Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

TROPOSFERDƏ OZON. ONUN ƏMƏLƏ GƏLMƏSĠ  
VƏ DAĞILMASI. «OZON DEġĠKLƏRĠ»NĠN  
YARANMA SƏBƏBLƏRĠ 
 
Ozon təbəqəsi və ya ozonosfera stratosferdə yerləşərək qütblərdə 10 
km,  ekvator  və  ona  yaxın  zonalarda  isə  50  km  hündürlükdə  olur. 
Ozonun  ən  çox  olduğu  hündürlük  0-25  km  arasındadır  ki,  burada  hər 
bir  milyon  hava  molekuluna  5-6  molekul  Ozon-O
3
  düşür.  Əgər 
atmosferdə  olan  bütün  ozon  molekullarını  toplamaq  və  onları  yer 
qabığına  gətirmək  mümkün  olsaydı,  101  kPa  təzyiqdə,  20
0
C 

 
85 
temperaturda ozon təbəqəsinin qalınlığı cəmi 3 mm olardı. 
Alimlər  ozonu  yer  kürəsinin  «QALXANİ»  adlandırırlar.  Belə  ki, 
ozon  təbəqəsi  Yer  kürəsində  yaşayan  canlıları  Günəşdən  gələn 
məhvedici  ultrabənövşəyi  şüalardan  qoruyur.  Ozon  təbəqəsi  və  ozon 
molekulları olmasaydı Yer kürəsində canlı varlıqlar olmazdı. 
1970-ci  ildən  sonra  ozon  molekullarının,  eləcədə  ozon  təbəqəsinin 
dağılması  problemi  aktual  mövzuya  çevrildi.  Bir  sıra  fərziyələr 
vasitəsilə  ozonun  parçalanmasının  mexanizmi    problem    halında  
gündəmə    gəldi.  Həmin    fərziyələrdən    birinin  təbirincə,  insanlar  öz 
fəaliyyətləri  nəticəsində  bir  sıra  birləşmələr  sintez  edirlər  ki,  onlar 
stratosferə  çataraq  ozon  molekulları  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olub  onu 
parçalayır. 
1973-cü  ildə  Kaliforniya  universitetinin  kimyaçıları  ġervud 
Roulend  və  Mario  Molina  öz  tədqiqatları  ilə  sübut  etdilər  ki,  xlorf-
lüorkarbon  (XFC)  birləşmələri  stratosferə  çataraq  ozon  molekullarını 
parçalaya bilir. 
Bu  elmi  tədqiqatlar  sonralar  da  davam  etdirildi  və  1995-ci  ildə 
ġervud Roulend, Mari Molina və Alman alimi Raul Krutsen 1996-
cı  ildə  Ozonun  dağılması  nəzəriyyəsinə  görə  Nobel  mükafatına  layiq 
görüldülər. 
Hələ  1970-ci  ildə  həmin  Raul  Krutsen  ozonun  parçalanma 
səbəblərindən  biri  kimi  azot  (I)-oksidin  rolunu  qeyd  edərək 
göstərmişdir  ki,  N
2
O  atmosferdə  NO-ya  çevrildikdə  O
3
  molekulları 
katalitik  təsir  göstərir.1971-ci  ildə  ABŞ-ın  Berkli  şəhərində  fəaliyyət 
göstərən Kaliforniya Universitetinin professoru Horald Conson belə bir 
fikir  söyləmişdir  ki,  səsdən  sürətli  reaktiv  təyyarələrin  və  raketlərin 
yanacaqlarından  əmələ  gələn  azot  oksidləri  stratosfer  ozonunun 
parçalanmasında iştirak edirlər. 
1982-ci ildə  ingilis tədqiqatçıları Con Farmanın  rəhbərliyi  altında 
bir ay Antarktidada monitorinq apararaq nəticəyə gəldilər ki, sentyabr-
oktyabr aylarında 30 gün müddətində ozonun miqdarı 40% azalmışdır. 
1985-ci  ildə  «ozon  dəlikləri»nə  həsr  olunmuş  tarixi  məqalə 
sensasiyaya  səbəb  oldu.  Kosmosdan  çəkilən  foto  təsdiq  edirdi  ki, 
cənub  yarımkürəsinin  üzərində,  sahəsi  ABŞ-ın  ərazisi  həcmində  olan 
«Ozon  dəliyi»  yaranmışdır.  Bu  o  demək  deyildir  ki,  həmin  sahədə 
ozon  ümumiyyətlə  yoxdur.  Sadəcə  təbəqənin  qalınlığı  və  ozonun 

 
86 
miqdarı normadan çox aşağı düşmüşdür. 
1987-ci  ildə  Antarktidaya  150  amerikalı  alimlər  ekspedisiya  təşkil 
edərək  tədqiqat  aparmış  və  ozon  təbəqəsinin  nazikləşməsi  və  ozonun 
50% 
azalma 
səbəbi 
olaraq 
xlorlu 
birləşmələrin 
təsirini 
müəyyənləşdirdilər. 
1987-ci  il  16  sentyabrda  Monreal  müqaviləsi  qüvvəyə  mindi.  100-
dən  çox  dövlətin  imzaladığı  bu  müqaviləyə  əsasən  ozonu  dağıdan 
maddələrin (ODM) istehsalı mərhələlər üzrə azaldılmalı və 2000-ci ilə 
qədər 70%-ə çatdırılmalıdır. 1997-ci ildə bu müqavilə 163 dövlət, eyni 
zamanda  Azərbaycan  Respublikası  tərəfindən  yenidən  imzalanmış  və 
16 sentyabr Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən «Ozon təbəqəsinin 
mühafizəsi günü» kimi elan edilmişdir. 
İmzalanmış  sənədlərdə  göstərilir  ki,  «planetimizin  stratosferində 
ozon  təbəqəsi  getdikcə  azalır  və  bunun  səbəbi  atmosferi  çirkləndirən 
xlorflüorkarbonlardır  ki,  tərkibində  ozonu  parçalayan  xlor  və  brom 
atomları  vardır.  Həmçinin,  inkişaf  etmiş  və  inkişafetməkdə  olan 
ölkələr bu maddələrin istehsalını  dayandırmalı və  onları  əvəz  edən  
maddələrdən istifadə edilməlidir». 
Hər  il  planetimiz  0,5%  ozon  təbəqəsini  itirir.  Axırıncı  10-15  il 
ərzində ozonun miqdarı 7% azalmışdır. Əvvəllər Antarktidada ozonun 
azalması  sentyabr  ayına  təsadüf    edirdisə,  hazırda  qış  aylarında  10%, 
yayda isə 5% ozon azalır. 
1997-ci  ilin  birinci  yarısında  «ozon  deşiyi»  çoxalaraq,  bütün 
Arktika  daxil  olmaqla  şimali  Avropa,  Kanada,  Qrellandiya,  Baltik 
dənizi,  Sibir  zonası  Baykala  qədər  olmaqla  30  mln  km
2
  sahəsində 
böyük bir ərazini əhatə etmişdir. 
Alınmış  məlumatlar  ozon  təbəqəsinin  getdikcə  azalmasını  təsdiq 
edərək,  atmosferin  çirklənməsinin  ekoloji  təhlükə  olduğunu  bir  daha 
bəşəriyyət qarşısında irəli sürür. 
 
OZONUN ƏMƏLƏ GƏLMƏ VƏ DAĞILMA  
MEXANĠZMĠ 
 
«Ozon  dəliyinin»  coğrafiyası  və  ozon  probleminin  aktuallığı  bəlli 
olduqdan  sonra,  bunu  törədən  səbəblərin  fiziki-kimyəvi  təhlili  vacib 
məsələlərdən biridir. Ozon – O
3
 – oksigenin allotropik şəkildəyişməsi 

 
87 
olub  molekulu  üç  atom  oksigendən  təşkil  olunmuşdur  ki,  atomlar 
arasındakı  bucaq  116,5
0
,  aralarındakı  məsafə  0,1278  nm-dir.  Ozonda 
oksigen atomunun birinin oksidləşmə dərəcəsi +4-dür, qalan ikisininki 
isə –2-dir. Ozon qaz halında göy, bərk halda qara, maye halda isə tünd 
göy rəngdədir. Ozon xoş iyli, zəhərli və partlayıcı maddədir. 
Havada 10
-5
% ozon olduqda həyat üçün təhlükə sayılır. 0
0
C-də 100 
həcm  suda  49  həcm  ozon  həll  olur.  Oksigen  üçün  bu  rəqəm  5-ə 
bərabərdir. 
Təbiətdə  ozon  10-30  km  atmosfer  qatında  Günəşdən  qələn 
ultrabənövşəyi şüaların təsirindən alınır: 
 
O
2
+ hy


O
0
+ O
0 
 
O
2
+  O
0 


O
3
  reaksiya  zəncirvari  olub  gündüzlər  həyata 
keçirilir. 
Atmosferin aşağı qatlarında isə aşağıdakı sxem üzrə alınır:  
 
NO
2
 


NO + O; O
2
+ O


O
3 
 
Sənayedə  ozonu  ozonatorlarda,  elektrik  boşalmalarının  köməyilə 
oksigendən  alırlar.  Bu  üsulla  alınan  ozon  reaksiyaya  daxil  olmayan 
oksigenlə  qarışıq  halda  olur  ki,  qarışığı  fraksiyalı  distillə  etməklə 
ozonu  ayırırlar.  Ozon  stratosferdə  Günəşdən  gələn  200-300  Å  dalğa 
uzunluğu  olan  ultrabənövşəyi  şüaları  udaraq,  canlıların  həyat 
təhlükəsini aradan qaldırır. 
Hesablamalar göstərmişdir ki, Yer atmosferində ozon olmasa onun 
temperaturu  7
0
C  aşağı  düşərdi.  Buradan  belə  nəticə  çıxır  ki,  Yer 
kürəsində həyatın nizamlanması prosesi bizdər asılı olmayaraq davam 
edir.  Bir  tərəfdən  CO
2
  artması  hesabına  planetin  temperaturu  artır, 
digər tərəfdən ozonun azalması hesabına temperatur aşağı düşür. 
Ozon,  həmçinin  havada  şimşək  çaxdıqda  və  hətta  iynəyarpaqlı 
ağacların qətranlarının oksidləşməsi zamanı da əmələ gəlir. 
Ozon  miqdarının  ölçülməsi  üsulları.  Alimlər  stratosferdə  ozonun 
artıb  azalmasını  neçə  müəyyən  edirlər?  Ozonun  ġönbeyn  tərəfindən 
kəşf olunmasından (1840) sonra onun atmosferdə təyin olunması üsulu 
işlənib  hazırlandı.  XX  əsrin  ikinci  yarsından  sonra  ozonometrik 
stansiyalar  quraşdırıldı  və  onların  sayı  artırılaraq,  əsas  hissəsi  şimal 

 
88 
qütbundə quraşdırıldı. 
Tədqiqatın  ilk  illərində  Ozonun  miqdarı  Dobson  tərəfindən  kəşf 
edilmiş  spektrofotometr  vasitəsilə    hesablanırdı.  Bu  üsul  Günəşdən 
gələn  ultrabənövşəyi  şüaların  ölçülməsinə  əsaslanırdı.  Belə  ki,  Ozon 
Günəşdən  gələn  ultrabənövşəyi  şüaları  udduğundan,  onun  miqdarının 
azalmasına  görə  Ozonun  miqdarını  hesablamaq  olar.  Bu  cihazın 
dəqiqliyi  1-3%  təşkil  edir.  Bu  spektrofotometrin  köməyi  ilə  ingilis 
tədqiqat qrupu, Con Farmanın rəhbərliyi ilə 1980-ci ildə Antarktidada 
Ozon qatının azalmasını müşahidə etmişdir. 
Ozonun  vertikal  istiqamdə  ölçülməsi,  20-35  km  hündürlüyə 
göndərilən  aerostatlara  quraşdırılmış  ozonozondlar  tərəfindən  həyata 
keçirilir. 
Ozonun  daha  geniş  miqyasda  öyrənilməsi  süni  peyklər  vasitəsilə 
həyata  keçirilir.  Amerikanın  NASA  proqramı  çərçivəsində  buraxılmış 
«Nimbus-7» süni peyki vasitəsilə alınmış rəngli şəkillər əsasında hələ 
1983-cü  ildə  Antarktida  üzərində  «Ozon  dəliklərinin»  varlığı  aşkar 
edilmişdir. 
Bu  kimi  tədqiqatlar  vasitəsilə  ozonun  əmələ  gəlməsi,  dağılması, 
eləcə  də  fəsillərdən  və  zonalardan  asılı  olaraq  ozonun  miqdarının 
dəyişməsi  öyrənilir.  Aşağıdakı  cədvəldə  atmosferin  yerə  yaxın 
təbəqəsində ozonun miqdarı göstərilmişdir: 
 
Müşahidə olunan ərazilər 
Ozonun orta miqdarı – mkq/m
3
 
Gün ərzində 
Saatda 
İsveç-Bredkalen 
- 
45-105 
İsveçrə-Aroza 
- 
20-100 
Fransa-Ver-Le-Peti 
- 
4-320 
Çexiya-Koşetise 
88 
30-135 
Estoniya-Saarema 
- 
30-150 
Rusiya-Mərkəzi Qaratorpaq zona 
52 
30-132 
 
Ozonun  fəsillər  üzrə  artıb-azalması  ən  çox  Şimal  yarım  kürəsində 
müşahidə  edilmişdir.  Artımın  miqdarı  qanunauyğun  olmayıb 
Avropanın  və  Şimali  Amerikanın  əhali  sıx  olan  rayonlarında  daha 
çoxdur: 
Alyaska-1,04  dəfə,  Havay  adaları  –  0,75  dəfə,  Almaniya  (dəniz 

 
89 
səviyyəsindən  1000  m  hündürlükdə)  –  1,10  dəfə,  Almaniyanın  iri 
şəhərləri üzərində – 2,18 dəfə. 
120  il  ərzində  ozon  probleminin  tədqiqini  araşdıraraq  aşağıdakı 
yekun nəticə müəyyən edilmişdir. 
1.  Atmosferin  yer  səthinə  yaxın  zonalarında  ozonun  miqdarı 
ekzogen və endogen faktorlardan asılıdır. Ekzogen artım əsas etibarilə 
atmosferin yuxarı qatlarından diffuziya yolu ilə yaranır. Digər tərəfdən, 
yay aylarında maksimum yaranması, troposferdə gedən fotokimyəvi və 
termokimyəvi reaksiyalarla xarakterizə olunur. 
2.  Ozonun  endogen  dəyişməsi  insan  fəaliyyətinin  nəticəsi  kimi 
qiymətləndirilməli  və  urbanizasiyanın  ozon  artımına  təsiri  ekoloji 
vəziyyət olaraq qeyd edilməlidir. 
Ozonun  təbii yolla əmələ  gəlməsi  və  dağılması  hələ 1930-cu ildə 
ingilis  geofiziki  Sidni  Çempen  tərəfindən  təklif  edilmişdir.  Bu 
nəzəriyəyə  görə  Günəşdən  gələn  ultrabənövşəyi  şuaların 

  -  242  nm 
uzunluğundakı  dalğaları  oksigen  molekulunu  atomlara  parçalayır  ki, 
bu  da  ozonun  əmələ  gəlməsini  təmin  edir.  Eyni  zamanda,  20-30  km-
dən aşağı qatlarda daha uzun dalğalı 

 - 300 nm ultrabənövşəyi şüala-
rın  təsirindən  ozon  ekzotermik  reaksiya  halında  parçalanır  O
3


O+O
2
+

H  34,2  kkal/mol.  Bu  ayrılan  istilik  məhz  atmosferin,  eləcədə 
yer qabığının kəskin soyumasının qarşısını alır. 
Əgər antropogen yolla çirklənmə olmasa, ozonun əmələ gəlməsi və 
dağılması  tarazlıq  halında  olur.  Bu  zaman  Günəşdən  gələn  radiasiya 
enerjisi  bu  tarazlıq  prosesi  zamanı  istilik  enerjisinə  çevrilir  ki,  bu  da 
çox əhəmiyyət kəsb edir. 
Atmosfer  ozonunun  dağılmasının  bir  neçə  mexanizmi  işlənib 
hazırlanmışdır. Onlardan ən çox təsir edənləri aşağıdakılardır: 
1. Kimyəvi aktiv hissəciklərin – OH, NO, Cl, Br = X katalitik təsiri 
ilə  
X+ O
3


XO+ O
2 
 
XO+ O


X+ O
2 
 
2.  Ozondağıdıcı  maddələrin  (ODM)  təsiri  ilə  –ClFC  (xlorflüor 
karbon),  CFCl
3
  (Flüortrixlormetan),  (XFC-11  və  ya  CFC-11), 
diflüordixlormetan CF
2
Cl
2
 

 
90 
3. Qalon adlanan maddələr – CF
2
ClBr, CF
3
Br 
4. Metilbromid – CH
3
Br, metilxloroform – CH
3
CCl
3
 və karbon dörd 
xlorid-CCl
4
 
5.  Freonlar  (latınca  friqor-soyuq  deməkdir)  soyuducu  aqreqatlarda 
tətbiq  olunan  maddələr  olub,  ozonu  dağıdan  ən  təhlükəli 
birləşmələrdir. 
Əvvəllər soyuducularda amonyak-NH
3
 və kükürd qazından istifadə 
edilirdi.  Amonyak  tez  alışan  olduğundan,  SO
2
  isə  çox  zəhərliliyinə 
görə  texnologiyadan  çıxarıldı  və  onların  yerinə  freonlar  tətbiq 
olunmağa başladı. 
1928-ci  ildə  «Dyupon»  korporasiyasının  kimyaçısı  Tomas  Midqli 
xlorflüorkarbon birləşmələrinin soyuducu xassəsini kəşf etdi. O, sintez 
etdiyi maddənin təhlükəsizliyini nümayiş etdirərkən yeni qaz halındakı 
maddəni ağız boşluğuna alaraq yanan şamın üzərinə  üfürdü. Beləliklə 
onun zəhərli olmadığı və yanmadığı təsdiq edildi. Yalnız 1970-ci ildən 
sonra freonların narkotik effekt yaratması aşkar edildi. 
1950-ci  illərdə  aerozol  balonlarında  püskürdücü  kimi  freon-11  və 
freon-12  geniş  istifadə  olunmağa  başladı.  Bu  freonlar  çox  incə 
püskürtmə  xassəsinə  malik  olub  balonun  tərkibi  ilə  qarşılıqlı  təsirdə 
olmurlar. Sonralar onların ozonu dağıtmaq xassəsi aşkarlandı. 
1974-cü  ilddə  xlorflüorkarbon  300  növ  aerozol  qablarında  istifadə 
edildi.  Ətriyat,  dezodarant,  yuyucu  vasitələr,  hava  təmizləyiciləri, 
insektisidlər,  avtomobillərə  texniki  qulluq,  baytarlıq  preparatları  və  s. 
freon  vasitəsilə  qablaşdırılırdı.  1974-cü  ildə  xlorflüorkarbonun  illik 
istehsalı dünyada 1 milyon ton olaraq hesablanmışdır. 
Freonlar  və  qallonlar  maneəsiz  olaraq  10-15  km  yol  qət  edərək 
stratosferə daxil olur ki, burada ozonun kütləsinin 90%-i toplanmışdır. 
Bu qədər hündürlüyə çatmaq üçün bu birləşmələrə bir neçə sutka lazım 
gəlir. Lakin 35 km hündürlüyə çatmaq üçünsə 15 il vaxt tələb olunur. 
Tədqiqatlar göstərir ki, freonlar dəyişilmədən 50 il qala bilirlər. 
Ozonu dağıdan hallogenli birləşmələr ultrabənövşəyi şüaların təsiri 
ilə  atomar  hallogenlər  əmələ  gətirirlər  ki,  bu  da  zəncirvari  reaksiya 
mexanizmi ilə ozonu parçalayır: 
CCl
3
F+ hy


Cl
2
F+ 
0
Cl
 
CCl
2
F
2
+ hy


CClF
2 
+ 
0
Cl
 

 
91 
0
Cl
+ O
3


ClO+ O
2 
ClO


0
Cl
+ 
0
O
 
0
O
+ O
3


2O
2 
 
Beləliklə  bir  molekul  freon  zəncirvari  reaksiyanın  köməyi  ilə  1 
milyon molekul ozonu parçalaya bilir. Xlorflüorkarbon (XFC) tərkibli 
birləşmələr  bir  sıra  xassələrə  malik  olduğundan  texnikada  geniş 
istifadə  edilməkdədirlər:  inert  birləşmələr  olub,  çətin  reaksiyaya  daxil 
olurlar, yanmırlar və yanğına kömək etmirlər, azzəhərlidirlər, istehsalı 
və  saxlanması  çox  sadədir,  uçucudurlar,  suda  praktiki  həll  olmurlar 
(odur  ki,  atmosfer  suları  onları  həll  edərək  yer  qabığına  çökdürə 
bilmir),  üzvi  həlledicilərdə  isə  yaxşı  həll  olurlar.  Digər  tərəfdən,  otaq 
temperaturunda qaz halında olub asanlıqla sıxılaraq mayeləşirlər və bu 
zaman  istilik  ayrılır.  Yenidən  qaz  halına  keçdikdə  isə  istiliyi  udaraq 
soyuqluq yaradırlar. Xledon adı da bu xassəyə görə verilmişdir. 
Qalonlar, xledonlar və freonlar ekologiyanı necə korlayır? 
-ilk  zamanlar  XFC-lar  soyuducularda  NH
3
  və  SO
2
  əvəzinə 
işlədilmiş,  eyni  zamanda  məişət  kondisionerlərində  tətbiq  edilmişdir. 
Bu cihazların xidmət dövrü bitdikdən sonra tullanılır və içərisində olan 
XFC-birləşmələri atmosferə yayılır. 
-XFC  birləşmələri  tozlandırıcı  kimi  aerozol  ballonlarında  istifadə 
edildikdə əsas tərkib elementləri ilə birlikdə atmosferə yayılırlar. 
-  XFC  birləşmələrinin  ən  çox  tətbiq  sahələrindən  biri  də  məsaməli 
plasmassların  (penoplast)  istehsalıdır.  XFC-lar  yüksək  təzyiq  altında 
plasmass  kütləsində  həll  olur,  təzyiq  aşağı  düşdükdə  isə  plasmasdan 
çıxaraq atmosferə yayılır və plasmass əşyasını isə məsaməli və yüngül 
edir. 
-Qalonlar  qalon  –  1301-CF
3
Br,  qalon  –  1211-CF
2
ClBr  1940-cı 
illərin  ortalarından  yanğın  söndürən  maddə  kimi  istifadə  edilməyə 
başlamış və qalon-1301 indi də bir çox ölkələrdə tətbiq edilməkdədir. 
XX  əsrin  sonlarında ozondağıdıcı  maddələrin  (ODM)  tətbiq  sahəsi 
dünyada aşağıdakı kimi olmuşdur: aerozol balonları – 46%, soyuducu 
qurğular – 27%, yanğınsöndürən vasitələr – 14%, penoplast istehsalı – 
11%, həlledici kimi – 2%. 

 
92 
 
 
OZON QATININ ƏHƏMĠYYƏTĠ VƏ ONUN  
AZALMASININ EKOLOJĠ ZĠYANLARI 
 
Yer  kürəsinin  evolyusiyası  mərhələlərindən  aydın  olur  ki,  canlı 
orqanizmlər  ilk  dəfə  suda  əmələ  gəlmişdir.  Hələ  ozon  təbəqəsi 
yaranana qədər, ultrabənövşəyi şüalar su təbəqələri vasitəsilə udulurdu. 
İlk  ozon  təbəqəsi  əmələ  gəldikdə  isə  təxminən  400  milyon  il  bundan 
əvvəl  bitki  örtüyü  meydana  gəldi.  Həmin  dövrdə  həyat  üçün  əhə-
miyyətli  elementlərdən  biri  olan  oksigenin  miqdarı  indiki  miqdarının 
0,5-i  qədər  idi,  qanunauyğun  olaraq  ozon  0,7-yə  bərabər  idi.  Bitki 
örtüyü,  qalın  meşələr  fotosintez  prosesi  nəticəsində  havanı  oksigenlə 
zənginləşdirdi və bunun davamı olaraq qalın ozon təbəqəsi yarandı. 
Yer  qabığı  ultrabənövşəyi  şüalardan  qorunduqdan  sonra  canlı 
orqanizmlər – heyvanlar əmələ gəlməyə başladı. 140 milyon il bundan 
əvvəl Dinozavrlar yaranmış və digər heyvanlar tipi təşəkkül tapmışdır. 
Yer  kürəsinin  möcüzəsi  sayılan  insanın  əmələ  gəlmə  tarixi  5  milyon 
ildən çox deyildir. 
Yer kürəsini «qoruyan» ozon təbəqəsinin əhəmiyyəti ölçüsüzdür və 
onun azalması aşağıdakı ekoloji katastroflar yarada bilər: 
-  Stratosferada  ozonun  azalması,  troposferdə  isə  əksinə  çoxalması 
iqlim  dəyişməsinə  səbəb  olur.  Ozonun  parçalanması  endotermik 
reaksiya  olduğundan  stratosferdə  temperatur  kəskin  aşağı  düşür. 
Troposferdə  ozonun  əmələ  gəlməsi  ekzotermik  reaksiya  olduğundan 
atmosferin  temperaturunu  kəskin  artıraraq  «parnik  effekti»  yaradır. 
Ozonu  dağıdan  maddələr  də  «parnik  effekti»  yaratmaq  qabiliyyətinə 
malikdirlər.  Onlar  Günəşdən  gələn  infraqırmızı  (İQ)  şüaları  udaraq 
atmosferin istilənməsinə şərait yaradırlar. Bu kəskin iqlim dəyişmələri 
böyük kataklizmlər yaradır və yaradacaqdır. 
-  Ozon  qatının  nazikləşməsi  üzündən  Yer  qabığına  gəlib  çatan 
ultrabənövşəyi  şüaların  miqdarı  artır  ki,  o  da  öz  növbəsində  qarşısı 
alınmaz təzadlar törədir: 
a)  ultrabənövşəyi  şüalar  normadan  artıq  olduqda  dəri  xərçəngi 
əmələ gəlir; 
b) ultrabənövşəyi şüalar göz bəbəyinə təsir edərək katarakt xəstəliyi 
törədir; 

 
93 
c)  ultrabənövşəyi  şüalar  nuklein  turşularına  təsir  edərək  onları 
dağıdır  və  beləliklədə  hüceyrələrin  məhv  olmasına  və  ya  mutasiya 
dəyişkənliyinə səbəb olur; 
d)  ultrabənövşəyi  şüalar  əsas  Xromosom  materialı  kimi  genetik 
informasiya 
mənbəi 
olan 
DNT 
(dezoksiribonuklein 
turşusu) 
molekullarını dağıdır. Eyni zamanda DNT ilə birləşən dezoksiribozanı 
ayıraraq şəkərin hüceyrə daxilinə keçməsini və yanaraq enerji mənbəi 
rolunu  aradan  qaldırır.  Beləliklə  də  şəkərli  diabent  xəstəliklərinin 
yaranmasına səbəb olur; 
e)  ultrabənövşəyi  şüaların  normadan  artıq  olması  orqanizmdə 
immun  sisteminə  mənfi  təsir  edərək  onun  azalmasına  səbəb  olur. 
Tədqiqatlar  əsasında  belə  nəticəyə  gəlinmişdir  ki,  tropik  qızdırma, 
gerpes  (uçuqlama)  tipli  xəstəliklər  «immundefisiti»  nəticəsində  baş 
verir.  Səbəbi  hələlik  aşkarlanmayan  və  qorxulu  keçici  xəstəlik  olan 
SPİD  (simptom  imunodefisit)  ola  bilsin  ki,  ilk  dəfə  UB-şüaların 
təsirindən yaranmışdır; 
f)  ultrabənövşəyi  şüalar  bitkilərin  boy  artımına  və  məhsuldarlığına 
mənfi  təsir  göstərir.  Çuğundur  üzərində  aparılan  təcrübələr, 
məhsuldarlığın 35% azalmasını müəyyən etmişdir; 
h)  ultrabənövşəyi  şüalar  ən  çox  mikroorqanizmlərə  təsir  göstərir. 
Şüaların  5%  artımı  onların  həyatna  son  qoyur,  fitoplankfonların 
(mikroskopik  bitkilər)  məhsuldarldığını  azaldaraq,  okeanların  qida 
mənbəini  korlayır.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  ozonun  5%  azalması, 
35%  fitoplankfonların  azalmasına  səbəb  olur  ki,  bu  da  balıqcılıq 
sənayesinə katastrofik təsir göstərir. 
Bir  sözlə,  ozon  təbəqəsinin  dağılması  ekosistemin  tarazlığını 
pozaraq, 
bir 
qrup 
populyasiyanın  məhv  olmasına,  digər 
populyasiyaların artmasına gətirib çıxarır. 
Ozonun  stratosferdə  azalması  və  troposferdə  çoxalması  bir  sıra 
ekoloji ziyanlar törədir: 
-  ozon  fotooksidant  kimi  ən  çox  rezin  məlumatlarını,  sintetik 
liflərdən  hazırlanmış  toxuculuq  məhsullarını,  polimerləri,  rəngləyici 
maddələri  sıradan  çıxarır.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  1990-cı  illərdə 
qərbi Avropada atmosferin fotooksidantlarla çirklənməsi nəticəsində 5-
6 milyard dollar ziyan olmuşdur. Bir o qədərdə xəstəliklərin müalicə-
sinə sərf olunmuşdur. 

 
94 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Yer atmosferinin hansı qatında ozon təbəqəsi vardır? 
2. Atmosferin hansı hündürlüyündə ozonun qatılığı daha çoxdur.  
3. Ozonun dağılması prosesində zaman aşkar edilmişdir? 
4.  Ozon  təbəqəsinin  dağılması  ilə  «ozon  deşiyi»  nə  zaman  və 
kimlər tərəfindən harada müşahidə edilmişdir. 
5.  Nəyə  görə  ozonun  çoxluğu  stratosferdə  xeyirli,  troposferdə  isə 
ziyanlıdır? 
6. Ozon süni sürətdə neçə alınır? 
7.  Ozonu  dağıdan  maddələr  hansılardır  və  kimlər  tərəfindən 
tədqiq edilmişdir? 
9. Freonların, qalonların tərkibi neçədir? 
10. Ozonu dağıdan maddələrin təsir mexanizmini izah edin. 
11.  Ultrabənövşəyi  şüaların  çoxluğu  hansı  ekoloji  nöqsanlar 
yaradır? 
12. UB şüalar hansı xəstəliklər törədə bilir. 
13. UB şüaların vurduğu ziyanlar hansılardır?
 
______________________