ƏLİyev rəhman mərdan oğlu

Məlum olduğu kimi, 

satışdan gəlirin bu və 

ya digər hesabat 

dövrünə aid edilməsi, 

müəssisənin  seçdiyi 

uçot siyasətinə uyğun 

olaraq iri üsulla 

müəyyənləşdirilə 

bilər:

- Alıcılara göndərilmiş  mallar (işlər 

xidmətlər) üzrə.

- Dəyəri ödənilmiş  mallar 

(işlər, xidmətlər) üzrə yəni 

nağdsız hesablaşma zamanı 

müəssisənin bankdakı 

hesablaşma və ya cari 

hesablarına ödəniş sənədləri 

əsasında daxil olan, yaxud 

nağd hesablaşma zamanı 

müəssisənin kassasına daxil 

olan məbləğlər üzrə;

55 

 

531  «Malsatan  və  podratçılara  qısamüddətli  kreditor  borcları»,  431”Malsatan  və 

podratçılara  uzunmüddətli  kreditor  borcları”  yaxud  217  «Başqa  qısamüddətli 

debitor borcları» hesabının kreditində əks etdirilir. Eyni zamanda,  müvafiq olaraq 

601  «Satış»  611  “Sair  əməliyyat  gəlirləri”  hesablarının  kreditinə217  «Başqa 

qısamüddətli debitor borcları»  yaxud 531 «Malsatan və podratçılara qısamüddətli 

kreditor  borcları»,  431”Malsatan  və  podratçılara  uzunmüddətli  kreditor  borcları”  

hesabının və ya dəyəri barter əməliyyatları ilə ödənilən məhsulların (malların, əsas 

vəsaitlərin və sair əmlakın), yaxud yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyəri 

müvafiq  satış  hesablarının  debetinə  yazılmaqla  silinir.  Beləliklə,  bu  dəyərlilər 

əvvəlcə uçota alınmış müvafiq hesabların kreditiv ə uyğun gələn satış hesablarının 

debeti  uyğun  müxabirləşir.  Göstərilən  əməliyyatlar  uyğun  maliyyə  nəticələri  80 

«Mənfəət və zərər» hesabına silinir. 

Barter  əməliyyatları,  satışa  yola  salınmış  məhsullara  (mallara),  yaxud  təhvil 

verilmiş  iş  və  xidmətlərə  (dəyər  ödənilmədən)  görə  həyata  keçirildikə  müvafiq 

satış  hesablarının  kreditinə,  171  saylı“Alıcılar  və  sifarişçilərin  uzunmüddətli 

debitor borcları”  hesabı, 211 saylı  «  Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli debitor 

borcları»  hesabı,  yaxud  531  «Malsatan  və  podratçılara  qısamüddətli  kreditor 

borcları»  hesabı  və  ya  431”Malsatan  və  podratçılara  uzunmüddətli  kreditor 

borcları”    hesabının  debetinə  yazılış  verilir.  Eyni  zamanda,  müvafiq  satış 

hesablarının debeti, satışa yola salınmış məhsulların (malların), əsas vəsaitlərin və 

sair  əmlakların  və  ya  yerinə  yetirilmiş  işin və  xidmətin  maya  dəyərini  uçota  alan 

hesablarla müxabirləşir. 

Göstərilən  əməliyyatlar  uyğun  maliyyə  nəticələri  801  «Ümumi  mənfəət 

(zərər)» hesabına silinir. 

Barter  əməliyyatları  ilə  əlaqəli  olan  xərclərin  uçotu  (üstəlik,  kommersiya 

xərcləri,  gömrük  rüsumu  ödənişi  və  sair  gömrük  xərcləri),  habelə  əlavə  dəyər 

vergisi  və  aksiz  ilə  əlaqədar  olan  və  s.  xərclər  nağd  və  ya  nağdsız  hesablaşma 

uyğun satış üçün qüvvədə olan ümumi qaydada həyata keçirilir. 

 

 

56 

 

III FƏSİL. HAZIR MƏHSUL İSTEHSALI VƏ SATIŞI İLƏ ƏLAQƏDAR 

ƏMƏLİYYATLARIN TƏHLİLİ VƏ AUDİTİ 

 

3.1. Məhsul istehsalı və satışının təhlili. 

 

Hər  bir  istehsal  müəssisəsi  öz  fəaliyyətini  sərbəst  olaraq  planlaşdırır.  Bu 

zaman  məhsul  satışı  uyğun  bağlanmış  ticarət  müqavilələri  və  mal-material  təchi-

zatcılıarı  ilə  bağlanmış  müqavilələrin  şərtlərinə  əsaslanır,  eləcə  də  istehsal  edilən 

məhsul,  iş  və  xidmətinə  olan  bazar  tələbini  əzərə  alaraq  gələcək  inkişafı  istiqa-

mətini  müəyyən edir. İstehsalçı müəssisə öz fəaliyyətində məhsul istehlahçılarının 

məhsulun keyfiyətinə aid tələblərini mütləq nəzərə almalıdır. Bu baxımdan istehsal 

müəssisələrinin  fəaliyyətinin  təhlili  məhsul  istehsalı  uyğun  göstəricilərin 

öyrənilməsindən başlanır. Müvafiq təhlil prosesi növbəti mərhələri əhatə edir: 

  

Məhsulun istehsalının təhlili. Məhsul  istehsalının  həcmi natural, şərtı-natural 

və dəyər ifadəsində əks etdirilə bilər. 

İstehsal  həcminin  təhlili  əsasən  əmtəəlik  məhsul,  ümumi  məhsul  və  satılmış 

(realizasıya) məhsul həcminin öyrənilməsini əhatə edir. 

Ümumi məhsul – bütöv iş və xidmətlərinin dəyərini əhatə edir. Bura həmcinin 

müqayisəli qiymətlərlə əks etdirilmiş bitməmiş istehsalın da dəyəri daxil edirlir. 

İstehsal proqramının hazırlanması və 

icrasının təhlili

1.1.Məhsul həcminin  təhlili;

1.2 Məhsul çeşidinin təhlili;

1.3.Məhsulun strukturunun təhlili;

2. Məhsulun keyfiyyətinin təhlili;

3. İstehsal ahənginin təhlili;

4. Müqavilə şərtlərinin və məhsul 

satışının icrasının təhlili

57 

 

Əmtəəlik  məhsul  –  müəssisədə  öz  istehsal  prosesini  tam  bitirmiş, 

qablaşdırılmış  və  istehlakçılara  göndərilmək  üçün  hazır  olan  məhsul  nəzərdə 

tutulur. Əmtəəlik məhsulun həcmi növbəti qaydada hesablanılır: 

Əmtəlik məhsul = hazır məhsulun dəyəri + yarımfabrikatların dəyəri + kənar 

istehsal məqsədi ilə hazırlanmış məhsulların dəyəri. Bu gösətricinin həcmi ümumi 

məhsul dəyərindən müəssisə daxili istifadə edilən məhsulun və bitməmiş istehsalın 

dəyəri çıxılmaqla da müəyyən edilir. 

Satılmış  məhsul  –  istehlakçılara  göndərilmiş,  dəyəri  ödənilmiş  və  satılmış 

məhsulun ümumi dəyəri kimi başa düşülür. 

Təhlil  prosesində  istehsal  planını  icrası  yoxlanılır,  ötən  illlərlə  müqayisədə 

istehsal həcmində baş vermiş dəyişikliklər qiymətləndirilir. İstehsal həcminin təhlil 

prosesi  ümumi  və  əmtəəlik  məhsulun  dinamikasının,  onların  artım  tempi 

əmsallarının və artım həcminin öyrənilməsindən başlanır. Dinamikanın təhlili həm 

cari  və  həm  də  müqayisəli  qiymətlərdə  aparılır.  Müqayisəli  qiymət  qismində 

müvafiq hesabat dövrünün (rüb, yarımil, il) müvafiq ayında mövcud olan qiymətlər 

nəzərdə tutulur. Müvafiq hesablamalar növbəti cədvəldə öz əksini tapır. 

 

 

Göstəricilər 

Baza 

dövrü 

(il) 

(manat) 

Hesabat 

dövrü (il) 

Ötən dövrdən 

Kənarlaşma 

Plandan kənarlaşma 

Plan 

Fakt 

(Manat) 

Artım tempi 

(%) 

(Manat)  (%) 

Məhsulun 

həcmi  (cari 

topdan 

qiymətlərdə) 

X 

P1 

F 

F - X 

(F–X)/X*100 

F – P1 

(F–P1)/P1*100 

Məhsulun 

həcmi 

(müqayisəli 

topdan 

qiymətlərdə) 

Y 

P2 

F 

F - Y 

(F–Y)/Y*100 

F – P2 

(F–P2)/P2*100 

 

Müvafiq təhlil nəticəsində ötən dövrlə və müəyyən olunmuş istehsal planı ilə 

müqayisədə  göstəricilərin  icrası  qiymətləndirilir,  eləcə  də  müvafiq  dəyişikliyin 

əsasən  nəyin  hesabına  (qiymət  və  ya  istehsal  həcmi)    formlaşması  müəyyən-

ləşdirilir.  Cari  dəyər  ifadəsində  hesablanmış  istehsal  həcmi  heç  də  hər  zaman 

58 

 

müəssisənin  istehsal  həcmi  uyğun  gördüyü  işləri  tam  əks  etdirmir.  Beləki,  dəyər 

ifadəsində əks etdirilmiş məhsul istehsalı gösətricisinə istehsal olunmuş məhsulun 

strukturunda  və  istifadə  edilən  müvafiq  xammalların  dəyərində  baş  vermiş 

dəyişikliklər ciddi təsir göstərir. 

Əldə  olunmuş  məlumatlar  əsasında  istehsalın  orta  cəkili  artım  tempini  və 

əmtəlik məhsulun artımını hesablamaq olar.  

Orta artım tempi =  √𝑨𝟏 ∗ 𝑨𝟐 ∗ 𝑨𝟑 ∗ 𝑨𝒏 …

𝒏−𝟏

 

Artım tempi  = Orta artım tempi – 100%. 

Analitik  təhlilin  vacib  elementlərindən  biri  də  məhsul  nomenklatura  və 

çeşidinin  təhlilidir.  Məhsul  nomenklaturası  dedikdə  -  dövr  uyğun  istehsalı 

planlaşdırlmış  məhsulların  siyahısı  nəzərdə  tutulur.  Çeşid    təhlili  isə  məhsulların 

marka, sort, növ və s. kimi detallı təhlilini əhatə edir. Məhsul istehsalının çeşidlər 

uyğun  tam  icrası  müvafiq  nomenklatura  uyğun  məhsul  buraxılışı  anlamına  gəlir. 

Bütöv  məhsul  çeşidi  uyğun  planın  icrasının  qiymətləndirilməsi  müxtəlif  məhsul 

çeşid uyğun tapşırığın icrasının orta faizi əsasında hesablanılır. 

Çeşidlər uyğun orta fazi  = məhsul çeşidinin faktiki isehsal dəyəri / 

Məhsul çeşidinin istehsal plan dəyəri. 

Məhsul  çeşidinin  plandan  artıq  istehsal  olunmuş  hissəsi  və  ya  istehsalı 

planlaşdırılmamış məhsulların dəyəri müvafiq hesablamaya daxil edilmir. 

  Məhsul  istehsalının təhlilində  vacib  məqamlardan biri də  məhsulun struktur 

təhlilidir.  Məhsulun  strukturu  dedikdə  məhsulun  ümumi  istehsal  həcmində  bunun 

ayrı-ayrı  növlərinin  nisbəti  nəzərdə  tutulur.  Məhsulun  strukturuna  görə  planının 

icrası  öz  növbəsində  ümumi  istehsal  prosesində  məhsulun  ayrı-ayrı  növlərinin 

planlaşdırılmış istehsalını təmin etməyə kömək edir. 

Müəssisənin  fəaliyyətininn  əsas  göstəricilərindən  biri  də  məhsulun  keyfiyyət 

göstəricisidir. Bunun artırılması rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə, beləliklədə 

bazar  payının  artırılmasına  və  saxlanmasına  təsir  göstərir.  Məhsulun  yüksək 

keyfiyyət  səviyyəsi  məhsula  olan  tələbi  artırır  və  bununla  da  mənfəətin  tək 

59 

 

satişinin  həcminin  artırılması  hesabına  deyil,  həmcinin  məhsul  qiymətinin 

artırılması hesabına artırılmasına şərait yaradır.  

 

Məhsulun  keyfiyyəti  dedikdə  məhsulun  istifadə  təyinatına  əsasən  müvafiq 

ehtiyacları ödəmək qabiliyyətini əks etdirən  xüsusiyyətlər  məcmusu başa düşülür. 

O  özündə  məhsulun  parametr,  istifadə,  istehlak,  texnoloji,  məhsulun  dizayn 

xüsusiyyətini,  standartlaşma  səviyyəsini,  etibarlılığını  və  uzunömürlüyünü  əks 

etdirən anlayışdır. Müvafiq keyfiyyət göstəricisi istehsalçı sertifikatı ilə təsdiqlənir. 

Məhsulun  keyfiyyətini  əks  etdirən  ümumi,  xüsusi  və  dolayı  göstəricilər 

mövcuddur.  

 

Ümumiləşdirici  göstəricilər  məhsulun  növündən  və  təyinatından  asılı 

olnmayaraq  bunun  keyfiyyətini  müəyyənləşdirir,  xüsusi  keyfiyyət  göstəriciləri  isə 

məhsulun texniki və istehlak xüsusiyyətlərini əks etdirir.  

 

• Müəssisəninn istehsal etdiyi məhsulun 

keyfiyyəti qiymətləndirilir;

• Keyfiyyətin düşməsinin əsas səbəbləri 

müəyyən olunur;

• Keyfiyyətin dəyişməsinin istehsalın həcminə 

təsiri müəyyənləşdirilir.

İstehsal olunan məhsulun 

keyfiyyət analizi aparan 

zaman növbəti məsələlər 

öz həllini tapır:

Məhsulun  keyfiyyəti növbəti faktorlardan asılıdır:

- İstifadə olunan istehsal texnologiyasının  və 

texnikasının səviyyəsindən;

-İşçi heyyətinin  peşəkarlıq səviyyəsindən;

-İstehsalatda çalışanların intizamından.

Məhsulun  keyfiyyətini  əks 

etdirən ümumi göstəricilərə 

növbətilər aiddir:

•Ümumi istehsalda müvafiq məhsulun xüsusi çəkisi və həcmi;

•Yüksək keyfiyyətli məhsulların xüsusi çəkisi;

•Məhsulun örtaçəkili qiyməti;

•Növün orta keyfiyyət əmsalı;

•Sertifikatlaşmış məhsulların xüsusi çəkisi;

•Beynəlxalq standartlara cavab verən məhsulların xüsusi çəkisi;

•İxrac edilən məsulun ümumi istehsaldakı xüsusi çəkisi;

60 

 

 

Dolayı  keyfiyyət  göstəricilərinə  keyfiyyətsiz  məhsula  görə  cərimələr,  zay 

məhsulun  həcmi  və  xüsusi  çəkisi,  yüksək  marketin  xərclərinə  malıik  məhsulların 

xüsusi çəkisi, xarabolmadan itki və s. 

Təhlilin  ilkin  məqsədi  qeyd  edilmiş  göstəricilərin  dinamikasını,  müvafiq 

göstəricilər  uyğun  planların  icrasını,  onların  dəyişmə  səbələri  öyrənmək  və  

məhsulun keyfiyyət səviyyəsi uyğun planların icrasına qiymək verməkdir. 

İstehsal  ahəngi  dedikdə  hesab  dövrünün  müxtəlif  vaxtlarında  bərabər 

kəmiyyətdə  məhsul  istehsalı  başa  düşülür.  Təsərrüfatın  subyektinin  fəaliyyətinin 

ahəngdarlığı  məhsul  istehsalı  və  satışının,  keyfiyyətin  yüksəldilməsinin,  maya 

dəyərinin azaldlmasının və mənfəətin artırılmasının vacib şərtlərindən biridir. 

Əksinə  qeyri-ahəngdar  fəaliyyət  bütöv  iqtisadi  göstəriciləri  zəiflədir: 

keyfiyyəti azaldır, yarımçıq istehsalın həcmini artırır, plandan artıq hazır məhsulun 

anbarlarda toplanmasına səbəb olur, kapitalın dövriyyə sürəti azalır, müqavilələrin 

icrası  gecikir,  gəlirin  qeyribərabər  əldə  olunmasına  səbəb  olur,  maya  dəyərini 

artırır,  mənfəət azalır  və  müəssisənin  maliyyə  vəziyyəti pisləşir. İstehsal ahəngini 

ifadə edən birsıra göstəricilərdən istifadə edilir: 

İstehsalın  ahəngdarlığının  əmsalı  plana  uyğun  təhvil  verilmiş  məhsulun 

xüsusi  çəkisini  ifadə  edir.  Müvafiq  əmsal  təhlil  ediləna  dövrün  müəyyən 

vaxtlarında  planlar  daxilində  istehsal  edilmiş  məhsulun  faktiki  həcminin  həmin 

müddət ərzində plan həcminə nisbəti kimi hesablanır: 

İstehsal ahəngi əmsalı =

𝒇𝒂𝒌𝒕𝒊𝒌𝒊 𝒎ə𝒉𝒔𝒖𝒍 𝒊𝒔𝒕𝒆𝒉𝒔𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒓𝒕𝚤𝒒 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒚𝒂𝒏 𝒉ə𝒄𝒎𝒊

𝒎ə𝒉𝒔𝒖𝒍 𝒊𝒔𝒕𝒆𝒉𝒔𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒏𝒍𝒂𝒅𝚤𝒓𝒍𝒎𝚤ş 𝒉ə𝒄𝒎𝒊

  

Müvafiq  əmsalın  vahidə  yaxınlaşması  məhsul  istehsalı  prossesinin 

ahəngindən xəbər verir. İstehsalın qeyri-ahəngdarlığın əmsalı hesabat dövrünün 

müvafiq  zaman  kəsiklərində  plandan  kənarlaşmalar  həcminin  hesbat  dövrünün 

Mə

hsul

un

 

xüsus

i 

ke

yf

iyy

ət

 

gö

st

ər

ic

i 

nö

vbə

ti 

xüsus

iy

yə

tlə

rd

ən

 bi

ri

ni

 

m

üə

yy

ən

 e

di

r:

- Faydlılıq;

-Etibarlılıq;

- Texnologi  xüsusiyyəti;

- Məhsulun estetik xüsusiyyəti.

61 

 

istehsal planının həcminə olan nisbəti hesablanılır. Müvafiq əmsalı istehsal ahəngi 

məsalı ilə vahid arasındakı fərq kimi də hesablamaq mümkündür. 

Müvafiq  göstəricilər  müəyyənləşdirildikdən  sonra  istehsalın  qeyri-ahəng 

fəaliyyətinə səbəbini müəyyən etmək lazımdır. Bu məqsədlə xarici (məsələn, xam-

mal  təchizatının  gecikməsi,  enerji  kəsilmələri  və  s.)  və  daxili  (məsələn,  istehsalın 

və  əməyin  keyfiyyətsiz  təşkili,  aşağı  keyfiyyətli  texnologiyalardan  istifadə, 

maliyyə  çatışmamazlığı  və  s.)  amilləri  müəyyənləşdirilir.  Səbəblərin  müəyyən 

edilməsi  və  onların  növlərə  ayrılması  istehsal  ahənginin  artırılması  uyğun 

tədbirlərin  müəyyən  edilməsinə  imkan  yaradır.  Yekunda  müəssisənin  istehsalında 

qeyri  ahəngdarlıq  nəticəsində  istehsal  edilməmiş  məhsulun  həcmi  müəyyən-

ləşdirilir ki, bu məqsədlə qeyri-ahəngdarlıq əmsalı məhsulun plan həcminə vurulur. 

Məhsul  satışının  həcmi  ya  məhsul  alıcılara  yükləndincə,  ya  da  dəyəri 

ödəndikcə formalaşır. Satışın həcmi ƏDV də daxil omaqla buraxılış qiymətləri ilə 

müəyyənləşdirilməklə,  müqayisəli, plan və cari qiymətlərdə göstərilə bilər. Bazar 

iqtisadiyyatı  şəraitində  bu  göstərici  birinci  dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məhsul 

satışı  istehsal  və  istehlak  arasında  əlaqələndirici  həlqə  sayılır.  İstehsalın  həcmi 

məhsula olan bazar tələbi və məhsulun satışından asılıdır.  

Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  qiymətlər  alqı-satqının  xüsusiyyətlərinə  görə 

fərqləndırılır:  1.  Baza  qiyməti  alış  -  satış  prosesində  alıcı  və  satıcı  arasında 

müəyyənləşən  qiymətdir.  2.  Faktura  qiyməti  –  müqavilə  bağlanan  zaman 

razılaşdırılan şərtı qiymətdir. 

Dünya  bazar  qiyməti  –  ixracatçıların  tərəfindən,    auksiyonlarda  və  dünyanın 

aparıcı şirkətlərinin qiymətləri əsasında müəyyənləşən qiymətdir. 

 

 

Hazır məhsul 

növbəti 

qiymətlətlə 

realizasiya 

oluna bilər:

1. Topdan 

qiymətlərlə;

3. Razılşama 

qiymətləri  ilə.

2. Pərakəndə 

qiymətlərlə;

62 

 

Məhsul satışının təhlili hər ay, hər rüb, hər yarım il və hər il həyata keçirilir.  

 

Məhsul  satış  planının  icrasının  təhlili  müqayisə  metodu  ilə  aparılır.  Müvafiq 

təhlil  zamanı  satışın  faktiki  göstəriciləri  plan  göstəriciləri  və  ötən  dövrün 

göstəriciləri ilə müqayisə olunur. İnfilyasiya dövründə satışdan daxilolmaların real 

həcminin qiymətləndirilməsi  məqsədi  ilə real pul  gəlirindən  infilyasıyanın  təsirini 

ayırmaq  lazımdır.  Bu  məqsədlə  hesabatda  əks  etdirilmiş  nominal  dəyəri  müvafiq 

dövrün  infilyasiya  indeksinə  bölmək  lazımdır.  Bu  metodla  satış  həcminin 

müqayisəli qiymətini əldə etmiş oluruq. Müvafiq metodla müəyyən müddəti əhatə 

edən  baza  məlumatlar  əldə  olunmaqla,  bunun  əsasında  planın  icra  faizi,  plan 

göstəricisindən xalis kənarlaşma, satışın artım tempi və artımın həcmi hesablanılır. 

Daha  sonra  satış  qiymətlərinin  və  satışın  fiziki  həcminin  dəyişməsinin  satışın 

dinamikasına təsiri qiymətləndirilir. 

Satışın  həcminə  təsir  göstərən  amillərin  təhlili  prosesində  satışın  strukturu 

araşdırılır.  Satışın  strukturunda  müəssisənin  əsas  məhsulunun  xüsusi  çəkisi 

müəyyənləşdirilir.  Əgər  satışın  strukturunda  əsas  məhsulun  payı  azalmağa 

doğrudursa,  bu  artıq  yeni  məhsul  növünün  istehsalına  və  yaxud  da  müəssisənin 

profilinin dəyişməyişdirilməsinə ehtiyac duyulduğuna bir işarədir.  

Məhsul  satışına  təsir  göstərən  amillərin  plan  və  ya  müəyyənbir  dövr  ilə  mü-

qayisədə qiymətləndirilməsi üçün balans əlaqələndirmə metodundan istifadə edilir. 

Bu zaman realizə olunmuş məhsu həcminin artımı növbəti metodla hesablanılır: 

MS

art

 = ƏM

d

 + (HM

0

 – HM

1

) + (DB

0

 – DB

1

) 

MS

art

 – Məhsul satışı həcminin artımı; ƏM

d

 - Məhsul istehsalı həcminindəki 

dəyişiklik; HM

0

 – təhlil aparılan dövrün əvvəlinə hazır məhsulun anbar qalığı; 

HM

1

 – təhlil aparılan dövrün sbununa hazır məhsulun anbar qalığı; DB

0

 - təhlil 

aparılan dövrün əvvəlinə satış məqsədi ilə təhvil verilmiş hazır məhsul uyğun 

Məhsul satışının təhlili zamanı növbətiləri əhatə edir:

• Məhsul satışı planının icrası təhlili;

• Satışın həcminə təsir göstərən amillərin  təhlili;

• Müqavilə öhdəliklərinin icrasının  təhlilii.

63 

 

debitor borcu; DB

1

 - təhlil aparılan dövrün sbununa satış məqsədi ilə təhvil 

verilmiş hazır məhsul uyğun debitor borcu; 

Müvafiq model uyğun istifadə edilən amillərin dəyəri buraxılış qiymətlərində 

götürülür.  Nəzərə  alsaq  ki,  mühasibat  uçotunda  hazır  məhsul  və  göndərilmiş 

məhsul  istehsal  maya  dəyəri  ilə  əks  etdirilir,  bu  baxımdan  müvafiq  uçot 

məlumatlarının  ilkin atış qiymətlərində əks etdirilməsi  üçün  mübadilə əmsalından 

istifadə  edilir  ki,  bu  əmsal  da  məhsul  satışından  əldə  edilmiş  gəlirin  həmin 

məhsulun maya dəyərinə bölünməsi yolu ilə hesablanılır. 

Müvafiq  amillərin  həcmi  müəyyənləşdirdən  sonra  müvafiq  amillərin 

dinamıkasının  səbələri  müəyyənləşdirilir.  Bu  məqsədlə  növbəti  üç  qrup  səbəbə 

baxıla bilər: İstehsalla əlaqəli; Satışla əlaqəli; Ödəniş qabiliyyətli tələblə əlaqəli. 

Müqavilə öhdəliklərinin icra faizi növbəti formula ilə hesablanılır: 

M

i

  = (N

0

 – N

io

)/ N

0 

* 100% 

M

i 

–

 

Müqavilə öhdəliklərinin icra əmsalı; N

0

 – İcrası planlaşdırılmış müqavilə 

öhdəlilərinin həcmi; N

io

 – İcra edilməmiş Müqavilə öhdəliklərinin həcmi. 

Müqavilə  öhtəliklərinin  təhlili  zamanı  təhlil  müəyyən  qrup  müqavilələr, 

məhsul  qrupları  və  eləcə  də  təchizat  müddətləri  uyğun  ayrıca  aparılmalıdır.  Bu 

zaman  müvafiq  təhlil  həm  müvafiq  aylar  uyğun  və  həm  cari  ilin  əvvəlindən 

aparılır.  

Müqavilə  öhdəliklərinin  təhlili  zamanı  növbəti  formada  cədvəl  məlumatları 

hazırlanılır. 

 

Məhsul təchizatı planı 

(mantda) 

Məhsul təchizatı kəsiri 

(manatda) 

Planın icrası (%) 

Ay 

ərzində 

İlin 

əvvəlindən 

Ay 

ərzində 

İlin 

əvvəlindən 

Ay 

ərzində 

İlin 

əvvəlindən 

Yanvar 

11 000 

11 000 

-300 

-300 

96,0 

96,0 

Fevral 

11 560 

22 560 

-50 

-350 

99,1 

98,4 

..... 

..... 

..... 

..... 

..... 

..... 

..... 

Dekabr 

12000 

135 400 

-

 

-3 500 

100 

97.4 

 

Müvafiq  formada  təhlil  nəticəsində  müqavilə  öhtəliklərinin  icrasındakı 

ləngimələrin müəssisədən asılı olan və asılı olmayan səbəbləri müəyyənləşdirilir. 

64 

 

Satış  xərcləri  –  məhsulların,  işlərin  və  xidmətlərin  satışı  ilə  əlaqədar  olan 

kompleks    xərclərdir.  Sənaye  və  başqa  istehsal  fəaliyyəti  həyata  keçirən 

təşkilatlarda  mühasibat  uçotu  hesabları  Planına  əsaslanaraq,  onların  tərkibində 

aşağıdakı xərclər əks etdirilir:  

  hazır məhsul anbarlarında məmulatların çəkilməsi və qablanması xərcləri;  

  məhsulun  göndərilmə  stansiyasına  (gəmi  körpüsünə)  çatdırılması, 

nəqliyyat vasitələrinə yüklənməsi xərcləri;  

  satış və başqa vasitəçi təşkilatlara ödənilən komissiya rüsumları;  

  məhsulun  satış  yerlərində  saхlanması  üçün  binalara  (otaqlara)  aid  xərclər 

və  kənd  təsərrüfatı  istehsalı  ilə  məşğul  olan  təşkilatlarda  satıcıların  əmək  haqqı 

xərcləri;  

  reklam xərcləri;  

  nümayəndəlik xərcləri;  

  başqa təyinatı uyğun analoji xərclər. 

Göstərilmiş  xərclərin  böyük  hissəsi  dəyişən  (şərti  dəyişən)  xərclərə  aiddir, 

yəni  onlar  bu  və  ya  başqa  dərəcədə  satışın  həcmindən  asılıdır.  Belə  xərclərə 

məhsulun tara, qablanma, çatdırılması  xərcləri, reklam,  nümayəndəlik xərcləri aid 

edilə bilər.  

Təhlilə  xərclərin  maddələri  uyğun  bütövlükdə  və  ayrılıqda  onların  hər  növü 

uyğun  mütləq  kənarlaşmaların,  dəyişən  xərclərə  münasibətdə  isə  –  həm  də  nisbi 

kənarlaşmaların hesablanmasından başlamaq lazımdır: 

;

0

1

RM

RM

RM







мцт