ƏLİyev rəhman mərdan oğlu

 

;

0

1

SH

J

RM

RM

RM









нисби

 

burada  

SH

J

-satışın həcminin (SH) artım (azalma) tempidir; satışın həcmi baza 

(plan uyğun) satış qiymətləri, baza (plan uyğun) istehsal maya dəyəri yaхud natural 

ifadədə realizasiyanın həcmi əsasında ölçülə bilər.

 

Dəyişən xərclərin hər növü uyğun nisbi kənarlaşmalar smeta xərclərinə riayət 

edilməsi hesabına qənaəti (israfı) səciyyələndirir.  

65 

 

Satışın  həcminin  dəyişilməsinin  təsiri  smetada  nəzərdə  tutulmuş  xərclərin 

məbləğlərinin  realizasiya  həcminin  artım  (azalma)  indeksinə  vurulması  yolu  ilə 

müəyyən edilir:  

).

1

(

0









SH

J

RM

RM

SH

 

Hər  iki  amilin  birgə  təsiri  xərclərin  hər  maddəsi  uyğun  smetadan  mütləq 

kənarlaşmanın həcmini əks etdirir:  

0

1

0

0

1

)

1

(

RM

RM

J

RM

J

RM

RM

RM

RM

SH

SH

SH























нисби

 

Məhsulun maya dəyərinin satış xərcləri ilə əlaqədar aşağı salınmasının müm-

kün  ehtiyatlarına  onların  ayrı-ayrı  növləri  uyğun  əsassız  israf  məbləğlərini  aid 

etmək lazımdır. 

 

 

3.2. Məhsul istehsalı ilə əlaqədar əməliyyatların auditi. 

İqtisadi  subyektlərin  fəaliyyətinin  keyfiyyət  göstəricilərindən  biri  də  istehsal 

edilən  məhsulların tam  maya dəyəri göstəricisidir. Satılmış  məhsulların tam  maya 

dəyəri məhsulların istehsalına və satışına çəkilən xərclərin məcmusudur. 

Hər  bir  müəssisənin  iqtisad  uyğun  vəziyyətinə,  maliyyə  nəticəsinə  və  eyni 

zamanda  də,  bunun  fondlarına  ayrılan  vəsaitin  həcminə  məhsulların  tam  maya 

dəyəri xeyli təsir edə bilir. Belə ki, başqa şərtlər dəyişməz qalarsa, istehsal  edilən 

məhsulların  ğam  maya  dəyərinin  yüksəldilməsi  (baha  başa  gəlməsi)  əldə  edilən 

mənfəətin azaldılmasına səbəb olur. Bu isə müəssisənin maliyyə vəziyyətinə mənfi 

təsir göstərir. Buna görə də müəssisədə (iqtisad uyğun subyektdə) yoxlama aparan 

auditor  ilk  növbədə  məsrəflərin  istehsal  edilən  və  satılan  məhsulların  (iş  və 

xidmətlərin) üzərinə düzgün aid edilmə vəziyyətini müəyyən etməli, bu sahədə yol 

verilən nöqsanları aşkara çıxarmalıdır. 

Məhsul istehsalına və satışına çəkilən xərclər ilk sənədlərlə rəsimyyətə salınır 

və uçotda əks etdirilir. 

İlk mühasibat sənədlərində aşağıdakı rekvizitlər (nişanələr) olmalıdır: 

-  sənədin  adı,  formanın  kodu,  tərtib  edilmə  tarixi,  təsərrüfat  əməliyyatının 

66 

 

ölçüsü (miqdar və dəyər ifadəsində), vəzifəli şəxsin (təsərrüfat əməliyyatına məsul 

olan şəxsin) soyadı, adı, atasının adı, sənəddəki  şəxsi imzalar  və s. bu  məsələnin 

düzgünlüyünü  yoxlayan  auditor  bilməlidir  ki,  məsrəflər  aşağdıakı  elementlər 

uyğun qruplaşdırılır: 

1. Material xərcləri (tullantıların dəyəri çıxılmaqla); 

2. Əməyin ödənişi uyğun məsrəflər; 

3. Sosial ehtiyclara ayırmalar; 

4. Əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləğləri; 

5. Sair xərclər. 

Auditor  yoxlama  zamanı  məhsul  istehsalına  və  satışına  çəkilən  xərclərin 

tərkibi  barəsində  qıvvədə  olan  əsasnaməni  və  başqa  normativ  sənədləri  əldə  əsas 

tutmalıdır. 

İstehsala  məsrflərin  elementlər  uyğun  tərkibinin  uçotu  və  hesabat 

məlumatlarının  düzgünlüyü 10  saylı  jurnal-orderin  (2-ci  bölməsi)  və  ya  onu  əvəz 

edən maşınoqramış göstəricilərinə əsasən yoxlanılır. 

 

Yoxlama  zamanı  nəzarət  üçün  202  saylı  «İstehsalat  ehtiyatları»  hesabının 

analitik uçot məlumatlarından da istifadə oluna bilər. 

Hesabat dövründə istehsal olunan hazır məhsulun  (əmtəəlik 

məhsulun)  uçot və hesabatda əks etdirilmiş istehsal maya 

dəyərinin düzgünlüyünü  yoxlamaq üçün istehsal 

məsrəflərinin  ümumi məbləğindən müvafiq 

elementlər

üzrə 

aşağıdakılar çıxarılmalıdır:

- müəssisənin  sərəncamında  qalan mənfəət və digər məqsədli 

daxilolmalar hesabına maliyyələşdirilən xərclər;

- qeyri-sənaye  xarakterli işlərin yerinə yetirilməsinə  çəkilən 

xərclər;

- cavabdeh şəxsin və malgöndərənin  üzərinə aid edilən  itki 

məbləğləri;

- qeyri-istehsal  hesabına aid edilən  sair silinmələr.

67 

 

İstehsal olunmuş məhsulların, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyəri 

kalkulyasiyasının  audit  qaydasında  yoxlanılması  ətraflı  və  ardıcıllıqla  davam 

etdirilməlidir. 

Hazır məhsulun audit yoxlamasının predmetini aşağıdakılar təşkil edir: 

1.  Hazır məhsulun uçotda əks etdirilməsinin uot siyasətinə uyğun olması; 

2.  Tam  həcmdə  hazır  məhsulun  mövcud  olmasınun  uçotunun  düzgün 

qiymətləndirilməsi və bunun real olması; 

Auditor proseduralarına daxildir: 

1.  Hazır məhsulun uçotda əks etidirlməsi qaydasını müəyyən etmək. 

Hazır məhsulun qiymətləndirilməsinin bir sıra variantı mövcuddur: 

- faktiki istehsal maya dəyəri ilə; 

- normativ (plan) istehsal maya dəyəri ilə; 

- bilavasitə xərc maddələri uyğun. 

İqtisadi  subyektdə  uçotun  təşkili,  uçot  siyasətində  seçilmiş  varinata  uyğun 

olmalıdır. 

2.  Yoxlama  zamanı  hazır  məhsulun  tam  komplektləşdirilliyi,  sınaqdan 

keçirildiyi, qəbul olunduğu və qaiməyə əsasən anbara verilməsi yoxlanılmalıdır. 

3.  Hazır  məhsulun  maya  dəyərini  təşkil  edən  məsrəflərin,  hazır  məhsulun 

faktiki  olaraq  realizə  edildiyi  və  maliyyə  nəticəsi  müəyyən  edilən,  hesabat 

dövrünə silinməsinin reallıq vəziyyətini yoxlamaq. 

iliqn  sbununa  hazır  məhsulun  faktiki  qalığının,  bunun  məbləğinin  balansda 

göstərilən məbləğdə uyğunluğunqu yoxlamaq. 

Hazır  məhsulun  qiymətləndirilməsinin  müvafiq  variantının  tətbiqini 

yoxlanılması ilə əlaqədar olaraq aşağıdakıların müəyyən edilməsinin düzgünlüyünə 

xüsusi fikir verilməlidir: 

-  hər  bir  məmulat  növü  sifariş  uyğun  maya  dəyərinin  düzgün  müəyyən 

edilməsiqni; 

-  faktiki  maya  dəyərinin  məhsulun  plan  maya  dəyərindən  kənarlaşmasının 

hesablaşmasının düzgünlüyünü; 

68 

 

-  hazır  məhsulun  uçotu  uyğun  mühasibat  yazılışlarının  verilməsinin 

düzgünlüyünü; 

- 10/1 – saylı jurnal-orderin və «Hazır məmulatın qiymət ifadəsində hərəkəti» 

barədə 16 saylı cədvəlin düzgün tərtib edilməsini yoxlamaq. 

Bunlarla  yanaşı  auditor  hazır  məhsulun  anbarda  hərəkətinin  uçotunun 

vəziyyətinə hökmən yoxlamalıdır. Bunun üçün auditor operativ-mühasibat (saldo), 

kartoçka-sənədləşdirmə və kartoçkasız metoddan istifadə etməlidir. 

Yüklənmiş mallar uyğun əməliyyatların auditinin predmetinə aiddir: 

1.  Uçot siyasətinə uyğun yüklənmiş malların uçotda, əks etdirilməsi; 

2.  yüklənmiş  malların  tərtib  edilən  səviyyədə  uçotunun  təşkilinin 

düzgünlüyü. 

Yoxlamanın auditor prosedurları aşağıdakılardır: 

1.  Balansın 

«Yüklənmiş  mallar»  maddəsində  yüklənilmiş  malların 

(əmtəələrin) dəyəri əks etdirilir. 

Audit  zamanı  yüklənmiş  malların  qiymətləndirilməsinin  düzgünlüyü 

yoxlanılır.  Bu  zaman  auditor  nəzərə  almalıdır  ki,  mühasibat  uçotu  və  hesabatı 

barəsində  olan  əsasnaməyə  əsasən  yüklənilmiş  mallar  balansda  tam  maya  dəyəri 

(və ya normativ plan) ilə əks etdirilir. 

2.  Yüklənmiş  malların  dəyərinin  satılmış  malların  maya  dəyərinə  (debet  46) 

silinmiş qaydasının yoxlunalması. 

3.  Başqa  təşkialta  komission  və  başqa  qaydada  satılmaq  üçün  verilmiş 

əmtəələrin (hazır məhsulun uçotunun) düzgünlüyünün yoxlanılması. 

Əmtəələr (mallar) uyğun əməliyyatların auditi. 

  Əmtəələrin yoxlanılmasının predmetinə daxildir: 

1.  Əmtəələrin uçotda müəssisənin uçot siyasətinə uyğun əks etdirilməsi. 

2.  Əmtəələrin  tam  həcmdə  ən  mövcud  vəziyyətdə  əks  etdirilməsinin 

qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü. 

Auditor prosedurları aşağıdakılardan ibarətdir: 

1) Balansda  ilin  sbununa  «Hazır  məhsul  və  alınıb  –  satılmaq  üçün  mallar» 

maddəsi  uyğun  göstərilən  konkret  maddi  dəyərlilərin  201  saylı  «Material 

69 

 

ehtiyatları»  hesabı  uyğun  hissəsində  qalığını  müəyyən  etmək.  Balansda 

göstəricilərin  formalaşmasının  düzgünlüyünü  qiymətləndirmək.  Bu  maddə  uyğun 

aşağdıakılar  əks  etdirilir:  ticarət  təşkialtlarında  –  əldə  edilmiş  əmtəələrin  qalığı; 

ictimai-iaşə müəssisələrində – mal qalığı, habelə mətbəxdə və anbarda olan xamal, 

bufetdə  olan  mal  qalığı;  istehsal  sferalı  təşkialtlarda  –  biloavasitə  satılmaq  üçün 

əldə  olunmuş  məmulatlar,  materiallar,  məhsullar,  habelə  sənaye  müəssisələrində 

komplektləşdirmək üçün əldə edilmiş və istehsal edilən məhsulların maya dəyərinə  

daxil  edilməyən  və  alıcılar  tərəfindən  dəyəri  ayrıca  ödənilməli  olan  hazır 

məmulatlar.Əmtəələrin  qalığı  balansda  materialların  uçot  varinatından  asılı 

olmayaraq satınalma dəyəri ilə əks etdirilir. 

2. Malların daxil olmasının uçotunun düzgünlüyünü seçmə yolla ylxlamaq. 

3. Təşkilat xaricində mal almaqla məşğul olduqda, yoxlama zamanı daxil olan 

malların  satınalma  dəyəri  mallar  mədaxil  edilən  tarixə  müqavilədə  göstərilən 

qiymətlə  (gömrük  ödənişləri,  nəqliyyat  xərcləri,  malların  alınması  və  daşınması 

uyğun başqa xərclər) qiymətləndirilir. 

4. Pərakəndə ticarət və ictimai iaşə təşkialtlarında malların uçotu satış qiyməti 

ilə  aparıldıqda  ticarət əlavəsinin  (güzəşti)  düzgünlüyünü    603  saylı  hesab  vasitəsi 

ilə yoxlamaq. 

5. Əmtəələr uyğun ƏDV-nin uçotunun düzgünlüyünü seçmə yolla yoxlamaq. 

6.  İnventarlaşmanın  nəticəsi  il  əvə  onların  uçotda  əks  etdirilməsi  ilə  tanış 

olmaq. 

Balansda 

göstərilən 

mal 

qalığının 

yoxlanılması 

və 

bunun 

inventarlaşmasının nəticəsinə uyğunluğunun təsdiqlənməsi. 

 

 

3.3. 

Məhsul istehsalı və satışının komputerləşməsi 

"AzMuhasib"  mühasibat  uçotu  proqramları  paketi  içərisində  mal  əməliy-

yatları  zamanı  sənədləşdirilməsi  və  uçotunun  qarşılıqlı  fəaliyyət  göstərə  biləcək 

"Anbar" modulu yaradılmışdır.  

70 

 

"Anbar"  modulunın  əsas  məqsədi  müəssisədə  mallar  və  taraların  daxil 

edilməsi,  saxlanılması,  satışını,  buraxılışını  və  sair  məxaricinə  uyğun  təsərrüfat 

əməliyyatlarının  sənədləşdirilməsi  və  ya  uçotu  proseslərin  avtomatlaşdırılması 

nəzərdə  tutulub.  Bu  modulda  mallar  və  taraların  hərəkətinə  aid  sənədlər  tərtib 

olunur və həmçinin təsərrüfat əməliyyatlarının analitik uçotu həyata keçirilir. Qeyd 

olunan  sənədlərin  və  analitik  uçot  məlumatlarının  əsasında  mallar  üzrə 

əməliyyatların  mühasibat  uçotunda  müxabirləşmələri  "AzMuhasib"  proqramının 

memorial ordernə daxil edilir və sonra sintetik uçot registrləri ilə işlənir.  

Beləliklə,  "Anbar"  modulu  "AzMuhasib"  proqramında  ayrı  da  fəaliyyət  gös-

tərmək  qabiliyyətinə  malik  olsana  baxmayaraq,  mühasibat  uçotu  və  maliyyə 

uçotunun  əsas  hissəsini  əhatə  edən  əməliyyatların  sintetik  uçotu  ancaq 

"AzMuhasib"  proqramı  vasitsi  ilə  aparıla  bilər.  Odur  ki,  "Anbar"  modulunın 

"AzMuhasib"  proqramı  köməyi  ilə  birgə  istismarı  məqsədəuyğun  hesab  olunur. 

"Anbar"  modulunın  əsas  menyusu  qeyd  oluanan  elementlərdən  təşkil  edilib: 

əməliyyatlar, sənədlər, hesabat, utilit, pəncərələr və köməkçi.  

Modulda  mallar  və  taraların  mədaxilinə  və  məxaricinənə  uyğun  olaraq 

təsərrüfat  əməliyyatları  "Əməliyyat"lar  və  "Sənəd"lər  elementlərindən  istifadə 

olunmaqla  sənədləşdirilir.  Proqramın  əsas  menyusunda  verilmiş  "Əməliyyat"lar 

elementi müəssisədə mallar və taraların mədaxilinə və məxaricinə uyğun təsərrüfat 

əməliyyatların  proqrama  daxil  edilməsi  və  sonra  da  proqramın  bağlanmasına 

xidmət göstərir. Bundan sonra ekranda bu elementi seçdikdə, aşağıda qeyd oluan 3 

elementdən ibarət olan alt menyu açılır: mədaxil,  məxaric və çıxış. 

Adlarından da göründüyü kimi, "Mədaxil" və həmçinin "Məxaric" elementləri 

müvafiq  olaraq,  mallar  və  taraların  hərəkətinə  uyğun  mədaxilin  və  məxaricin 

əməliyyatlarına  proqramda  daxil  edilməsinə,  ancaq  "Çıxış"  elementi  isə  modulun 

bağlanmasına  xidmət  göstərir.  Proqramda  malların  və  taraların  mədaxilinə  və 

məxaricinə uyğun təsərrüfat əməliyyaların daxil edilməsi prosesi, eyni zamanda da 

müvafiq  mədaxil  və  eyni  zamanda  da  məxaric  sənədlərinin  tərtib  edilməsi  ilə 

müşayiət  olunur.  Buna  görə  də  "Əməliyyat"larin  alt  menyusunda  olan  "Mədaxil" 

və  "Məxaric"  elementlərinin  yerinə  yetirilməsii  mallar  və  taraların  mədaxilinə  və 

71 

 

məxaricinə  funksiyaların,  eyni  zamanda  "Sənəd"in  alt  menyusunda  olan  eyniadlı 

elementlərində  yerinə  yetirir.  Buna  görə  də  mallar  və  taraların  mədaxilinə  və 

məxaricinə  əməliyatlarının  sənədləşdirilməsi  və  uçotunun  qaydalarını  şərh 

etməzdən  öncə,  əsas  menyuda  olan  "Sənəd"in  alt  menyusu  ilə  tanış  olmaq 

məqsədəuyğundur  hesab  olunur.  Əsas  menyuda  göstərilmiş  "Sənəd"  elementi 

mallar və taraların mədaxili və eyni zamanda da məxaricinə aid qaimə-fakruraların 

tərtib  olunası  və  onların  barəsində  müvafiq  məlumatlar  bazasının 

formalaşdırılmasına xidmət göstərir. 

Qeyd olunan elementə məxsus olan alt menyuda olan "Mədaxil" və "Məxaric" 

adlı iki element vardır ki, bu elementlər də ekranda mallar və taraların mədaxili və 

məxarici  barəsində  qaimə-fakturaların  və  həmçinin  onların  siyahısının  əks 

olunasına xidmət göstərir.  

Malların mədaxilinə aid qaimə-fakturaların tərtib olunması üçün "Əməliyyat" 

bölməsində  olan  "Mədaxil"  elementini  və  həmçinin  "Sənəd"  bölməsində  olan 

"Mədaxil"  elementini  seçmək  tələb  olunur.  "Əməliyyat"  bölməsində  olan 

"Mədaxil"  elementini  seçdikdə  isə,  ekranda  malların  mədaxilinə  aid  qaimə-

fakturaların  rekvizitlərinin  doldurulmasına  xidmət  göstərən  "Mədaxil  sənəd"i  adlı 

dialoq açılır. Eyni adlı  "Sənəd" bölməsində yerləşən  "Mədaxil" elementi köməyi 

ilə də açılır. Ancaq "Sənəd" bölməsininn daxilində yerləşən "Mədaxil" elementini 

seçdikdə,  bu  zaman  ekranda  malların  mədaxilinə  aid  tərtib  olunmuş  qaimə-

fakturalara  siyahısından  ibarət  "Mədaxil"  dialoqu  açılır.  Açılan  siyahı-dialoqda 

kursorla yuxarı hissədə yerləşmiş "Yeni" yəni ağ vərəqə formasında olan işarəsinin 

üzərində saxladiqda, mışkanın sol düyməsini basdığımız zaman, ekranda "Mədaxil 

sənəd"  dialoqu  görsəni.  Qeyd  olunan  "Mədaxil  sənəd"  dialoqunun  ekranda 

görünüşü  formasını  şəkil  1-də  nəzərinizə  çatdırırıq.  Həmin  dialoqun  yuxarı 

hissəsində  mədaxil  sənədinin  nömrəsi  və  eyni  zamanda  tarixi,  malsatan 

müəssisənin və ya malalan şəxslərin adları və həmçinin sənədin ümumi məzmunu, 

bunda başqa cədvəl hissəsində isə malların kodu, adları, ölçü vahidləri, miqdarlarıı, 

qiymətləri, valyuta növü, məzənnəsi və manatla məbləğ əks olunur. 

72 

 

Qeyd  edim  ki,  malların  mədaxilinə  aid  qaimə-faktura  tərtib  olunması  üçün 

dialoqun yuxarı hissəsində sənədin nömrəsi və həmçinin tarixi daxil olunaraq, mal-

satan müəssisələrin və malalan şəxslərin adları müvafiq məlumat bazasından seçi-

lir, bundan sonra isə "Məzmun" xanasına qaimə-fakturanın ümumi məzmunu yazı-

lır  ki,  sonra  dialoqun  cədvəl  hissəsi  doldurulduğu  zaman,  yuxarı  hissəsində  olan 

alətlər panelində nəzərə çarpan düymələr aktiv olur. Hansı ki, düymələr köməyi ilə 

cədvəldə yeni sətirlər yaradılır, yaradılmış sətirlərdə dəyişikliklər olunur, həmçinin  

onlar  ləğv  edilir  və  bundan  başqa  tərtib  edilmiş  qaimə-fakturaya  baxmaq  üçün 

ekrana  çıxarılır  və  daha  sonra  çap  olunur.  Kursoru  görsənən  işarələrin  üzərində 

saxladığımız zaman, onların adları yaranan ox işarəsinin yanında görsənir. 

 

 

Şəkil 1. "Mədaxil sənəd" dialoqu   

 

Nəzərinizə  çatdırılan  dialoqun  cədvəl  olan  hissəsində  mallar  üzrə  adları  və 

müvafiq  göstəriciləri  yazmaq  üçün  bu  alətlər  panelində  verilən  "Yeni"  işarəsini  

yəni  ağ  vərəq  formaslnda  olan  işarəni  basmaq  lazımdır.  Bu  vaxt  ekranda  həmin 

sətrə uygun olan məlumatların daxil olunması üçün nəzərdə tutulmuş balaca ölçülü 

"Mədaxil"  dialoqu  açılır.  Orada  isə  sətrə  daxil  edilmli  olan  malların  adı  müvafiq 

məlumat  bazasından  seçilərək,  miqdarları  və  qiymətləri  isə  klaviatura  köməyi  ilə 

daxil  olunur.  Eyni  zamanda  malın  qiyməti  isə  "Qiymət"  xanasının  sağ  künc 

73 

 

hissəsində  yerləşən  kalkulyator  köməyi  ilə  hesablanmaqla  da  daxil  etmək  olar. 

Orada göstərilən "Valyuta" xanasında tələb olunan valyuta növü seçilə bilər, ki, bu 

halda  qaimə-fakturada  malların  qiymətini  seçilmiş  valyuta  ilə,  məbləğlərini  isə 

müvafiq  kursa  görə  hesablanmış  manatla  əks  etdiriləcək.  Daha  sonra  "Mədaxil" 

dialoqunda  qaimə-fakturanın  qeyd  olunmuş  sətirinə  görə  tələb  olunan  məlumatlar 

daxil  ediləndən  sonra,  "OK"  düyməsinə  basmaqla,  həmin  məlumatları  "Mədaxil 

sənəd"  dialoqunda  cədvəl  hissəsinə  ötürürük.  Mədaxil  sənədində  sətirlərin  hamısı 

bu  qayda  ilə  formalaşır.  Hansısa  bir  sətirdə  dəyişiklik  etmək  və  ya  həmin  sətri 

tamamilə  pozmaq  istəyiriksə,  alətlər  panelində  olan  "Dəyişmə"  və  ya  "Silmək" 

düymələsindən istifadə edirik.  

 

 

Şəkil 2. "Məxaric sənəd" dialoqu  

 

Qeyd olunan dialoqda qaimə-fakturanın bütün sətirləri  formalaşdıqdan sonra, 

aşağı hissəsində yerləşən "OK" düyməsinə basmaqla, tərtib olunmuş qaimə-faktura 

"Sənəd"i  bölməsində  olan,  mədaxil  sənədlərinin  siyahısı  əks  edilən  "Mədaxil" 

dialoquna  keçirik.  Malların  məxaricinə  aid  qaimə-faktura  tərtib  olunması  üçün 

"Əməliyyat" və ya "Sənəd" bölmələrindən birindən "Məxaric" elementini seçərək, 

"Məxaric  sənəd"  adlı  dialoqunu  açmalıyıq.  "Məxaric  sənəd"  dialoqunun  forması 

"Mədaxil sənəd" dialoquna çox oxşayır, ancaq ondan  istifadə olunduqda,  məxaric 

74 

 

sənədinin tərtib edilməsi qaydaları özünəməxsus xüsusiyyətlərə sahibdir. "Məxaric 

sənəd"i  dialoqun  ekranda  əsas  görünüşü  şəkil  2-də  nəzərinizə  çatdırılıb.  Bu 

dialoqun  cədvəl  hissəsində  malların  adlar  və  miqdarları,  həmin  mallara  dair  mal 

qalığının  və  ya  onların  alış  qiymətləri  ilə  bağlı  məlumat  qeyd  olunub.  "Məxaric 

sənəd"i  dialoqunun  başlığında  olan  xanalar  doldurulandan  sonra,  dialoqun  cədvəl 

hissəsinə  keçirik  və  ondan  sonra  alətlər  panelindəki  işarələr  aktivləşəcək.  Həmin 

kursorun göstəricisini "Yeni" işarəsinin üzərində saxlayıb, kursorun sol düyməsini 

basdıqdan,  sonra  ekranda  görsənən  qaimənin  cari  sətrinə  dair  məlumatlar  daxil 

olunması üçün nəzərdə tutulmuş olan "Məxaric" adlı dialoq açılır. Orada malların 

adı  müvafiq  məlumatlar  bazasından  seçildikdən  daha  sonra,  "Miqdar"ı  xanasının 

sağ künc hissəsində yerləşən 3 nöqtədən ibarət düymə basılır. Ondan sonra ekranda 

seçilmiş  mallara  uyğun  mal  qalıqları  və  alış  qiyməti  əks  olunan  "Mal  qalığı"  adlı 

dialoqu açılır.  

 

 

 

Şəkil 3. "Məxaric sənəd"i, "Məxaric"i, "Mal qalığı"ı və "Dəyişmək" 

dialoqları 

Qeyd  olunan  dialoqlar  iki  hissədən  ibarət  olaraq,  sol  tərəfində  seçilmiş 

mallara  uyğun  qalıqların  miqdarları,  qiymətlari,  eləcə  də  malların  kimdən,  hansı 

tarixdə və həmçinin kimin maddi məsuliyyəti altında alındığına aid məlumatlar əks 

edilir, dialoqun sağ tərəfi boş olur. 

75 

 

Daha  sonra  kursoru  dialoqun  orta  hissəsində  olan  "şəhadət  barmağının  sağa 

doğruya  açılmış  əl"  işarəsi  üzərinə  gətirərək,  mışkanın  sol  düyməsini  basanda, 

ekranda "Dəyişmək" dialoqu açılır və sonar onun içindən "Mal qalığı" dialoqunun 

"Miqdar"ı  xanasında  olan  ədəd  görsənir.  Qeyd  olunan  ədəd  məxaric  olunacaq 

malların  maksimal  miqdarı  və  məxaricinin  miqdarı  görünən  ədəddən  kiçik  və  ya 

ona bərabər olacaq. "Dəyişmək" dialoqu  xanasında  məxaricin  miqdarı  yazıldıqda, 

görünən dialoqda "OK" düyməsi basırıq və onun nəticəsi olaraq məxaricin miqdarı 

göstərən  ədədi  sağ  tərəfdəki  cədvəldə  "Miqdar"ı  xanasına  düşür  və  onun  yanında 

alış qiymətləri görünür. Daha sonra "Mal qalığı" dialoqunu bağladıqda, məxaricin 

miqdarı  əks  olunan  ədəd  "Məxaric"i  dialoqundan  "Miqdar"  xanasına  keçirik. 

"Tabulyasiya"  klavişini  basdıqda,  kursor  "Qiymət"  xanasına  keçir  və  orada 

malların  məxaric  qiyməti  klaviaturada  və  ya  xananın  sağında  olan    kalkulyatorun 

vasitəsi  ilə  hesabladıqda  daxil  edilir.  Məxaric  sənədin  tərtib  olunması  qalan 

məsələlər mədaxil sənədindəki kimidir."Məxaric sənəd"i, "Məxaric"i, "Mal qalığı"ı 

və "Dəyişmək" dialoqların hamısının ekranda görünüşü şəkil 3-də qeyd olunub. 

Bu  poqramda  malların  və  taraların  analitik  uçotunu  əsas  menyuda  verilmiş 

"Hesabat"  elementinin  köməyi  ilə  aparılır.  "Hesabat"  elementi  mallar  və  taraların 

hərəkətini, malların qalıqlarını və mal satışından əldə olunan gəlir və ya ziyana aid 

hesabat xarakterli cədvəllərin tərtib edilməsinə xidmət edir. Bu əsas menyunun bu 

elementini  seçən  zaman,  ekranın  aşağısında  elementlərdən  ibarət  olan  Hərəkəti,  

Qalıq,  Gəlir və  Məlumat menysu açılır. 

Bu  alt  menyuda  "Hərəkəti"  elementi  seçildikdə  ekranda  mallar  və  taraların 

mədaxilinin,  məxaricinin,  eləcə  də  dövrün  əvvəlini  və  ya  sonuna  qalıqların  həm 

miqdarı,  həm  də  məbləği  ifadəsində  əks  edilən  cədvəlin  tərtib  olunması  üçün 

nəzərdə tutulub ki, bundan sonra "Hərəkəti" dialoqu açılır. Müəyyən bir dövrə dair 

mallar və taraların hərəkətinə aid cədvəllərin tərtib olunması üçün həmin dialoqun 

müvafiq  xanalarından  hesabat  dövrünü  tənzimlədikdən  sonra  "OK"  düyməsini 

basmalıyıq. Müəssisəyə uyğun mallar və həmçinin taraların hərəkətinə aid cədvəlin 

tərtib olunması üçün "Debitor/Kreditor" və ya "Malın adı" xanaları ağ saxlanılmalı, 

əks  halda,  müəyyənbir  malsatanın  və  ya  malalanların  əlaqəli  olduğu  mallar, 

76 

 

həmçinin  də  müəyyənseçilmiş  mala  uyğun  məlumatlar  almaq  üçün  eyni  xanaları  

silmək lazımdır.