Elm yarandıqdan sonra hər şey

Elmin idarə olunması  

 

 

267

li  alimlər,  ixtiraçılar,  habelə  hadisələrin  real  gedişi 

ilə  daha  çox  kontaktda  olan  iqtisadçılar  yaranmış 

situasiyadan baş çıxarmağa çalışır və konkret praktik 

ehtiyaclardan  çıxış  edərək  Elm–Texnika–İstehsalat 

kompleksinin  daha  səmərəli  surətdə  idarə  olunması 

üçün təkliflər irəli sürürlər. 

Elmi-texniki  tərəqqini  sürətləndirmək  xətti  – 

strateji bir vəzifə kimi qarşıya qoyulduqdan sonra bu 

məsələyə  diqqət  artdığından  elmin  və  elmdən  isteh-

salata gələn yolun optimal təşkili sahəsindəki praktik 

çətinliklər, ziddiyyətlər, irəliləyişə mane olan müxtə-

lif amillər getdikcə daha çox aşkar olur, elmi-texniki 

tərəqqinin  optimal  təşkilati  formasına  uyğun  gələn 

yeganə  düzgün  yola  getdikcə  daha  çox  işıq  düşür. 

Lakin bu  yeganə  yola gətirib çıxardan külli miqdar-

da  müxtəlif  cığırlar  var  ki,  onlar  bir-biri  ilə  çarpaz-

laşdığından  labirintdən  çıxa  bilməmək,  yaxud  onla-

rın ən qısasını seçə bilməmək və son mətləbə uzun-

uzadı fırlandıqdan sonra gedib çıxmaq təhlükəsi ya-

ranır. 

Hər  halda  bu  problemə  yönəldilmiş  «sağlam 

fikir» axınının, praktik təkliflərin, məhdud dairələrdə 

artıq həyata keçirilən konkret tədbirlərin, sosial eks-

perimentlərin  vahid  bir  istiqaməti,  yeganə  məqsədi 

vardır ki, bu da elm ilə istehsalat arasındakı əlaqəni 

möhkəmləndirmək,  elmdən  istehsalata  gedən  yolu 

qısaltmaqdan ibarətdir. 

Elmşünaslığa giriş 

 

268

Bu  tələb  həyatın  qoyduğu  tələbdir,  ictimai 

praktikanın qanunauyğun nəticəsidir. 

Hələ 1941-ci ilə böyük sovet alimi P.L.Kapitsa 

iqtisadi  tərəqqinin  ən  mühüm  amilini  və  bu  sahədə 

ən  zəif  halqanı  çox  düzgün  göstərərək  yazırdı: 

«Sovet  hakimiyyəti  elmə  böyük  diqqət  və  qayğı 

göstərir.  Nəticədə  bizim  indi  ən  qabaqcıl  və  çətin 

problemləri həll edən elmimiz vardır. Bizim həm də 

ən  incə  və  mürəkkəb  mexanizmlər  düzəldən  səna-

yemiz vardır. Lakin elm və texnikanın əlaqəsi bizdə 

hələ  zəifdir,  bu  isə  bizə  ölkəmizin  yaradıcı  qüvvə-

lərinin  bütün  zəngin  ehtiyatından  istifadə  etməkdə 

mane olur».

1

 

Ayrılıqda  elm  var,  ayrılıqda  istehsal  var,  hər 

birinin  nisbi  müstəqil  inkişafı  üçün  şərait  var;  bəs 

çatışmayan nədir? Çatışmayan bu iki tərəfin vəhdəti, 

üzvi surətdə əlaqələndirilməsi, elmin nailiyyətlərinin 

texnikada  maddiləşməsi  və  istehsalata  tətbiq  olun-

ması  və  tərsinə,  texnikanın,  mövcud  texnoloji  prin-

siplərin elmi tədqiqat obyektinə çevrilməsi – texniki 

elmlərin, ümumiyyətlə, fundamental tətbiqi tədqiqat-

çıların  inkişaf  etdirilməsidir.  Və  bütün  bunlar  üçün 

adekvat  təşkilati  forma  tapıla  bilməməsidir.  Özü  də 

çarənin  təşkilati  strukturla  bağlı  olması  təzə  kəşf 

olunmamışdır.  Akademik  P.L.Kapitsa  hələ  o  vaxt 

elmi-texniki  və  iqtisadi  tərəqqinin  ən  zəif  halqasını, 

                                                 

1

  П.Л.  Капица.  Эксперимент,  теория,  практика.  М., 

1987, c. 154. 

Elmin idarə olunması  

 

 

269

bu  tərəflər  arasında  əsaslı  körpünün  çatışmadığını 

qeyd edərkən bunun səbəbini də çox düzgün göstər-

mişdi:  «Elmin  ən  geniş  miqyasda  tətbiq  olunması 

üçün  heç  yerdə  SSRİ-dəki  kimi  zəmin  yoxdur.  Ona 

görə  də  elm  və  texnikanın  hələ  zəif  birləşməsini 

yalnız  bununla  izah  edə  bilərik  ki,  bu,  əlaqənin  ən 

səmərəli təşkilati forması hələ tapılmamışdır. Şübhə-

siz ki, elm və texnikanın artıq əldə edilmiş səviyyə-

sində,  hələ  qalmaqda  olan  qüsurlara  baxmayaraq, 

xeyli böyük texniki yaradıcılıq nailiyyətləri əldə edi-

lə bilərdi».

1

 Çətinlik isə yalnız müvafiq təşkilati for-

manın  tapılmaması  və  ya  yeni  təşkilati  formalara 

keçmək təşəbbüsü göstərilməməsi ilə bağlıdır. Niyə? 

Necə olur ki, çox mürəkkəb elmi və texniki məsələ-

lər  həll  edildiyi  halda  təşkilati  məsələ  yenə  də  bir 

problem olaraq qalırdı? 

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bu  deyilənlər  icti-

mai-siyasi  quruluşdan  asılı  deyil.  Kapitalizm,  sosia-

lizm və postsosializm cəmiyyətlərində elm və texni-

ka  heç  də  konseptual  məzmununa  görə  deyil,  sosial 

məzmununa görə fərqlənirlər. Yəni ayrı-ayrı elmi və 

texniki  yeniliklərin  məzmunu  və  hətta  onların  əldə 

olunması  üçün  zəruri  olan  fərdi  yaradıcılıq  prosesi-

nin  məntiqi-qnoseoloji  mexanizmi  ictimai-iqtisadi 

quruluşdan asılı deyil. 

Lakin  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  elm  və 

                                                 

1

 Yenə orada. 

Elmşünaslığa giriş 

 

270

texnika arasında əlaqənin yeni, optimal təşkilati for-

masının tapılıb həyata keçirilməsi sahəsində hələ də 

bir  süstlük,  gerilik  vardır.  Başlı-başına  buraxıldıqda 

proses  yaxınlaşma  deyil,  ayrılma  istiqamətində  ge-

dir. Doğrudan da, paradoksal və ziddiyyətli görünür. 

Lakin  bu  ziddiyyət  nə  kimi  bir  ziddiyyətdir  və  onu 

aradan qaldırmaq üçün nə kimi imkanlar vardır? 

Elm  ilə  texnika  arasındakı  halqanın  təşkilati 

strukturu  məsələsi  ilk  baxışda  ənənəvi  məsələ  kimi 

görünsə  də,  mahiyyəti  etibarilə  yenidir,  elm  və  tex-

nikanın  inkişafının  yeni  mərhələsini  şərtləndirən  ən 

mühüm  problemlərdən  biridir.  Belə  olduğu  təqdirdə 

köhnəni  təkmilləşdirməklə  heç  nəyə  nail  olmaq 

mümkün  deyil.  Məsələnin  əsl  həlli  tamamilə  yeni 

təşkilati  formaya  keçilməsini  tələb  edir.  Belə  bir 

yeniliyə doğru mücərrəd səylər müasir dövrdə həqi-

qətən vardır, lakin görünür, köhnəni təkmilləşdirmək 

cəhdi,  ənənəvi  yollardan  çıxa  bilməmək,  ətalətlilik 

hələ  də  üstünlük  təşkil  edir.  Beləliklə,  yuxarıda  da-

nışdığımız  ziddiyyətin  həll  olunması  yolu  aydındır: 

bu  yol  elmin  bir  epistemologiya  və  sosial  sistem 

kimi  mahiyyətinin  müəyyənləşdirilməsini  və  Elm–

Texnika–İstehsalat  zəncirinin,  elmi-texniki  tərəqqi-

nin  daxili  məntiqinə,  təbii  meyllərinə  uyğun  olaraq 

təşkil edilməsini nəzərdə tutur. 

Yeni tələblərə uyğun olan təşkilati forma necə 

olmalıdır?  Məsələ  burasındadır  ki,  elm  və  istehsalat 

arasında  əlaqə  həmişə  mövcud  olmuş,  elmin  yaran-

Elmin idarə olunması  

 

 

271

masında və formalaşmasında iqtisadi tələbat müstəs-

na  rol  oynamışdır.  Lakin  müasir  dövrdə  ikinci  bir 

hadisə – elmin texnika və istehsalatdan getdikcə da-

ha  çox  ayrılması,  daha  çox  müstəqillik  kəsb  etməsi 

hadisəsi  baş  verir  ki,  onun  mahiyyətinin  dərk  olun-

ması və ona uyğun təşkilati tədbirlər görülməsi istər-

istəməz  ləngimişdir.  Doğrudan  da,  «sağlam  fikrə» 

heç  cür  aydın  ola  bilməyən  paradoksal  vəziyyətdir. 

Bir tərəfdən texnika, istehsalat getdikcə daha çox də-

rəcədə yeni elmi nailiyyətlərin tətbiqinə ehtiyac hiss 

edir, o biri tərəfdən də, elm getdikcə konkret texniki 

tələbatdan  irəli  gələn  mövzulardan  uzaqlaşır,  öz 

problemlərini çox vaxt özü qoyur, və daha çox müs-

təqil fenomen olmağa «can atır». 

İlk  baxışda  bir-birinə  əks  görünən  bu  iki  pro-

sesin vəhdətini başa düşmək, məsələnin dialektik yo-

lunu  tapmaq,  «sağlam  fikrin»,  hadisələrə  ənənəvi 

münasibətin  buxovundan  yaxa  qurtarmaq  –  bu  gün 

qarşıda duran vəzifədir, elmi-texniki tərəqqinin yeni 

tələblərə  uyğun  olaraq  yeni  formada  idarə  olunması 

problemi  buradan  başlanır.  Elmlə  istehsalı  ən  opti-

mal  şəkildə  əlaqələndirmək,  aradakı  məsafəni  mak-

simum qısaltmaq tələbi qarşıya qoyulduqda «sağlam 

düşüncə»  elm  və  istehsalın  mikrobirliklərini  yarat-

maqdan səmərəli heç nə görə bilməz. Belə ki, birləş-

dirmənin  ən  qabarıq  və  nəzərəçarpan  forması  ərazi 

birliyi, inzibati birlik və maliyyə birliyidir. Lakin bu 

cür  birləşdirmə  hesabına  təşkilati  və  iqtisadi  prob-

Elmşünaslığa giriş 

 

272

lemlər  nəinki  həll  oluna  bilməz,  hətta  üstəlik  yeni 

problemlər, təkrarçılıq, artıq israf və s. ortaya çıxar. 

Ölkəmizdə  sovet  dövründə  elm-istehsalat  bir-

likləri  yaratmaq  sahəsində  müəyyən  addımlar  atıl-

mışdı. Təcrübə göstərdi  ki, bu birliklərin işi düzgün 

təşkil  edilmədikdə,  «birləşdirmə»  formal  xarakter 

daşıdıqda  gözlənilən  müsbət  nəticələr  alınmır.  Ona 

görə də elm-istehsalat birliklərinin yaradılması sahə-

sindəki  iş  bir  çox  aspektlərdə  ilkin  nəzəri  tədqiqat 

aparılmasını  tələb  edir.  Bu  sahədə  qoyulan  təc-

rübələr,  məhdud  miqyaslı  tədbirlər  də  məsələyə  bö-

yük  məsuliyyətlə  yanaşılmasını,  hər  şeyin  qabaqca-

dan ölçülüb-biçilməsini tələb edir. Müasir mərhələdə 

özəlləşmə  nəticəsində  belə  böyük  birliklər  xüsusi 

mülkiyyətə  çevrildikdə  elmin texnikaya və istehsala 

tətbiqi sahəsində vahid dövlət siyasəti yeritmək daha 

da  çətinləşir.  İndiki  mərhələdə  bu  xüsusiləşmiş  bir-

liklərin  nə  dərəcədə  elmi  əsaslarla  idarə  olunmasın-

dan çox şey asılıdır. 

Hələlik  mülkiyyət  formasından  asılı  olmadan 

mümkün təşkilati formaları təhlil edək.  Görək,  elm-

istehsalat  birliklərində  elm  nə  dərəcədə  iştirak  edə 

bilər. Başqa sözlə, istehsal müəssisəsinin konkret tə-

ləbatını  ödəmək  üçün  hansı  xarakterli  tədqiqat  iş-

lərinə  ehtiyac  vardır?  Elmi  tədqiqatlara,  yoxsa  mü-

həndis-konstruktor fəaliyyətinə? Sözün əsl mənasın-

da  elmi  tədqiqatlarla  mühəndis-konstruktor  işi  ara-

sında, idraki fəaliyyətlə ixtiraçılıq fəaliyyəti arasında 

Elmin idarə olunması  

 

 

273

əlavə bir halqa, fəaliyyət növü də varmı və əgər var-

dırsa onlar hansı müəssisələrdə həyata keçirilir? 

Tədqiqat  göstərir  ki,  sahə  institutları  və  elm-

istehsalat  birliklərinə  daxil  olan  elmi  tədqiqat  böl-

mələri  (onlar  çox  vaxt  elə  sahə  institutlarının  baza-

larında  yaradılır) akademik elmi institutlardan fərqli 

olaraq  daha  çox  dərəcədə  fundamental  tədqiqatlarla 

deyil,  necə  deyərlər,  tətbiqi  tədqiqatlarla  məşğul 

olurlar. Tətbiqi tədqiqatların sərhədləri çox genişdir. 

Yeni elmi ideyalardan, onların tətbiq variantlarından 

başlayaraq,  ixtiraçılıq,  konstruktorluq  fəaliyyəti  də 

daxil  olmaqla  ilk  texniki  nümunələrin  hazırlanma-

sına qədər bütün fəaliyyət formaları çox vaxt tətbiqi 

tədqiqatlar adı altında əhatə olunur. Bir sıra hallarda 

isə  tamamilə  haqlı  olaraq  bu  fəaliyyət  zənciri  mü-

rəkkəb  adla  –  ETTKİ  (Elmi  Tədqiqat  və  Təcrübə 

Konstruktor İşləri) ifadə edilir. 

Elm-istehsalat birliklərində də elmi bölmələrin 

işi  məhz  bu  zənciri  əhatə  edir.  Burada  elmi  fəaliy-

yətlə  yanaşı  və  daha  çox  dərəcədə  digər  fəaliyyət 

sahələri,  elmi-texniki  fəaliyyət,  ixtiraçılıq  fəaliyyəti 

və s. nəzərdə tutulur. 

Kiçik miqyaslı elm-istehsalat birlikləri  yaradı-

larsa,  burada  əslində  elmi  bölmə  deyil,  Konstruktor 

bölməsi  (KB)  əhatə  oluna  bilər.  Zavod  daxilində, 

onun konkret, cari tələbatını ödəmək üçün əsasən ix-

tiraçılıq  və  səmərələşdiricilik  işi  yeni  –  daha  mü-

kəmməl  konstruksiyalar  yaradılması  işi,  həqiqətən 

Elmşünaslığa giriş 

 

274

əhəmiyyətli ola bilər. Hansı isə cari tələbləri ödəmək 

naminə  bütövlükdə  elmin  müəyyən  bir  sahəsini  in-

kişaf  etdirmək  təşəbbüsü  yalnız  təəccüb  doğura  bi-

lər. Hər bir sahibkar, hər zavod, hər istehsal müəssi-

səsi özü üçün elmi tədqiqat işi aparsa idi, öz elmi eh-

tiyaclarını  özü  ödəmək  fikrinə  düşsə  idi,  müvəffə-

qiyyət  qazanmaq  əvəzinə  tezliklə  iflasa  uğrayardı; 

çünki elmin hətta dar bir sahəsinin də inkişafına sərf 

olunan  xərclər  ayrıca  bir  müəssisənin  gəlirini  keçə 

bilər.  Halbuki,  elmə  sərf  olunan  məbləğ  həmin  elm 

sahəsinin  nailiyyətlərindən  istifadə  edən,  bütün 

müəssisələrin  hesabına  ödənilə  bilər  və  ya  bu  iş 

dövlət miqyasında mərkəzləşdirilə bilər. 

Müasir dövrdə elmi tədqiqatların mərkəzləşdi-

rilməsi  işinin  əleyhinə  olaraq,  bəzən  iqtisadiyyatın 

çox kiçik sahələrinə, ayrı-ayrı kiçik miqyaslı istehsal 

müəssisələrinə  xidmət  edən  «elm  məntəqələri»  ya-

ratmaq  təşəbbüsü  göstərilir  ki,  bu  da  elmin  ümum-

ictimai  mahiyyətinin  nəzərə  alınmamasından  irəli 

gəlir. 

Elmin  son  məqsədi  hətta  yalnız  istehsalata 

tətbiq  məsələsi  olsaydı  belə,  elmin  mənafeyi  ilə 

konkret  bir  istehsal  sahəsinin  konkret  bir  dövrdəki 

mənafeyi  arasında  müəyyən  ziddiyyət  olmalı  idi. 

Çünki  hər  bir  istehsal  sahəsi  zaman  və  məkan 

müəyyənliyinə,  məhdudluğuna  malik  olduğu  halda, 

elm belə məhdudluq tanımır, zira təkcələr arasındakı 

münasibətləri  deyil,  ümumilər  arasındakı  münasi-

Elmin idarə olunması  

 

 

275

bətləri öyrənir. 

Fundamental elmi tədqiqatların nəticələri bəşə-

riyyətin  ümumi  mədəni  fonduna  daxil  olur.  Elmin 

ümumi inkişaf səviyyəsini yüksəltməklə insan-təbiət 

münasibətində insanların potensial imkanlarını artır-

mış  olur.  Digər  tərəfdən  də,  elmi  sərvət  bilavasitə 

maddi  sərvətlərdən  fərqli  olaraq  ümumictimai  məh-

suldar və bütövlükdə cəmiyyətə məxsusdur. 

Fundamental  elmlərlə  tətbiqi  elmlər  sıx  surət-

də  bir-biri  ilə  əlaqədardır.  Bundan  başqa,  yüksək 

dərəcədə inkişaf etmiş, formalaşmış elmlər həm fun-

damental,  həm  də  tətbiqi  pillələri  əhatə  edir.  Lakin 

tətbiqi  pilə  istehsalatla  daha  çox  bağlı  olduğundan 

biz  elmin  müstəqil  inkişaf  zərurətindən  danışarkən 

əsasən  fundamental  pilləni  nəzərdə  tuturuq.  Funda-

mental elmi yaradıcılıq işi isə xüsusi istedad və dərin 

ixtisaslaşma tələb edir. Belə yaradıcı elmi iş adamla-

rının vaxtını nisbətən aşağı ixtisas səviyyəli əmək tə-

ləb  edən  başqa  işə,  xüsusən  onların  bilavasitə  mü-

təxəssis  olmadığı  sahələrə  sərf  etmək  qətiyyən  sər-

fəli  deyil;  bir  tərəfdən,  çox  qiymətli  vaxt  başqa  işə 

sərf  olunur  və  əslində  itirilir,  digər  tərəfdən  də,  hə-

min başqa sahədə görülən işin səmərəsi az olur. 

Özü də məsələ heç də təkcə bunda deyil, yük-

sək  ixtisaslı  kadrın  vaxtı  hədər  gedir;  iş  orasındadır 

ki,  həmin  başqa  işin  də  öz  mütəxəssisləri  var  və  bu 

mütəxəssislər  həmin  işi  daha  tez  və  daha  yaxşı  ye-

rinə  yetirə  bilirlər.  Məsələnin  texniki  həllinin  tapıl-

Elmşünaslığa giriş 

 

276

ması  ilə  adətən  tədqiqat  işlərinin  müəllifləri  məşğul 

olurlar,  halbuki  onlar  texniki  yaradıcılıq,  ixtiraçılıq 

səriştəsinə malik deyillər. 

Beləliklə, elm adamlarının özünün praktik tət-

biq məsələləri ilə məşğul olması, texniki problemləri 

həll  etmək  məcburiyyətində  qalması  hər  iki  baxım-

dan; həm elmin, həm də praktikanın mənafeyi baxı-

mından əlverişli deyil. 

Elmi-texniki  tərəqqinin  elmi  surətdə  idarə 

olunması  zamanı  sahələr  üzrə  bölgü,  diferensiasiya 

getdiyi kimi, vertikal istiqamətdə – işin başlanğıcın-

dan  (fundamental  elmlər  və  ya  sadəcə  elm)  son  nə-

ticəyədək  (praktikada  tətbiqini  tapmış,  maddiləşmiş 

elm – elmi biliklərin tətbiqi hesabına alınan məhsul-

dar,  istehlak  malları)  davam  edən  vahid  proses  də 

bölünməlidir,  başqa  sözlə,  daxili  əmək  bölgüsü  get-

məlidir. Belə bir zərurət – iki istiqamətdə əmək böl-

güsü  bilavasitə  maddi  istehsal  prosesində  artıq  çox-

dan özünü göstərmişdir. Məsələn, ayaqqabı istehsalı 

sahəsində  və  kömür  sənayesində  çalışan  adamların 

əmək  vərdişləri  fərqləndiyi  kimi,  eyni  bir  sahədə, 

məsələn  ayaqqabı  istehsalında  daxili  əmək  bölgüsü 

gedir:  burada  işin  müxtəlif  mərhələlərində  çalışan 

adamların  fəaliyyəti,  əmək  vərdişləri  bir-birindən 

ciddi  surətdə  fərqlənir.  Halbuki,  tamamilə  başqa  bir 

istehsal  sahəsinin  elə  bir  mərhələsi  ola  bilər  ki,  bu-

radakı  iş  xarakteri  etibarilə  ayaqqabı  istehsalının 

müvafiq mərhələsindəki işə uyğun gəlsin. 

Elmin idarə olunması  

 

 

277

Birinci  istiqamətdə  –  sahəyə  görə  bölgü  daha 

qədim  tarixə  malik  olduğu  halda,  ikinci  istiqamətdə 

– eyni bir sahədə daxili əmək bölgüsü nisbətən son-

ralar baş vermişdir. 

Müasir  dövrdə  elmin  bilavasitə  məhsuldar 

qüvvəyə çevrilməsi, bir maddi istehsal prosesinə növ 

daxil olması istehsal sahəsində daxili əmək bölgüsü-

nü  xeyli  mürəkkəbləşdirmişdir.  İndi  elmin  nisbi 

müstəqil bir fəaliyyət sahəsi kimi idarə olunması is-

tehsalın  idarə  olunması  ilə  elə  əlaqələndirilməlidir 

ki, bunlar vahid bir tam təşkil etsinlər. Eyni zaman-

da, daxili əmək bölgüsü ciddi surətdə nəzərə alınma-

lıdır və hər kəs yalnız yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış 

olduğu sahədə çalışmalıdır. Bir adamın başladığı işi 

axıra qədər davam etdirməsi, son məhsula qədər bü-

tün  mərhələləri  özü  icra  etməsi  geriyə  qayıtmaq 

olardı.  Zira  ölkənin  məhsuldar  qüvvələrinin  inkişaf 

səviyyəsi  bu  ölkədə  əmək  bölgüsünün  nə  dərəcədə 

inkişaf etdiyindən asılıdır. 

Bəs bu gün akademik elmi institutlarda bilava-

sitə  tətbiq  məsələləri  qoyulması,  bəzən  bunun  hətta 

tələb edilməsi nə ilə bağlıdır? Elmi əməklə elmi-tex-

niki  əmək  arasında  mahiyyət  fərqinin  kifayət  qədər 

aydınlaşdırılmaması ilə; elmi fəaliyyətin bəzən hətta 

ixtiraçılıq fəaliyyətindən fərqləndirilməməsi ilə; elm 

və  istehsalat  arasında  əlaqəni  möhkəmləndirməyi 

«əsas  tutaraq»  onların  hər  birinə  öz  imkanları  xa-

ricində  olan  yeni  funksiyalar  verməklə.  Halbuki da-

Elmşünaslığa giriş 

 

278

xili əmək bölgüsündə yeni, zəruri aralıq mərhələni – 

nisbi müstəqil elmi-texniki fəaliyyət mərhələsini nə-

zərə almaq, onun tələblərinə uyğun təşkilati formalar 

tapmaq  iqtisadiyyatda  dönüş  yaratmağın,  elmi-tex-

niki tərəqqini sürətləndirməyin ən əsas yoludur. 

Elmin  nisbi  müstəqil  tarixi  inkişaf  yoluna  nə-

zər  salsaq,  burada  da  xaosdan  sonrakı  ilk  addım, 

mürəkkəb struktura keçidin ilk mərhələsi, ilk qayda, 

ilk  bölgü  –  sahələrə  görə  bölgü  olmuşdur.  Özü  də 

burada, istehsalda olduğu kimi, müxtəlif sahələr eyni 

adamların  fəaliyyəti  çərçivəsində  az-çox  dərəcədə 

formalaşmış  və  yalnız  bundan  sonra  onlar  nisbi 

müstəqil  fəaliyyət  sahələri  kimi  ayrılmışlar.  Elm 

hələ müxtəlif sahələrə bölünmədiyi vaxtlarda fəlsəfə 

müxtəlif  sahələrdəki  biliklərin  sintetik  məcmuyunu 

özündə  saxlamaqla  elmlər  elmi  adlandırılırdı.  Antik 

dövrün  görkəmli  alimləri,  filosofları  bir  deyil,  bir 

neçə bilik sahəsində görkəmli nailiyyətlər əldə edir-

dilər. Orta əsr Şərq filosoflarının (alimlərinin) fəaliy-

yəti də çox vaxt belə hərtərəfli olurdu. 

Həmin dövrdə müxtəlif bilik sahələri arasında-

kı  bölgü  hələ  adamlar,  alimlər  arasındakı  bölgüyə 

tam  keçməmiş,  sosial  bölgü  xarakteri  almamışdır. 

Lakin  hər  bir  bilik  sahəsinin  yeni  materiallarla  zən-

ginləşməsi,  informasiya  çoxluğu  və  digər  amillər 

artıq  intibah  dövründən  başlayaraq,  xüsusən  kapita-

lizm  cəmiyyətinə  keçidlə  əlaqədar  olaraq  elmdə 

sahələrə görə sosial bölgünü sürətləndirirdi. Bununla 

Elmin idarə olunması  

 

 

279

belə,  elmdə  sahələr  arasındakı  bölgünün  sosial  xa-

rakter  alması  (adamlar  arasındakı  bölgü)  heç  vaxt 

mütləq  xarakter  daşımamışdır;  müxtəlif  vaxtlarda, 

hətta  Yeni  Dövrdə  də  bir  sıra  alimlər  eyni  zamanda 

müxtəlif  elm  sahələrində  çalışmış  və  ciddi  nəticələr 

əldə  etmişlər.  (Lakin  Aristotel,  İbn  Sina  və  ya 

Leonardo da Vinçinin çoxsahəli fəaliyyətindən fərqli 

olaraq, Yeni Dövr  alimlərinin, məsələn, Şredingerin 

və s. çoxsahəliliyi artıq yeni keyfiyyətli hadisənin – 

elmlərin inteqrasiyasının nəticəsi olmuşdur). 

Sonrakı  dövrlərdə  inkişaf  etmiş  alimlərin  öz 

daxilində  bölgü  getmişdir  ki,  bu  daha  sahəyə  görə 

deyil,  funksional  bölgüdür.  Məsələn,  elm  daxilində 

fundamental  və  tətbiqi  pillələrin  ayrılması  belə  böl-

güyə  ən  yaxşı  misaldır.  Belə  bir  bölgü  elmdən  is-

tehsala  gedən  yolda  da  baş  vermişdir  və  bu  günün 

təşkilati  xarakterli  axtarışları,  bayaq  qeyd  etdiyimiz 

kimi, ən çox bu bölgü ilə bağlıdır. 

Göründüyü  kimi,  təşkilati  məsələlərin  həlli, 

əvvəlcə hadisələrin obyektiv inkişaf qanunauyğunlu-

ğunun,  təbii  meyllərinin  öyrənilməsini  tələb  edir. 

İndi  daha  yalnız  təcrübi  ümumiləşdirmələrlə  kifa-

yətlənmək, empirik metodlarla işləmək olmaz; elmi-

texniki  tərəqqinin  sürətləndirilməsi,  ölkənin  sosial-

iqtisadi  inkişafının  intensivləşdirilməsi  vəzifəsi  yal-

nız  elmi  zəmində,  nəzəri  cəhətdən  əsaslandırılmış 

surətdə  həyata  keçirilməlidir.  Xüsusən,  elmin  özü-

nün  yenidən  təşkilində,  elmi-texniki  tərəqqinin  so-

Elmşünaslığa giriş 

 

280

sial strukturunun təkmilləşdirilməsində, Elm–Texni-

ka–İstehsal  zəncirinin  daha  səmərəli  idarə  olunma-

sında «elmə arxalanmaq» ən zəruri şərtdir. 

İndi isə