatlar göstərilir. Hesabat dövrü qurtardıqca cədvəldə hər növ məhsulun ümumi miqdarı hesablanıb müəyyən edilir. Bundan sonra cədvələ əsas və köməkçi istehsalatın hər növ məhsul uyğun analitik uçotundan götürülmüş həqiqi maya dəyəri hesablanıb təyin edilir. ümumimi buraxılmış və hazır məhsul anbarına təhvil verilmiş məhsulların həqiqi maya dəyəri isə təhvil verilmiş məhsulların həqiqi maya dəyəri isə cəmləşdirmə cədvəlinin köməyi ilə hesablanıb müəyyən olunur. Ümumilikdə müəssisə uyğun buraxılaq məhsulun həqiqi istehsal maya dəyəri 1 №-li jurnal-orderdə (2-ci «Əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin hesablanması böləmsində») hesablanır. Buna görə həqiqi maya dəyəri haqda cəmləqdirmə cədvəlinin məlumatları sözü gedən jurnal-orderin 3-cü böləmsinin məlumatları ilə üzləşdirilməlidir. Cəmləşdirmə cədvəlinin məlumatları məhsulların sintetik uçotd əks etdirlməsi və anbardakı hazır məhsulların dəyər ifadəsilə analitik uçotunun aparılmasında istifadə olunur. Anbardakı hazır məhsulların mövcud olmasınun və hərəkətinin uçotunu aparmaq üçün 204 «Hazır məhsul» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində anbardakı məhsulun ilk və son qalığı, bunun istehsalatdan daxil olması, kreditdən isə məhsulların anbardan buraxılması əks etdirilir. İstehsalatdan buraxılan məmulatlar özünün müəssisədə isehlak edilən hallarda, ya 204 «Hazır məhsul» hesabında ya da 201 «Material ehtiyatları» hesabında uçota alına bilər. Öz məhsullarının xüsusi məqsədə qismən istifadə edilməsi zamanı isə belə məhsullar 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınır. Satış, yaxud yüklənmiş öz məhsulunun dəstləqdirilməsi üçün mal kimi baş- qa müəssisələrdən alınan hazır məmulatlar 205 «Mallar» hesabında uçota alınır. Sifarişçi tərəfindən qəbul ediləsi, ancaq qəbul olmayan və qəbul aktı ilə rəsmiləşdirilməyən istehsalı tam qurtarmış məhsullar 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınmır və bitməmiş istehsalın tərkibinə daxil edilir. kənarda 39
yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri də 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınır və bilavasitə istehsal məsrəfləri hesabdan yüklənmiş, yaxud satılmış məhsulları uçota alan hesablara silinir. Məhsulun buraxılışının sintetik uçotu. İstehsalatda buraxılış məhsulların sintetik uçotu iki variantdan biri 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabından istifadə etmək və etməməklə aparıla bilər. Birinci varinat hazırlanan məhsulun plan kalkulyasiyasından, (normativ metodundan istifadə edən) yaxud məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasının normativ metodundan istifadə edən təşkialtlarda tətbiq oluna bilər. Bu variantın üstün cəhəti həqiqi və normativ (plan) maya dəyəri arasın- dakı kənarlaşdanın ümumilikdə arı hesabda uçota alınması və onların hər bir məmulat uyğun müəyyən olunmasına ehtiyacın olmaması; anbarlarda olan məhsullar zunu təyin edilmiş müddət ərzində dəyişməz uçot qiyməti ilə (pan, yaxud normativ maya dəyəri uyğun) qiymətləndirildiyindən onların qiymətlən- dirilməsinin sadələşməsi; çoz da olmasa uçotun əməktutumuluğunun ixtisar edilməsi; kənarlaşmanın bilavasitə satılmış məhsula silinməsi,satılmış və yük- lənmiş məhsulların həqiqi maya dəyərinin hesablanmasına, eyni zamanda onların uçot və həqiqi ma ya dəyəri ilə analitik uçotunun aparılmasına zərurət yaranmaması ilə xarakterizə olunur. İkinci varinat həqiqi maya dəyərinin açıqlamaq nöqteyi-nəzərindən anali- tikliyi təmin etməməklə daha çox əməktutumludur. Plan, yaxud normativ kalkul- yasiyadan istifadə etməyən müəssisələr üçün bu variantdan istifadə etmək olar. Müəssisədə birinci variantdan istifadə edilən zaman buraxılmış məhsulların uçotu üçün 601 «Satış» və 204 «Hazır məhsul» hesabları tətəbiq edilir. 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabının debetində buraxılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilmiş xidmətin həqiqi istehsal maya dəyəri əks etdirilir. Bu zaman hesabın debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri”, 601 «Satış» hesabının kreditləri ilə müxabirləşir. Bu zaman aşağıdakı mühasibat yazılışları tərtib olunur: 40
- anbara təhvil verilmiş məhsulların dəyəri üçün Dt 204 saylı «Hazır məhsul» hesabı; Kt – 701 saylı «Satışın maya dəyəri üzrə xərclər» hesabı; - sifarişçiyə verilmiş iş və xidmətlərin dəyəri üçün: Dt – 601saylı «Satış» hesabı; Kt – 701saylı «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabı; 701 saylı«Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabına yazılış aparıldıqdan sonra hesabın debeti və kredit üzrə dövriyyələri arasındakı fərq müəyyən edilir. bu fərq həqiqi maya dəyəri ilə normativ (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaş- manı özündə əks etdirilir. Həqiqi maya dəyərinin, normativ (plan) maya dəyə- rindən çox olması, istehsalatda artıq xərcə yol verildiyini sübut edir və o, əlavə yazuluşla 601 "Satış" hesabının debetində, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa aktivlər» hesabının kreditində əks etdirilir. Normativ (plan) maya dəyəri- nin həqiqi maya dəyərindən artıq olması isə qənaət olunmasını sübut edir və bu qənaət qırmızı storno usulu ilə 601 "Satış"hesabının debetinə, 206 «Satış məqsə- di ilə saxlanılan başqa aktivlər» hesabının kreditinə yazılmaqla rəsmiyyətə salınır. Son nəticədə, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər» hesabı bağlanılır. Hesabat dövrünün axırında hesab uyğun qalıq olmadığından o haqda balansda heç bir məlumat olmur. Uçotun ikinci varinatı yəni əməliyyatın 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan başqa aktivlər» hesabında əks etdirilməsi, bir qayda olaraq plan kalkulyasiyasını tərtib etməyən və istehsala məsrəflərin uoçtu və məhsulun maya dəyəri kal- kulyasiyanın normativ metodunu tətdbiq etməyən təşkialtlarda istifadə olunur. Bu cür təşkialtlar məmulatın maya dəyərini ancaq həqiqi məsrəflərə görə müəyyənləşdirir. Sözü genəş varinatda məsrəflərinit uçota lana hesablardan, 204 «Hazır məhsul», və 601 «Satış» hesablarından istifadə edilir. 204 «Hazır məhsul» hesabında məhsulların mövcud olması və hərəkəti həqiqi istehsal maya dəyərilə əks etdirilir. Anbardakı məhsullar bu qiymətlə də balansda göstərilir. Uçotda 41
satış qiymətindən istifadə edən təşkilatlarda 204 «Hazır məhsul» hsabında əks etdirilən həqiqi maya dəyəri, uçot qiyməti ilə dəyərə və həqiqi maya dəyərinin uçot qiymətilə dəyərindən kənarlaşmaya bölünür. 204 «Hazır məhsul» hesabının debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri”, 203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» hesabının kreditləri ilə, krediti isə gəlir, ödənişdikdən sonra müəyyən edildikdə 211 "Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları", yaxud gəlir məhsulun yüklənməsi anında müəyyən edildikdə 601 «Satış» hesabının debetləri ilə müxabirləşir. Yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər birinci varinatda – məhsul buraxılışının sintetik uçotunda olduğu kimi 204 «Hazır məhsul» hesabına əks etdirilmir və istehsal məsərflərini uçota alan hesablardan 211 "Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" yaxud, 601 «Satışı» hesabına silinir. Müəssisələrdə hazır məhsulların cari uçotu həqiqi maya dəyəri uyğun aparılır. Bu zaman məhsulların anbara mədaxili üçün aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur. Dt 204 «Hazır məhsul» hesabı; Kt 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabı; Kt
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» hesabı. Uçot qiymətindən istifadə edən müəssisələrdə iki-biri buraxılmış məhsulların uçot qiyməti ilə dəyəri üçün, ikincisi məhsulların həqiqi maya dəyərilə, uçot dəyəri arasındakı fərq üçün yazılış tərtib edilir. bu zaman məhsulun həqiqi maya dəyəri çox olan hallarda əlavə yazılış, az olan hallarda isə «qırmızı storno» yazılışı tərtib olunur. Məhsul buraxılışının ikinci variantından, normativ (plan0 maya dəyərinən istifadə edən müəssisələr də istifadə edə bilər. Bu zaman həqiqi maya dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən kənarlaşması 204 «Hazır məhsul» hesabına, yaxud 601 «Satış» hesabına silinir. Kənarlaşmanın silinməsi qaydası təşkilatın uçot siyasəti ilə təyin edilir.
42
Məhsulun satışının sənədlərdə rəsmiləşdirilməsi. Məhsulun yüklənməsi və bu- raxılışı ğəşkilatın təchizat (marketinq) şöbəsi vasitəsilə yerinə yetirilir. Bu xidmətin işçiləri alıcılarla müqavilə bağlayır, yüklənəsi məhsullar üçün sənəd rəsmiyyətə salır, onların anbarda operativ uçotu aparır, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə, vəsaitin alıcıdan vaxtında və tam daxil olması üzərində nəzarəti təşkil edir. Məhsulun yüklənməsi satıcı və alıcı arasında başlanmış alqı satqı (tədarük) müqaviləsinə müvafiq yerinə yetirilir. Tədarük müqaviləsinə əsasən satıcı məhsulu alıcının mülkiyyətinə verməyə, alıcı isə onu ödəməyə götürməyi öz üzərinə götürür. Müqavilədə məhsulun adı, miqdarı, çeşidi, keyfiyyəti, qiyməti, hesablalaşma qaydası, malsatan və ödəyicinin poçt və ödəmə rekvizitləri, yükləmə sənədləri, müqavilə şərtlərinin pozulmasına görə görüləcək tədbirlər və i.a. göstərilir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən məhsulun dəyərinin ödənişi yükləməyə qədəq avans kimi qabaq- cadan, yaxud bunun alıcıya verilməsindən sonra yerinə yetirilə bilər. Qabaqcadan ödəniş zamanı öağlanmış müqavilədə köçürüləsi avansın məbləği göstərilməlidir. Adətən qabaqcadan ödənişin miqdarı məhsulun (işin, xidmətin) bütöv dəyərini ğəşkil edir və məhsulun, yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş xidmətin yüklədiyi andan kösürülür. Avans, istənilən məbləğdə, o cümlədən yüz faizli miqdarda və istənilən müqavilə müddətində ödənilə bilər. Mühasibat uçotunun aparılması məqsədilə tədarük müqaviləsinin ən mühüm şərti məhsul, iş xidmətdə mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keməsi hesab edilir. məhsul bir qayda olaraq, bunun yaxud müşayiət edici sənədin (qaimənin, dəmir yolu qaiməsinin, konosomentin və s.) alındığı andan alıcının mülkiyyəti sayılır. Tədarük müqaviləsində alınmış məhsulun mülkiyyət hüququna keçməisnin başqa qaydası, ynəi bunun ödənişindən sonra keçilməsi də nəzərdə tutula bilər. Alıcı ödənqişə kimi alınmış məhsulların malsatanın mülkiyyətində qalması ilə əlaqdar olaraq ona sərəncam vermək hüququna malik olmur. Bu cur məhsullar alıcının mühasibat uçotunda balansarxası hseabda, malsatanın mühasibat uçotunda 43
isə yüklənmiş mallar kimi balans hesabında əks etdirilməlidir. Məhsulun dəyəri ödənildikdən sonra alıcının mülkiyyətinə keçir, onların istehsalat ehtiyatlarına daxil edilir, balansçarxası hesabdan silinərək balans hesabına köçürülür. Satıcı isə vəsaiti alıcıdan aldıqdan sonra həmin məhsulu yüklənmiş məhsul kimi uçotdan silir, bunun dəyərini satışdan olan gəlirin həcminə daxil edir. Anbardan buraxılına məhsulu ilk sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Təchizat (marketinq) şöbəsi tədarük müqaviləsinə və məhsulun yüklənmə qrafikinə əsasən alıcının və məhsulun (məmulatın) adı, buraxılması və həqiqi buraxılan məhsulun miqdarı, müqavilə qiyməti, məbləği və başqa zəruri məlumatlar göstərilən əmr- qamə rəsmiyyətə salır. Əmr-qaimə, yazıldıqdan sonra anbara verilir. Bunun vasi- təsilə məhsulun anbardan buraxılışı anbarın və alıcının, yaxud məhsul dəmir yolu, su və avtomobil nəqliyyatı ilə daşınırma təchizat höbəsi ekspeditorunun imzası ilə təsdiq edilir.məhsunu dəmir yolu ilə yüklənməsi zamanı dəmir yolu qaiməs, dəniz nəqliyyatı ilə yüklənmə zamanı isə konosamentlərlə rəsmiyyətə salınır. Məhsulların ixtisaslaqmış nəqliyyat təşkilatının vasitəsilə göndərilməsi üçün əmtəə-nəqliyyat qaiməsi yazılır. Bu sənəd malsatanda əmr-qaiməni, alıcıda isə mədaxil orderini əvəz edir. Alıcı məhsulu öz nəqliyyatı ilə anbardan buraxılış üçün qaimə, yaxud əmtəə-nəqliyyat qaiməsi, eyni zamanda də, mal-material dəyərlilərini almaq üçün alıcı tərəfindən təqdim edilən vəkalətnamə, əsas sənəd hesab edilir. Yerinə yetirilmiş iş, işin növünün, həcmini və dəyərini göstərməklə qəbul-təh- vil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Akt sifarişçinin və podrağtçının nümayəndələri tərə- findən imza edilir. xidmət göstərilən zaman isə naryad-sifariş, qəbz və i.a. yazılır. Yüklənmiş məhsullara, verilmiş işlərə və göstərilən xidmətlərə görə yazılan bütöv mənədlər (əmr-qaimə, təmir yolu qaiməsi, akt və i.a.) hesablaşma sənədi (ödə- mə tələbnaməsi, hesabnamə) yazmaq üçün maliyyə şöbəsinə, yaxud mühasibatlığa verilir. Qabaqcadan ödəniş zamanı satıcı alıcının yükləyəcəyi məhsula, yerinə yetiril- miş işə görə avans köçürməsi üçün hesabnamə yazır. Yüklənmiş hazır məhsula görə sadalanan sənədlərdən başqa malsatan əlavə dəyər vergisini hesablamaq üçün satıcı və alıcı tərəfindən istifadə edilən hesab-faktura yazır.
44
Alıcılarla bağlanmış müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq həm hesablaşmanın xidmət göstərən bank vasitəsilə aparılan nağdsız hesablaşma, həm də satıcının kassasına verilən nağd hesablaşma formasından istifadə edilə bilər. Müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmanın aralıması zamanı ödənəmə tələb- naməsindən, ödəmə tapşırığından, çekdən və akreditivdən istifadə edilir. Nağd hesablaşma zamanı isə buraxılmış məhsul yerinə yetirilmiş iş, göstəril- miş xidmət üçün kassa mədaxil orderi və ona əlavə edilən qəbz rəsmiyyətə salınır. Kassa orderi və bunun qəbzində alıcının və satıcının alı, vısaitin və məbləğin alınmasının əsasə göstərilir. Sənəd baş mühasib və kassir tərəfindən imza edilir və mədaxil kassa orerinə əlavə edilən qəbz mözürlə təsdiq olunur. Bütöv ilk sənədlər satışın uçotunu aparmaq üçün əsas hesab edilir. buna görə onlar öz xüsusiyyətlərinə uyğun qruplaşdırma-cəmləşdirmə cədvəllərndə ümumi- ləşdirilir və bunun əsasında uçotun aparılması təşkil olunur. Hazır məhsulun satışın prosesində uşota alınan əsas mərhələlərdən biri də malların anbarlardan alıcılara buraxılmasıdır. Müvafiq proses uyğun olaraq ilkin uçotda qaimələr, qəbul-təhvil akları, təhvil təslim aktları əsasında rəsmiləşdirilir. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi hazır məhsulların sifarişçilərə göndərilməsi onlarla bağlanmış alqı-satqı müqavilələrinin şərtlərinə müvafiq olaraq həyata keçirilir. Müvafiq müqavilələrdə bir qayda olaraq mövcud müqavilənin predmeti olan hazır məhsulun adı, miqdarı, növü, tərkib və keyfiyyət göstəriciləri, qiyməti, ödəniş qay- daları, tərəflərin rekvizitləri və başqa şərtər əks etdirilir. Məhsul satışı prosesi müəssisənin müvafiq şöbələri (satış və marketinq) tərəfindən təşkil edilir və müvafiq müqavilə şərtlərinin icra edilməsinə nəzarət edilir. Satış məqsədi ilə məhsulların yüklənmə prosesində tərəflərin vəkalətli nümayəndələri iştirak edir və buraxılmış məhsulun miqdarı müvafiq qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiləşdirilir. Bu zaman müvafiq aktda tərəflərin vəkalətli nümayəndələri imza etməklə mövcud sənəd məlumatlarının həqiqiliyini təsdiqləyirlər. Müvafiq aktlar bir necə nüsxədə tərtib edilməklə tərəflər arasında bölüşdürülür. Satış məqsədi ilə yüklənmiş məhsullara aid aktların bir nüsxəsi mühasibatlığa təqdim edilir. Müvafiq sənədlər əsasında hesab ödəmə tələb- namələri (hesab-faktura) tərdib edilərək alıcının ünvanına təqdim edilir. Əgər
45
müqavilədə nəzərdə tutulubsa, müvafiq ödəniş tələbnaməsi yüklənmə sənədləri ilə birlikdə alıcının bankına təqdim edilə bilər. Bu halda ödəniş həmin sənədlər əsasında inkasso qaydasında həyata keçirilir. Müvafiq hesablaşma ödəniş sənədlərində ən azı mal alan və mal satanın adı, ünvanı, VÖEN-si, Bank hesab məlumatları, müqavilə- nin nömrəsi, tarixi, məhsulun adı, miqdarı, ödəniləcək məbləğ əks etdirilməlidir. Məhsul istehsalı və satışı ilə məşğul olan müəssisələrdə müvafiq əməliyyatın uçotunu təşkil etmək məqsədi ilə hesablar planının bir qrup hesablarında istifadə edilir. Bu hesablara 204 saylı “Hazır məhsul”, 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları”, 711 saylı “Kommersiya xərcləri”, 601 saylı “Satış” hesabları aiddir. Yüklənmiş malların sintetik uçotu 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” aktiv hesabından istifadə etməklə aparılır. Məhsul yükləndikdə 204 saylı “Hazır məhsul” hesabının kreditinə və 601 saylı “Satış” hesabının debetinə yazılış verilir. Satiş məqsədi ilə yüklənmiş mallar qısamüddətli debitor borcuna çevrildiyi üçün müvafiq olaraq 601 saylı “Satış” hesabının kreditinə və 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” hesabının debetinə yazılış aparılır. Müvafiq debitor borc ödənildikdə 211 saylı “Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları” hesabının kreditinə, 223 saylı "Bank hesablaşma hesabları"-nın (məhsul daxili bazarda reallaşdırda 223- 1 Bank hesablaşma hesabları – Manat subhesbında, xarici bazara ixrac edildikdə isə başqa valyutalardakı subhesablara yazılış verilir) debetinə müvafiq yazılış aparılır.
Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|