Elm yarandıqdan sonra hər şey

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

227

qanunauyğunluqla  (loqistik  əyri)  nə  dərəcədə  uzla-

şır.  Bunun  üçün,  əvvəla,  loqistik  əyri  boyunca  in-

kişafın xarakteri ilə tanış olaq: «Loqistik əyri» üçün 

analitik ifadə  

kbt

e

a

b

y

−

⋅

+

=

1

    ; k > 0                      (1) 

 

aşağıdakı diferensial tənliyin həllidir:  

 

(

)

y

b

ky

dy

−

=

;     0 < y < b;      

        (2) 

 

Bu  halda  artım  məhduddur,  belə  ki,  b  sabiti  y 

kəmiyyətinin  maksimal  qiymətidir.    Digər  əmsallar: 

a və k da sabit kəmiyyətlərdir.  Artımın nisbi sürəti 

dy/ydt  =  k(b-y)  artıq  sabit  kəmiyyət  olmayıb  y-in 

xətti  funksiyasıdır.  Bizi  maraqlandıran  tərəfin  çat-

dığı səviyyə nə qədər  yüksək olursa, artım sürəti də 

bir  o  qədər  az  olur».

1

  Sxem  3-dən  göründüyü  kimi, 

loqistik  əyri  inkişafın  eksponensial  artıma  uyğun 

gələn  birinci  mərhələsini  əks  etdirir.  Lakin  ikinci 

müntəzəm  mərhələ  absis  oxuna  paralel  olan 

                                                                                       

min  yalnız  bəzi  tərəflərinə  aid  olduğundan  yeni  inkişaf  qanu-

nauyğunluğu  da  bu  tərəflər  üçün  axtarılmalıdır.  Ona  görə  də, 

loqistik  əyri  boyunca  inkişaf  zərurətini  bizə  yalnız  yuxarıda 

adlanan konkret elmi tərəflərə şamil edəcəyik. 

1

  Г.А.Влэдуц,  В.В.Налимов,  Н.И.Стяжкин.  Научная  и 

техническая информация как одна из задач  кибернетики // 

Успехи физических наук, т. 69, № 1, 1959, с.13.  

Elmşünaslığa giriş 

 

228

asimptotla  sərhədlənmişdir  ki,  bu  da  yuxarı  sərhəd-

lərin  heç  bir  istiqamətli  inkişafda  bulunmasına  mü-

vafiqdir. 

  

 

Sxem 3. 

 

Bu  cür  qiymətləndirmə  dialektik  təsəvvürlərə 

tamamilə ziddir. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, elmin 

hər bir konkret tərəfinin inkişaf səviyyəsi üçün möv-

cud olan məhdudluq hədləri heç də tam stabil olma-

yıb məxsusi inkişafa da malikdir. Əgər baxılan elmi 

tərəflərin inkişafı yalnız yuxarı sərhəddin varlığı uc-

batından ləngiyirsə, deməli, onların artması, gec,  ya 

tez sərhəddin artma qanunu ilə baş verməlidir. Əgər 

başqa ləngidici amillər də varsa, onda inkişaf sürəti, 

təbii  ki,  daha  da  aşağı  düşməlidir.  Deməli,  yuxarı 

sərhədlərin  inkişaf  qanunauyğunluğu  müvafiq  elmi 

tərəflərin  inkişafındakı  ikinci  müntəzəm  mərhələnin 

maksimal səviyyəsini əks etdirir. Bundan başqa, I və 

II  müntəzəm  mərhələ  arasında  müəyyən  keçid  mər-

  

 J                           

eksp.

 

     b 

 

 

  

                                          loq.

  

  

     

  

  

 

 

 

                                           

0

                                    t 

 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

229

eksp.

 

   J  

                                        d 

 

 

   d

                           

ϕ

 (t)

  

  

 

 

 

           

I     II   III                        t

  

 0 

hələsi olmalıdır və keçid özü də ixtiyari şəkildə yox, 

müəyyən 

 

 

 

  

 

 

 

   

 

 

 

 

   

 

 

Sxem 4. 

qanunauyğunluqla  baş  verməlidir.  Lakin  ayrılıqda 

yanaşdıqda  keçid  mərhələsinin  kəmiyyət  xarakteris-

tikalarını müəyyənləşdirmək olduqca çətindir və bu-

na  görə  də,  əvvəlcə  hər  iki  müntəzəm  dövrü  əhatə 

edən  ümumi  inkişaf  qanunu  tapmaq  lazımdır.  Bu 

halda  uyğun  riyazi  qrafik  keçid  hissəsini  də  əhatə 

edəcək  ki,  əyrinin  həmin  hissədəki  xarakteri  ən  çox 

ehtimala görə, keçid mərhələsindəki qanunauyğunlu-

ğu əks etdirəcəkdir. Modelləşdirmənin ən yüksək və-

ziyyəti  də  bundan  ibarətdir  ki,  aralıq  mərhələlərin 

qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. 

Beləliklə,  birinci  müntəzəm  mərhələni  ekspo-

nensial, ikincini isə yuxarı sərhəddin inkişaf qanuna 

uyğun  şəkildə  götürməklə  elmin  istənilən  konkret 

tərəfinin inkişaf qrafikini qurmaq mümkündür. 

Elmşünaslığa giriş 

 

230

Sxem  3-də  elmi  işçilər  sayının  ümumi  inkişaf 

mənzərəsini  təsvir  etməyə  çalışmışıq.  Burada  φ(t) 

əyrisi  ümumiyyətlə  adamlar  sayının  artma  qanuna-

uyğunluğunu  göstərir.  Sxemdə  adamların  və  elmi 

işçilərin sayı arasında daimi interval saxlanmışdır və 

bizim  fikrimizcə,  bu  cür  fərqin  qalması  labüddür. 

Yeri  gəlmişkən,  qeyd  edək  ki,  bəzi  tədqiqatçılar 

elmin ictimai xarakterini və elm ilə sənət arasındakı 

fərqi lazımınca qiymətləndirməyərək iddia edirlər ki, 

gələcəkdə  «hər  kəs  elm  sferasında  xidmət  edəcək-

dir».

1

  Bu  fikirlə  heç  cür  razılaşmaq  mümkün  deyil; 

bütün  adamlar  elmi  bilik  əldə  edə  bilər  və  öz 

fəaliyyətində ondan istifadə edə bilər, həmçinin peşə 

vərdişlərinin  formalaşmasında  da  elmin  nailiyyətlə-

rindən istifadə edilə bilər və bu labüddür, lakin nəzə-

rə alınmır ki, elmi biliklərin və peşə vərdişlərinin öy-

rənilməsi və istifadə olunması heç də elm sferasında 

xidmət etdiyini göstərmir. 

Elmin yuxarıda təhlil etdiyimiz digər element-

ləri  üçün  də  analoji  qrafiklər  qurmaq  olar.  Lakin 

məntiqi  mülahizələr  əsasında  verdiyimiz  düzəlişi 

yalnız  o  vaxt  rasionallaşdıra  bilərik  ki,  onu  riyazi 

ifadə edə Bilək. Bunun üçün (2) tənliyində b sabiti-

nin  əvəzində  sərhəddin  dəyişmə  qanununu  ifadə 

edən 

(

)

y

z

y

dt

dy

−

=

;  

z = φ(t); 

(3) 

                                                 

1

 И.И. Лейман. Наука как социальный институт, с.101. 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

231

 

baxdığımız məsələnin şərtlərini düzgün əhatə edir.

*

 

Elm  sisteminin  baxılan  konkret  elementləri 

üçün  mövcud  olan  yuxarı  sərhədlərin  də  inkişaf  et-

məsi  faktı  mütləq  məhdudiyyətlərin  olmaması  haq-

dakı təlimə tamamilə müvafiq gəlir. İnkişafın xarak-

teri,  sürəti,  həyatakeçmə  formaları  dəyişə  bilər,  in-

kişaf  prosesində  bir  qanunauyğunlun  başqası  ilə 

əvəz oluna bilər, lakin inkişaf bütövlükdə kəsilə bil-

məz. Əgər bir qrup tədqiqatçı

1

 elmin müxtəlif kom-

ponentlərinin inkişaf sürətinə olan məhdudiyyəti  in-

kişafın özünə olan məhdudiyyət kimi qələmə verirsə, 

bu  yalnız  metodoloji  qüsurun  nəticəsidir,  metafizik 

yanaşma tərzinin təzahürüdür. 

Bundan  başqa,  bütün  faktiki  materiallar  elmin 

yalnız  ayrı-ayrı  komponentlərinin  (elmi  işçi  kütləsi, 

informasiyanın ötürülməsi vasitələri, elm üçün lazım 

olan  xərclər  və  s.)  inkişaf  xüsusiyyətlərini  əks  et-

dirdiyi  halda,  tədqiqatçılar  aldığı  nəticələrin  nə 

üçünsə  –  heç  bir  məntiqi  əsas  göstərmədən,  bütöv-

lükdə  elm  sisteminə  aid  edirlər.  Belə  əsərlərdə 

                                                 

*

 (3) tənliyi tipinə görə Bernulli tənliyidir və ümumi şəkildə 

həmişə  həll  oluna  bilər.  Lakin  elmin  hər  bir  konkret  kompo-

nentinin inkişaf qanununu öyrənmək üçün əvvəlcə φ(t)-nin aş-

kar şəkli və  müvafiq sərhəd şərtləri  müəyyənləşdirilməlidir ki, 

bu  da  xüsusi  tədqiqat  işinin  predmeti  olmaqla  mövzumuzdan 

kənara çıxır. 

1

 Məsələn: «Наука о науке» (məqalələr toplusu); Г.А.Влэ-

дуц,  В.В.Налимов,  Н.И.Стяжкин.  Научная  и  техническая 

информация как одна из задач кибернетики. 

Elmşünaslığa giriş 

 

232

anlayışlardan o dərəcədə qeyri-müəyyən şəkildə isti-

fadə edilir ki, elm ilə onun müxtəlif tərkib element-

ləri  arasında  ümumiyyətlə  fərq  qoyulmur;  guya  sis-

temin  hər  konkret  elementinə  xas  olan  cəhətlər  sis-

temin  özünə  də  xas  olmalı  imiş.  Belə  nəticə  müasir 

sistemli yanaşma nəzəriyyəsində müəyyənləşdirilmiş 

olan  metodoloji  prinsiplərlə,  sistem  və  onun  ele-

mentləri haqdakı təsəvvürlə bir araya sığa bilməz. 

Elmin  ayrı-ayrı  elementlərinin  saturasiyasına 

(doyma, sabitləşmə halı) dair fikirlər nəticə etibarilə 

qüsurlu  olsa  da  (bunun  belə  olduğunu  biz  yuxarıda 

göstərmişik),  müəyyən  qnoseoloji  əsaslara  malikdir 

və  bu  məsələ  haqqında  danışılması  elmi  cəhətdən 

bəlkə  maraq  doğura  bilər.  Lakin  bütöv  elm  sistemi-

nin  saturasiyası  haqqındakı  fikirlər  o  qədər  qüsurlu 

nəticələrə  gətirir  ki,  bizcə,  bu  haqda  mübahisə  et-

məyə  belə  dəyməz.  Belə  ki,  elmi  inkişafda  doyma 

halı  istər-istəməz  ümumiyyətlə  ictimai  tərəqqidə  öz 

əksini  tapmış  olardı  ki,  sonuncuda  durğunluğun  ya-

ranmasını  qəbul  etmək  mövcud  dialektik  təsəvvür-

lərə  heç  cür  uyğun  gəlmir.  Şübhəsiz  ki,  elmi  inki-

şafda  doyma  halı  elə  həmin  dövrdə  ictimai  tərəqqi-

nin dayanmasına ekvivalent deyil, zira ictimai tərəq-

qi  çoxaspektli  proses  olmaqla  cəmiyyətin  daxili 

qrupları  arasındakı  münasibətlərin  də  inkişafını  əks 

etdirir. Lakin elmi inkişafda durğunluq yaranmış ic-

timai  inkişafın  digər  istiqamətlərdə  davam  etməsinə 

də  mane  olardı,  zira  ictimai  qruplar  arasındakı  zid-

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

233

diyyətlərin həllinə aparan ən vacib və ilkin hadisələr-

dən  biri  məhz  elmi-texniki  tərəqqidir.  Elmin  satura-

siyası  haqdakı  fikirlər  isə,  istər-istəməz  gələcəkdə 

elmi-texniki  tərəqqinin  də  durğunlaşmasını,  tükən-

məsini  qəbul  etməyə  ekvivalentdir,  çünki  müasir 

dövrdə  elmi-texniki  tərəqqidə  aparıcı  rol  oynayan 

məhz elmin inkişafıdır. 

Digər tərəfdən, cəmiyyətin bütün tarixi inkişaf 

yolu göstərir ki, elmə olan tələbat getdikcə daha çox 

dərəcədə artmaqdadır və mövcud sosial ziddiyyətlər 

həll olunduqdan sonra ictimai tərəqqidə ağırlıq mər-

kəzi qlobal inkişaf xəttinə – elmi tərəqqiyə keçəcək-

dir. Hələ bir əsrdən də qabaq K.Marks yazırdı ki, gə-

ləcəkdə  yekun  istehsalın  effektivliyi  istehsal  sfera-

sına sərf edilən əməklə yox, elm sferasına sərf edilən 

əməklə,  elmin  ümumi  inkişafı  və  onun  texnoloji 

tətbiq səviyyəsi ilə təmin olunacaqdır. Belə bir dövr 

hələ tam mənasında gəlib çatmamışdır, lakin ictimai 

həyatda  baş  verən  bütün  dəyişilmələr  tarixin  məhz 

həmin  istiqamətdə  getdiyini  göstərir.  Və  əgər  belə-

dirsə, heç bir tutarlı əsas olmadan, yalnız elmin bəzi 

komponentlərinin  inkişafındakı  məhdudiyyətlərə  – 

həm  də  doyma  halına  yox,  yalnız  inkişafdakı  məh-

dudiyyətlərə  –  əsaslanmaqla  gələcəkdə  elmi  inkişa-

fın  dayana  bilməsi  haqqında  danışmaq  nə  dərəcədə 

qanunauyğundur? 

Maraqlı  burasıdır  ki,  başqa  aspektdə  tədqiqat 

aparan alimlər də eyni bir səhv nəticəyə – elmin sa-

Elmşünaslığa giriş 

 

234

turasiyasının  labüdlüyü  qənaətinə  gəliblər.  Bu  cür 

fikrə  ən  çox  elm  sisteminin  vacib  tərkib  hissələrin-

dən  olan  elmi  biliyin  tədqiqində  rast  gəlirik.  Yuxa-

rıda  araşdırdığımız  hallarda  olduğu  kimi,  yenə  də 

bəzi  konkret  elementlərə  aid  olan  məhdudiyyət  bü-

tövlükdə elmi biliyə, hətta elm sisteminin inkişafına 

şamil  edilir:  «Daha  mürəkkəb  hadisə  və  şeylər  sis-

teminə  aid  olan  faktları  topladıqca  və  onları  qanu-

nauyğunluq  şəklində  ümumiləşdirdikcə,  elm  (kursiv 

bizimkidir – S.X.) mürəkkəblik astanasına çatır».

1

 

Elmi bilik səviyyəsinin inkişafında ikinci mün-

təzəm  mərhələnin  «doyma»  xarakteri  daşıması  fikri 

dialektik  inkişaf  prinsipi  ilə  uzlaşmır  və  aşağıdakı 

qüsurlu mövqelərdən birinə uyğun gəlir: 

1.

 

Cəmiyyət  kainatın  bütün  qanunlarını  öyrə-

nir və kainat üzərinə tam hökmran olur ki, daha yeni 

öyrənmə obyekti qalmır. 

Lakin  təkcə  kainatın  sonsuzluğu  faktından  da 

məlumdur  ki,  bu  cür  öyrənmə  mümkün  olsa  belə, 

yalnız  sonsuz  zaman  ərzində  həyata  keçə  bilər.  Hər 

hansı sonlu zaman hissəsindəki inkişafa isə qrafikin 

yalnız  ilkin  hissəsi  –  ekponensial  hissəsi  də  uyğun 

gələ bilər (sxem 3, 4). 

2.

 

Kainatdakı  hadisə  və  qanunauyğunluqların 

yalnız  bir  hissəsi  dərk  edildikdən  sonra  yerdə  qalan 

                                                 

1

  Л.А.Хурсин.  О  природе  механизма  развития  науки  на 

современном  этапе  научно-технической  революции  // 

Вопросы философии, 1971, № 6. 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

235

hadisələrin öyrənilməsi mümkün olmur. 

Bu cür təsəvvür kainatın dərkolunanlığı haqda 

materialist  dünyagörüşünə  ziddir  və  aqnostisizm 

mövqeyinə uyğun gəlir. 

Elmin strategiyası haqda fikirlərin səhv nəticə-

lərə gətirməsi bir sıra tədqiqatçıların nəzərindən heç 

də  yayınmamışdır  və  ədəbiyyatda  bu  fikirlərin  tən-

qidinə  tez-tez  rast  gəlmək  olar.  Bizcə,  belə  tənqid-

lərdə əsas məqsəd qüsurlu nəticəyə gətirən səbəbləri 

araşdırmaqdan  və  tədqiqatçıların  nədə  yanıldıqlarını 

açıb göstərməkdən ibarət olmalıdır.  

Lakin, çox təəssüf ki, bu sahədəki tənqidlər ol-

duqca  səthi  xarakter  daşıyır  və  tədqiqatçıların  şəxsi 

münasibətindən  başqa  bir  şey  deyil.  Məsələn, 

M.M.Karpov  yazır:  «Elmi  inkişafda»  «sərhəd  nəzə-

riyyəsi»  olduqca  qüsurludur.  İdrak  prosesi  sonsuz-

dur,  o  nə  dayana,  nə  də  yavaşıya  bilər.  Çətinliklər 

yarandıqda  onların  aradan  qaldırılması  yollarını 

elmin  özü  tapır…”.

1

  Yaxud  İ.Leyman  bu  məsələyə 

münasibətini  belə  şərh  edir:  «Bütün  bunlar

*

  fərz  et-

məyə imkan verir ki, elmin xalis eksponensial artımı 

sonsuz  olaraq  mümkün  deyilsə  də,  doyma  halı 

olmayacaqdır».

2

 Göründüyü kimi, müəlliflərin etira-

                                                 

1

  М.М.  Карпов.  Закон  ускоренного  развития  естествен-

ных наук // Вопросы философии, №4, 1963, с.110. 

*

 Yuxarıdakı abzaslarda «bütün bunlar» deməyə əsas verən 

heç bir ciddi tədqiqat yoxdur. 

2

И.И.Лейман. Наука как социальный институт, с.103. 

Elmşünaslığa giriş 

 

236

zı  olduqca  ümumi  xarakter  daşıyır  və  elmin  daimi 

inkişafına  sadəcə  olaraq  ümid  bəsləmək  kimi  səs-

lənir. 

İstər  elmin  yuxarıda  tədqiq  etdiyimiz  kompo-

nentlərinin, istərsə də elmi bilik səviyyəsinin sərhəd-

də  malik  olması  haqdakı  fikirlər  heç  də  təsadüfən 

meydana  çıxmamışdır.  Müasir  tədqiqatlar  göstərir 

ki,  insan  beyninin  informasiya  tutumu  sonludur  və 

hadisələrin,  qanunauyğunluqların  çox  cüzi  hissəsini 

əks  etdirə  bilər.  Bu  haqda  L.A.Xursin  yazır:  «Mü-

rəkkəblik astanasının mövcud olması insan beyninin 

informasiya tutumu 27 bitlə xarakterizə  edilən qısa-

müddətli  hafizəsinə  qoyulan  məhdudiyyətlərin  nəti-

cəsidir».

1

 

Əgər elmi bilik səviyyəsi ayrıca adamların da-

xili  aləmi  ilə  müəyyənləşmiş  olsa  idi,  elmi  biliyin 

məhdud  olduğunu  iddia  edənlər  tamamilə  düzgün 

mövqedə durmuş olardılar. Lakin elmi biliyin inkişa-

fı ümumi istiqamətli inkişafın bir hissəsi olmaqla ic-

timai prosesdir və hər bir dövrdəki elmi bilik səviy-

yəsi  ayrıca  insanın  yox,  ümumiyyətlə  insanın  daxili 

aləmi  ilə  (cəmiyyətin  əldə  etdiyi  bütün  elmi  nailiy-

yətlərlə)  müəyyənləşir.  Bu  barədə  K.Marks  yazır: 

«hər  cür  elmi  iş,  hər  cür  kəşf,  hər  cür  ixtira  ümumi 

əməkdir. O qismən müasirlərin əməkdaşlığı, qismən 

                                                 

1

  L.A.Xursin.  О  природе  механизма  развития  науки  на 

современном этапе научно-технической революции. 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

237

də sələflərin əməklərindən istifadə olunması ilə şərt-

lənir».

1

 

Dialektik  təhlil  göstərir  ki,  ayrıca  bir  sahədə 

təkcə  ümumiyə  nəzərən  qabağa  gedə  bilər  və  daha 

dəqiq  desək,  ümuminin  inkişafı  məhz  ayrı-ayrı  tək-

cələrin irəli çıxması hesabına baş verir. Təkcənin qa-

bağa  çıxması  heç  də  əvvəlcə  onun  ümumiyə  çevril-

məsini tələb etmir və bu mümkün də deyil. Eləcə də, 

ümumi  insan  anlayışına  nəzərən  təkcə  rolunu  oyna-

yan  konkret  insanın  hər  hansı  dar  elmi  sahədə  ye-

nilik etməsi üçün heç də bütün mövcud bilikləri bey-

nində cəmləşdirməsi tələb olunmur. 

Qeyd  edək  ki,  hər  bir  konkret  elmin  inkişaf 

aktı yeni biliklərin qazanılması və onların ictimailəş-

məsi  kimi  iki  müstəqim  mərhələyə  bölünə  bilər  və 

biz  bu  mərhələlərin  hər  birində  məhdudluq  ehtima-

lını ayrı-ayrı yoxlamağa çalışacağıq. 

Yenilikgətirmə (konkretlik üçün birinci mərhə-

ləni belə adlandıracağıq) iki yolla olur: 

1.

 

Hələ  məlum  olmayan  (ümumiyyətlə  insa-

nın  daxili  aləmində  əks  olunmamış)  təbiət  hissəsi

*

 

müəyyən şəraitdə ayrıca insanın daxili aləmində əks 

olunur  ki,  sonuncunu  mövcud  qaydalarla  (informa-

                                                 

1

 К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. T. 25, Часть I, с.116. 

*

 Bizə məlum təbiət hissəsi dedikdə heç də yalnız məkanca 

məlumluq  nəzərdə  tutulmur.  Konkret  məkan  hissəsində  cisim 

və hadisələrin xarakter rəngarəngliyi, xassələr, proseslərin baş-

vermə qanunauyğunluqları və s. də bura daxildir. 

Elmşünaslığa giriş 

 

238

siya  vasitələri  nəzərdə  tutulur)  şərhi  elmi  biliyin 

ümumi  inkişafına  gətirir.  Belə  yeniliklər,  bir  qayda 

olaraq, müşahidə və eksperiment yolu ilə əldə edilir 

və elmin ekstensiv, eninə inkişafını təmin edir. 

2.

 

İnsan özünün, eləcə də cəmiyyətin intellek-

tual  bazasında,  ictimai  hafizədə  artıq  mövcud  olan 

elementlər arasında əvvəllər məlum olmayan elə əla-

qələr  yaradır  ki,  bunların  şərhi  elmin  dərininə  inki-

şafını təmin edir. Belə yeniliklər nəzəri tədqiqat yolu 

ilə əldə edilir. 

Birinci halda müşahidə edilən halın yeniliyini, 

əhəmiyyətini  görə  bilmək  və  onu  nümayiş  etdirmək 

üçün ikinci halda isə, analoji əlaqələrdən istifadə edə 

bilmək və tapılmış münasibəti elmi şəkildə şərh edə 

bilmək  üçün  insan  uyğun  sahələrdə  lazımi  informa-

siyaya  malik  olmalıdır.  Hər  bir  konkret  elmi  təhlil 

üçün tələb olunan bu cür sahələr isə insanın ümumi 

informasiya  tutumuna  nəzərən  çox-çox  kiçikdir  və 

deməli,  yenilik  gətirmək  üçün  heç  də  informasiya 

çoxluğu  yox,  nəticə  çıxarmaq  qabiliyyəti  –  məntiqi 

təfəkkür tələb olunur.  

Məlum  fizioloji  faktlar  da  gəldiyimiz  nəticəni 

təsdiq  edir.  Məsələn,  A.Q.Mıslivçenko  yazır: 

«…Əsas  məsələ  beyinin  çəkisində  və  ya  hətta  hü-

ceyrələrinin sayında yox, onların arasındakı əlaqənin 

kəmiyyət və keyfiyyətindədir… Fizioloqların fikrin-

cə, müasir insanın qəbul edə bildiyi informasiya seli 

və onun araşdırılması məsələsinin həllolunma səviy-

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

239

yəsi  yaxın  keçmişin  müvafiq  parametrlərini  xeyli 

aşsa  da,  insan  beyinin  imkanlarının  yalnız  onda 

birini istifadə edir».

1

 

 

 

 

Sxem 5. 

 

Müəyyən  konkret  sahədə  yenilik  gətirmək 

üçün  həmin  sahədə  artıq  əldə  edilmiş  olan  bütün 

elmi nailiyyətləri, xarakterik terminləri və s. bilmək 

lazım  gəlir  ki,  buna  uyğun  gələn  məlumat  çoxluğu 

insan  beyninin  informasiya  tutumuna  nəzərən  xeyli 

kiçik  olsa  da,  həmin  sahədə  tam  ixtisaslaşmış  bilik 

təşkil edir. İnsanın malik olduğu informasiya ümumi 

həcminə görə nə qədər böyük olsa belə, heç olmazsa 

bir  yenilikgətirmə  aktı  üçün  lazım  olan  məlumat 

çoxluğunu  və  analoji  elementlərini  tam  şəkildə 

özündə  saxlamırsa,  insan  elmi  inkişafda  bilavasitə 

heç bir rol oynaya bilməz. 

                                                 

1

 А.Г.Мысливченко. Человек как предмет философского 

познания. М., 1972, с.65. 

Elmşünaslığa giriş 

 

240

Aydınlıq xatirinə fikrimizi sxematik şəkildə də 

göstərməyə  çalışacağıq.  Model  ikiölçülü  məkan  fə-

zasında  qurulur,  çünki  əyani  təsəvvürü  yalnız  bu 

vaxt yaratmaq mümkündür. Biz də insanın bilik alə-

minin baxdığımız məsələni təsəvvür etmək üçün ki-

fayət  edən  sadələşmiş  mücərrəd  sxemini  məhz  iki-

ölçülü  fəzada  qurmuşuq  (Bax:  Sxem  5).  Sxemdən 

göründüyü kimi,  I insanın məlumat əhatəliliyi geniş 

olsa da, heç bir elementlər çoxluğunu (nə 

•

 tipli, nə 

x tipli, nə də 0 tipli) özündə tam saxlamır. II insanın 

bilik aləmi isə nisbətən məhdud olsa da (

•

) tipli ele-

mentləri  tam  şəkildə  əhatə  edir  və  bu  ona  ekvi-

valentdir ki, II insan həmin sahədə mütəxəssisdir və 

ya yaradıcılıqla məşğul olmaq, düzgün elmi nəticələr 

çıxarmaq üçün yetərli informasiyaya malikdir. 

Ayrı-ayrı  konkret  elmi  sahələrdə  yenilikgətir-

mənin mümkünlüyü üçün elmi işçilərin getdikcə da-

ha məhdud sahələrdə ixtisaslaşması prosesi gedir ki, 

bu  da  elmin  diferensiasiyası  adlanır.  Yuxarıda  gös-

tərdiyimiz  kimi,  hər  bir  elmi  sahə  üçün  zəruri  olan 

məlumatlar  çoxluğu  öz  ümümi  həcminə  görə  insan 

beyninin  informasiya  tutumunun  çox  cüzi  hissəsini 

təşkil edir və deməli, sonuncunun məhdudluğu elmi 

yenilikgətirmə işinə mane ola bilməz. 

Digər  tərəfdən,  elmin  diferensiasiyası  nəticə-

sində  yaranan  çoxlu  miqdarda  müxtəlif  biliklər 

yekun  bir  elmi  nəticənin  əldə  olunmasına  xidmət 

edir və bundan sonra onların yadda saxlanmasına eh-

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

241

tiyac qalmır. «Elmin tədrici inkişaf mərhələsi inqila-

bi  çevrilişlə  əvəz  olunur  və  bu  vaxt  yığılmış  infor-

masiya çoxluğu tamamilə yeni bir bilik səviyyəsi ilə 

əvəz  olunur».

1

  Ümumiləşdirici  kəşflər  əsasında  qa-

zanılan  yeni  biliklər  ilkin  biliklər  silsiləsindən  qat-

qat yığcam olur. Bu hadisə elmin inteqrasiyasını ifa-

də edir və elmi informasiyanın konkretləşməsinə sə-

bəb olur. 

İnformasiya  tutumunun  sonluluğundan  doğan 

məhdudiyyət,  bəlkə  elmi  biliklərin  artması  prosesi-

nin ikinci mərhələsində – qazanılmış yeni məlumat-

ların ictimailəşdirilməsi və nəsildən-nəslə ötürülməsi 

işində təzahür edir? Hər bir insan üçün maksimal in-

formasiya  tutumunun  sonlu  olması  faktı  bütövlükdə 

cəmiyyətə  də  şamil  edilə  bilməzmi?  Axı,  cəmiyyəti 

təşkil  edən  adamların  sayı  da  sonludur  və  iki  sonlu 

vuruğun hasili mütləq sonlu ədəd verməlidir. Onu da 

qeyd  edək  ki,  bütövlükdə  cəmiyyət  üçün  də  infor-

masiya  tutumu  məhdud  olsaydı,  elmi  biliyin  satura-

siyası  haqqındakı  fikir  təsdiq  edilmiş  olardı,  çünki 

elmi yenilikgətirmənin müntəzəm surətdə davam et-

məsi  sayəsində  qazanılmış  elmi  biliklərin  miqdarı 

əvvəl  ya  axır,  istənilən  sonlu  səviyyəyə  gəlib  çat-

malıdır. 

Lakin bu  cür mühakimədə belə bir  cəhət unu-

dulur  ki,  cəmiyyət  üçün  informasiyanın  saxlanması 

                                                 

1

 И.И. Лейман. Наука как социальный институт, с.103. 

Elmşünaslığa giriş 

 

242

vasitələri  heç  də  ayrı-ayrı  adamların  hafizələrinin 

məcmuyu ilə kifayətlənmir və bir sıra tamamilə yeni 

keyfiyyətli  tərəfləri  də  əhatə  edir.  Bu  yeni  tərəflər 

sonsuz tutuma malik olmaqla cəmiyyəti informasiya 

qəbulunda  güman  olunan  hər  cür  məhdudiyyətdən 

xilas  edir.  Elmi  biliyin  bu  cür  saxlanma  formalarını 

məxsusi  keyfiyyətlərinə  görə  iki  əsas  qrupa  bölmək 

olar: 

1.

 

Cəmiyyət inkişafının ətraf mühitdəki inika-

sı. – Yeni bilik – əldə edilməsindən məqsəd məhz tə-

biətin  məqsədəuyğun  surətdə  dəyişdirilməsidir  ki, 

bunun  sayəsində  həmin  biliklərin  özü  olmasa  da, 

nəticələri  hazır  şəkildə  gələcək  nəslə  çatdırılmış 

olur

*

.  Beləliklə,  dəyişdirilmiş  təbiət  hissələri  elmi 

biliyin saxlanma formasına çevrilir. 

2.

 

Elmi  biliyin  məxsusi  saxlanma  formaları. 

Buraya biliklərin rəmzləşdirilmiş şəklinin maddi ini-

kasları  daxildir.  Məsələn,  yazı  və  şərti  (həmçinin 

riyazi) işarələrin (kitab, qəzet, jurnal və müxtəlif cür 

yazılı əsərlər), model və sxemlərin (müxtəlif qrafik-

lər,  maddiləşmiş  modellər),  danışıq  səslərinin  (mü-

hazirə  yazılmış  vallar,  lentlər),  surətlərin  (foto-kino 

lentləri) və s.-in maddi şəkildə çoxaldılıb saxlanması 

bilavasitə  biliklərin  gələcək  nəslə  ötürülməsinə  xid-

                                                 

*

  Bu  məsələ  aşağıdakı  məqalədə  daha  ətraflı  şərh  edilmiş-

dir:  S.S.Xəlilov.  Təbiətin  istiqamətlənmiş  inkişafı  və  onun 

müəyyənedici şərtləri // ADU Elmi əsərləri, «Tarix və fəlsəfə» 

seriyası, 1973, № 3. 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

243

mət edir. Bundan başqa, bəzi məqsədlər üçün hesab-

lama maşınlarının, kompüterlərin də informasiya tu-

tumundan  istifadə  edilir  ki,  bu  saxlanma  forması 

konkret elmi tədqiqatlar üçün getdikcə daha çox əhə-

miyyət kəsb edir. Son dövrlərdə bütövlükdə texnika 

da elmi biliyin saxlanma formalarından birinə çevril-

mişdir  və  bizcə,  bu  hadisə  elmi-texniki  inqilabın  ən 

əsas xüsusiyyətlərindən birini ifadə edir. 

Qeyd edək ki, göstərilən vasitələr elmi biliklə-

rin gələcək nəsillərə çatdırılması – saxlanması funk-

siyasından  başqa,  həmin  dövrdə  müxtəlif  ölkə  və 

ərazilərin  elm  işçiləri  arasında  yayılmasına  da  xid-

mət edir ki, elmin ictimai xarakteri məhz bu sonun-

cunun hesabına mümkündür. 

Elmin bütün bəşəriyyət miqyasında öz spesifik 

virtual məkanının formalaşması eyni problemlər üz-

rə  tədqiqatlar  aparan  adamların  internet  vasitəsilə, 

yaxud  beynəlxalq  konfranslarda  yaradılan  əlaqə  sa-

yəsində,  yaxud  həmin  dar  ixtisas  üzrə  nəşr  olunan 

elmi jurnal ətrafında “toplanmaq” yolu ilə həyata ke-

çir. Amma hələ ki, elmi ictimaiyyətin real məkanları 

və bilavasitə əlaqə formaları üstünlük təşkil edir. Biz 

ilk  növbədə  elmi  kollektivləri  nəzərdə  tuturuq.  Mü-

əyyən  ixtisas  sahəsi  üzrə  tədqiqat  aparan  şəxslərin 

“real məkanda” birgə fəaliyyəti əsasən “tədqiqat ins-

titutları” çərçivəsində həyata keçir. 

Elmi  tədqiqat  institutlarını  səciyyələndirən  və 

müqayisə üçün imkan verən cəhətlərdən biri işçilərin 

Elmşünaslığa giriş 

 

244

sayıdır. Belə elmilikdən kənar bir dəyərləndirmə ən-

ənəsi yaranıb: elmi müəssisələrin, elmi kadrların kə-

miyyət göstəriciləri dedikdə, ən çox hallandırılan şö-

bələrin, laboratoriyaların, eksperimental avadanlığın, 

elmi  işçilərin  və  köməkçi  heyətin,  elmi  jurnalların, 

yazılan  kitabların  və  məqalələrin  sayı  və  ya  həcmi 

nəzərdə  tutulur.  «Keyfiyyət»  göstəricisi  olaraq  isə 

laboratoriyanın  müasir  cihazlarla  təchizatı,  elmi 

işçilərin  arasında  elmi  dərəcəsi  olanların  nisbi  sayı, 

yəni faiz göstəricisi önə çəkilir. Halbuki bu sonuncu 

da  sadəcə  statistikadır  və  başqa  şkalada  kəmiyyət 

göstəricisidir.  

Bu  kəmiyyət  o  zaman  keyfiyyət  göstəricisinə 

çevrilir ki, sistem işləyə bilsin. Yəni söhbət müəyyən 

bir  yekun  sistemin  effektivliyindən  gedirsə,  burada 

statistik göstəricilər və ayrı-ayrı lokal proseslər yox, 

bütöv  sistemin  iş  qabiliyyəti,  əvvəldən  axıradək  baş 

tutan elmi tədqiqat prosesləri və ən başlıcası, alınan 

elmi nəticələr və onlara verilən dəyər önəmlidir.  

 Statistik  göstəricisi,  daha  doğrusu,  görüntü 

çox  yüksək  ola  bilər.  Tutaq  ki,  bir  elmi-tədqiqat 

müəssisəsində  100  nəfər  elmi  işçi  çalışır;  bunlardan 

60  nəfəri  PhD,  25  nəfəri  elmlər  doktorudur,  hətta  5 

nəfər də akademik vardır. Bizim meyarlara görə bu – 

yüksək keyfiyyət göstəricisidir. Amma məsələyə da-

ha  konkret  yanaşanda,  məlum  olur  ki,  əvvəla,  insti-

tutun  hansı  problem  üzərində  çalışdığı  bəlli  deyil. 

Elmi işçilərin biri, tutaq ki, Dubnada, o biri Novosi-

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

245

birskdə,  üçüncüsü  –  Tokio  Universitetində,  dördün-

cüsü  –  Malayziya  ET  Mərkəzində  təcrübə  keçib  və 

hərə öz mövzusu, tədqiqat  metodları və iş üslubu ilə 

qayıdıb,  burada  da  onu  davam  etdirməyə  çalışır. 

Amma buna nail ola bilmir: çünki həmin elmi mühit 

burda  yoxdur,  ordakı  iş  üsulu  burda  işləyə  bilmir, 

ordakı  elmi  auranı,  elmi  infrastrukturu  burda  yarat-

maq mümkün olmur. Hərə öz inersiyası ilə bir müd-

dət çalışıb, sonra yavaş-yavaş yumşalır, yerli mühitə 

qatışır.  Əksəriyyət  isə  Bakıda  təhsil  alıb  müdafiə 

edənlərdir:  onların  da  öz  ənənələri,  metodları  var: 

AAK  tələblərini  daha  yaxşı  mənimsədikləri  üçün 

formal göstəricilərə əməl etməklə vaxtında disserta-

siya  işi  yazıb  müdafiə  edib,  elmi  dərəcə  alıblar.  Və 

bu  bir  nəticə  sayılır.  Halbuki,  elmi  dərəcə  əlahiddə 

bir  amil  olaraq  institutda  elmi  tədqiqat  işinin  key-

fiyyəti  üçün  göstərici  sayıla  bilməz.  Kimin  elmi  iş 

vərdişi  daha  yüksəkdir  və  s.  bu  kimi  suallar  isə  qo-

yulmur.  

Dissertasiya  müdafiəsi  naminə  tədqiqat  möv-

zuları  çox  vaxt  institutun  əsas  tədqiqat  probleminə 

uyğun gəlmir. Deməli, həm xarici ölkələrdən gələn-

lər, həm də ölkəmizdə elmi iş yazanların hər biri nə 

isə bir iş görsə də, onlar vahid bir prosesin hissələri-

nə  çevrilmir,  ümumiləşdirici  ideyaların  yoxluğu 

üzündən  böyük  miqyaslı  elmi  fəaliyyətdən  söhbət 

açmaq  mümkün  olmur.  Pərakəndə  tədqiqatlar  isə 

fundamental və ya tətbiqi elmlər üçün faydalı ola bi-

Elmşünaslığa giriş 

 

246

ləcək  dərəcədə  səmərə  verə  bilmir.  Böyük  tətbiqlər 

üçün  müəyyən  bir  mövzu  ətrafında  bütün  spektri 

əhatə edən böyük miqyasda elmi-nəzəri strukturların 

canlandırılması  lazımdır.  Buna  isə  hər  bir  tədqiqat-

çının  ayrılıqda  gücü  çatmaz.  Elmi-tədqiqat  institutu 

ayrı-ayrı  elmi  işlərin  və  işçilərin  sadəcə  olaraq  top-

lusu deyil. Elmin səmərəsi o zaman artır ki, daha bö-

yük miqyaslı elmi tədqiqat mexanizmləri işə düşür.  

Ümumbəşəri elmin, yaxud lokal elmi struktur-

ların  inkişaf  mexanizmləri  vahid  qanunauyğunluq 

əsasında öyrənilə bilməz. Ona görə də, müasir dövr-

də elm sisteminin gerçək sosial-təşkilati formalarının 

öyrənilməsi  və  hər  bir  strukturlaşma  üçün  müvafiq 

inkişaf  qanunauyğunluğundan  bəhs  edilməsi  daha 

məqsədəuyğun  olardı.  Bütövlükdə  elm  isə  hələ  ki, 

abstrakt bir modeldir və biz ən ümumi tendensiyaları 

ancaq  virtual  ümumbəşəri  elm  məkanı  üçün  aşkar 

edə bilərik.  

Hələ ki, daha çox dərəcədə bir abstraksiya olan 

vahid  ümumbəşəri  elm  sistemi  əvəzinə  ayrı-ayrı  sa-

hələr üzrə və müxtəlif ölkələrdə elmin real vəziyyə-

tini  araşdırmaq  və  müqayisəli  təhlil  aparmağa  ehti-

yac vardır. Lakin e

lmin inkişaf səviyyəsinə görə ölkələr 

arasında  müqayisə  aparılması  bir  sıra  çətinliklərlə  bağ-

lıdır. Çünki elm qəti sərhəd bilmədiyinə görə, siyasi sər-

hədlər oriyentir ola bilmir. Ona görə də müqayisə əsasən 

elmi ictimaiyyətlər və elmi institutlar arasında daha rahat 

aparılır.  Bəli,  müasir  dövrün  elmi  rəqabəti  alimlər  ara-

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

247

sında  deyil,  “elmi  ictimaiyyətlər”  arasında  gedir.  Daha 

doğrusu, ictimai miqyas almış elmi-tədqiqat prosesləri bu 

və  ya  digər  bir  ölkənin  bu  proseslərə  verdiyi  siyasi  və 

iqtisadi  dəstəklə  də  sıx  surətdə  bağlı  olur.  Ona  görə  də 

elm  sanki  müxtəlif  ölkələrdə  müxtəlif  miqyas  və  templə 

inkişaf  edir  və  elmin  sosial  inteqrasiyası  iki  müxtəlif 

miqyasda həyata keçir. Belə ki, əgər bir tərəfdən müxtəlif 

ölkələrdəki  elmi  tədqiqatların  əlaqələndirilməsi  və  nə-

ticələrin “toplanmasına” ehtiyac yaranırsa, digər tərəfdən 

hər  bir  ölkə  daxilində  belə  əlaqələndirmənin  daha  mobil 

və dayanıqlı formaları yaradılmalı olur. Bu cür proseslər 

həm də elmin təşkilatlanması və institutlaşması baxımın-

dan maraq doğurur. Hər bir ölkədə təşkilatlanmanın opti-

mallığı,  effektivliyi,  habelə  bu  təşkilati  strukturların  – 

institutların  təmin  və  təchiz  olunması  işi  müvafiq  dövlət 

siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilir. Elmin ictimai həyatda 

rolu  artdıqca  bütün  qabaqcıl  ölkələrdə  onun  prioritetliyi 

nəzərə alınır. Bu münasibət özünü həm kəmiyyət, həm də 

keyfiyyət  parametrlərində  göstərir.  Elmin  keyfiyyətcə 

dəyərləndirilməsi çətin olduğundan elmşünaslar çox vaxt 

müqayisəni kəmiyyət göstəriciləri əsasında aparırlar. Mə-

sələn, ABŞ və Rusiyada elmin vəziyyətini səciyyələndir-

mək  üçün  aşağıdakı  parametrlər  müqayisə  olunur:  “bu 

gün  Rusiyada  422  min,  ABŞ-da  isə  3  milyondan  artıq 

alim  vardır”.

1

  Yaxud  keçmiş  SSRİ  ilə  müqayisə aparılır: 

“Sovet  İttifaqında  1  milyon  600  min  elmi  işçi  fəaliyyət 

göstərirdi  ki,  bunlardan  376  mininin  elmi  dərəcəsi  var 

                                                 

1

  А.Л.Гапоненко,  Т.М.  Орлова.  Управление  знаниями. 

Как превратить знания в капитал. М., Эксмо, 2008, s.62. 

Elmşünaslığa giriş 

 

248

idi”

1

.  (Yeri  gəlmişkən,  bu  rəqəm  bütün  dünyadakı  elmi 

işçilərin  25%-ni  təşkil  edirdi

2

).  Beləliklə,  cəmi  20  il  ər-

zində elmi işçilərin ümumi sayı 1,6 milyon səviyyəsindən 

xeyli  aşağı  (Rusiyada  –  422  mindir;  başqa  MDB  ölkə-

lərini  üstünə  gəldikdə,  cəm  yenə  də  xeyli  kiçik  alınır) 

düşmüşdür. Yaxud: “1990-cı ildə Sovet İttifaqında 8000-

ə yaxın elmi təşkilat, o cümlədən 4700 elmi-tədqiqat ins-

titutu  və  konstruktor  bürosu  olmuşdur.  Bunlardan  64%-i 

sahə elmlərinin, 16% -i akademik institutların, 11 %-i ali 

məktəb  daxilindəki  tədqiqat  müəssisələrinin  və  9%-i 

zavoddaxili laboratoriyaların payına düşür”

3

. SSRİ dağıl-

dıqdan  sonra  elmin  səviyyəsinin  aşağı  düşməsi  yenə  də 

rəqəmlərlə ifadə olunur. Belə ki, elmi işçilərin xeyli qis-

minin  inkişaf  etmiş  qabaqcıl  ölkələrə  miqrasiya  etdiyi 

göstərilir. Nə qədər təəccüblü olsa da, ABŞ elm fondunun 

məlumatına görə, oradakı riyaziyyatçıların və nəzəriyyəçi 

fiziklərin  nə  az,  nə  çox,  80%-i  keçmiş  SSRİ-dən  kö-

çənlərdir

4

. 

Professor  O.L.Fiqofskinin  araşdırmalarına  görə, 

Rusiyanın  xarici  ölkələrdəki  intellektual  potensialı  bu 

gün də kifayət qədər böyük bir qüvvədir ki, Rusiya ondan 

faydalana  bilmir.

5

  2010-cu  ildə  fizika  üzrə  Nobel  müka-

fatlarına da rus mühacir alimlərininlayiq görülməsi nəinki 

                                                 

1

 Yenə orada, s. 66. 

2

 А.Л.Дроздов. Наукометрия и наука в России // Вестник 

ДВО РАН, № 2, 2004. 

3

  А.Л.Гапоненко, Т.М. Орлова. Управление знаниями, с. 

66. 

4

 Yenə orada,  s.62. 

5

 О.Л.Фиговский. Наука управлять Наукой // Экология и 

жизнь, 2006, № 12, с. 8. 

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

249

təsadüfi  deyil,  hətta  biz  deyərdik  ki,  intellektual  miq-

rasiyanın, “beyin köçünün” və yeni demokrafik vəziyyə-

tin qanunauyğun göstəricisidir.   

Vaxtilə  SSRİ-də  nə  kimi  bir  elmi  inkişaf  siyasəti 

aparıldığı haqqında təsəvvürə malik olmaq üçün belə bir 

statistikanı  da  xatırlatmaq  yerinə  düşərdi:  “İkinci  Dünya 

Müharibəsindən sonra elmi işçilərin sayının ikiqat atması 

prosesi Avropada – 15 ildən, ABŞ-da – 10 ildən, SSRİ-də 

isə – 7 ildən bir həyata keçmişdir.

1

  

Rəqəm göstəriciləri təkcə elmi institutların və elmi 

kadrların yox, elmi jurnalların və məqalələrin sayında da 

ifadə olunur. Məsələn, statistik göstəricilərə görə, dünya-

da təqribən 100 min elmi və elmi-tətbiqi yönlü jurnal nəşr 

olunur. Bunlardan cəmi 155-i Rusiya Elmlər Akademiya-

sının payına düşür. Əlbəttə, elmi jurnalların sayı da əhə-

miyyətlidir, lakin elmi statistikada daha çox dərəcədə mə-

qalələrin  sayı  əsas  götürülür.  Keyfiyyət  göstəricisini  də 

müəyyən  dərəcədə  rəqəmlərlə  ifadə  edə  bilmək  üçün  bu 

məqalələrə  verilən  iqtibasların  sayı  əsas  götürülür.  Mə-

sələn,  1993-2003-cü  illər  arasında  ABŞ-da  elmi  məqalə-

lərin sayı 2 milyon 600 min, İngiltərədə 712 min, Yapo-

niyada  686  min,  Rusiyada  isə  cəmi  277  min  olmuşdur. 

Göründüyü kimi, Rusiyada məqalələrin sayı qabaqcıl öl-

kələrələ  müqayisədə  xeyli  aşağı  olmuşdur.  Biz  bu 

rəqəmləri  Y.Qarfild  (ABŞ)  tərəfindən  əsası  qoyulmuş 

Elmi  İnformasiya  İnstitutu  (İnstitute  for  Scientific  İnfor-

mation)  tərəfindən  hazırlanmış  məlumatlardan  götürmü-

şük.  Daha  doğrusu,  Rusiyalı tədqiqatçı  A.L.Drozdov  hə-

                                                 

1

 Bax: В.С. Степин. Философия науки, c. 151.    

Elmşünaslığa giriş 

 

250

min  mənbəyə  istinad  edir.

1

  Həmin  məlumatdan  görünür 

ki,  iqtibasların  sayına  və  hər  10  min  nəfərə  düşən  paya 

görə  müqayisə  Rusiya  üçün  daha  acınacaqlıdır.  Belə  ki, 

ABŞ-da iqtibasların sayı 31 min, İngiltərədə – 7 min, Ya-

poniyada – 4.700, Rusiyada isə cəmi 800-dür. Hər 10 min 

nəfərə görə bu rəqəmlər müvafiq olaraq 1400, 1200, 400 

və,  nəhayət,  Rusiyada  54-dür.

2

  Azərbaycan  isə  bu  siya-

hıya ümumiyyətlə daxil edilməmişdir.  

Eİİ-nin  başqa  bir  araşdırması  da  diqqəti  cəlb  edir: 

adambaşına  düşən  illik  gəlir  ilə  müqayisədə  məqalələrin 

və iqtibasların nisbəti aşağıdakı nəticələrə gətirir. Adam-

başına illik gəlirin ən çox olduğu ölkələrdə bir qayda ola-

raq elmi göstəricilər də yüksəkdir. Məsələn, İsveçrə, Ka-

nada,  İsveç,  İsrail  kimi  ölkələr  də  elmi  göstəricilərinə 

görə ABŞ və Yaponiyadan geri qalmırlar. Amma maraq-

lıdır  ki,  Birləşmiş  Ərəb  Əmirlikləri,  Küveyt  kimi  varlı 

ölkələr  elmi  göstəricilərinə  görə  çox  aşağı  yer  tuturlar.

3

 

Deməli,  məsələ  təkcə  maddi  imkanda  yox,  elmə  verilən 

qiymətdə, düzgün elmi siyasət aparılmasındadır. 

Bir  cəhət  də  nəzərə  alınmalıdır  ki,  iqtibas  gös-

təricilərinin  elmi  işlərin  keyfiyyətinə  uyğunluğuna  tam 

əmin olmaq mümkün deyil. Belə ki, Eİİ-nin məlumatları 

əsasən  ingilis  dilində  nəşr  olunan  jurnalları  əhatə  edir. 

Məhz  həmin  institutun  məlumat  bazası  əsasında  hazırla-

nan dəqiq elmlər üzrə indekslər (SCİ – Science Citiation 

Index)  müəyyən  mənada  daha  etibarlı  olsa  da,  ictimai 

elmlər üzrə (Social Science Citiation Index) və humanitar 

                                                 

1

 А.Л.Дроздов. Наукометрия и наука в России. 

2

 Yenə orada.  

3

 Yenə orada.  

Elmin inkişaf qanunauyğunluğu  

 

 

251

elmlər üzrə (Arts& Humanities Citiation Index) indekslər 

gerçək  elmi  səviyyələrin  müqayisəsini  vermək  üçün  ye-

tərli deyil. Belə ki, ictimai və humanitar elm sahələrində 

jurnallar  çox  vaxt  milli  problematikaya  həsr  olunur  və 

milli dillərdə çap olunur. Yəni onların elmi dəyəri də da-

ha  çox  ölkə  və  bölgə  miqyasında  aşkar  edilə  bilər.  Bu 

çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün beynəlxalq miqyasda 

bir  sıra  alternativ  indeksasiya  sistemləri  tətbiq  olunur. 

Məsələn,  Copernicus  İndex  sistemi  milli  dillərdə  nəşr 

olunan jurnalları da ehtiva etməyə çalışır. Fəlsəfi elmlərin 

xüsusiyyətini nəzərə almaq üçün ayrıca Philosophy İndex 

sistemi mövcuddur. 

Beynəlxalq  elmi  meyarlar  əsasında  müəyyənləşdi-

rilən “elmilik səviyyəsi” yenə də ancaq ən qabaqcıl elmi 

müəssisələr,  jurnallar  və  məqalələr  üçündür.  Amma  bu 

meyarlar  hər  bir  ölkədə  beynəlxalq  miqyasa  çıxa  bil-

məyən,  dünya  elminə  qatıla  bilməyən,  bununla  belə,  öl-

kənin təhsil sisteminə və maarifçilik işinə dəstək verə bi-

lən  və  böyük  elm  üçün  kadrların  yetişdirilməsində  mü-

hüm rol oynayan yerli şəraitin xüsusiyyətlərini nəzərə ala 

bilmir.  Ona  görə  də,  qabaqcıl  ölkələrdən  fərqli  olaraq, 

inkişaf etməkdə olan ölkələrin öz meyarlarına, ekspertiza 

sisteminə və yerli elmi mühit üçün keçərli ola bilən elmi 

statistikaya ehtiyac vardır. Yəni elmşünaslıq ikinci eşalon 

üçün  bir  qədər  fərqli təşkilati  formalar  və  dəyərləndirmə 

sistemləri təklif etməlidir. Lakin bəzi ölkələrdə real inki-

şaf səviyyəsinə məhəl qoymadan birbaşa beynəlxalq me-

yarları tətbiq etməyə təşəbbüs göstərilir ki, bu da gerçək-

liyə adekvat nəticələr alınmasına imkan vermir.  

Bizim  ölkəmizdə  elmin  vəziyyəti  də  dünyanın  qa-

baqcıl elm mərkəzləri ilə müqayisə oluna bilmədiyindən, 

Elmşünaslığa giriş 

 

252

biz  ancaq  öz  səviyyəmizə  uyğun  ölkələrlə  müqayisə 

oluna bilərik. Buraya məsələn, MDB ölkələri, yaxud türk 

dünyası cümhuriyyətləri aid edilə bilər. Ya da beynəlxalq 

statistikadan çıxış etməklə, müəyyən parametrlərinə görə 

bizim  ölkə  ilə  müqayisə  oluna  biləcək  digər  ölkələrdə 

elmin real durumunun təhlili aparıla bilər.  

Bu sahədə indiyədək heç bir addım atılmadığından, 

bizimkilər  kortəbii  olaraq  özlərini  Rusiya  ilə  müqayisə 

edir  və  daha  pisi  isə  budur  ki,  Rusiyanı  özünə  nümunə 

kimi  qəbul  edir.  Halbuki,  Rusiyada  görkəmli  elm  mütə-

xəssisləri  elmin  günü-gündən  tənəzzülə  getdiyini,  vəziy-

yətdən çıxış yolu üçün təcili tədbirlər görülməli olduğunu 

yazırlar.

1

  

İstənilən  halda  elmin  bütün  dünya  miqyasında 

ümumi  inkişaf  tendensiyasını  nəzərə  almaq  lazım  gəlir. 

Biz  elmin  planetar  xəritəsində,  habelə  inkişaf  xətti  üzə-

rində  öz  yerimizi  heç  olmasa  müəyyən  təxminiliklə  bil-

məsək, ölkəmiz üçün optimal inkişaf modeli də hazırlaya 

bilmərik. 

                                                 

1

 Məs.: Е.Овсянникова.  Российская наука терпит крах // 

www.utro.ru/  articles/2010/01/27/868238.shtml;  Программы 

РАН  изрядно  “порезали”  (интервью  с  вице-президентом 

РАН  Г.А.  Месяц.  19  февраля  2010)  //  http://www. 

poisknews.ru/articles/6693-po-zhivomu.html;  С.М.Рогов.  Не-

востребованность  науки  –  угроза  безопасности  страны  // 

Газета «Поиск», № 12, 19 марта 2010. 

 

 

 

 

 

 

Elmin idarə olunması 

 

 

Ayrıca  bir  skripkaçı 

özü özünü idarə edir, orkes-

tri idarə etmək üçün isə diri-

jor lazımdır.