Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən

P.Buast 

 

Elmi tərəqqinin hüdudsuzluğu ən çox onun kumulyativ xarakterinin 

nəticəsidir. Kumulyativlik – elmi biliklərin yenisi ilə  əvəz olunmayaraq, 

üst-üstə toplanması deməkdir. Müasir elmşünaslıq elmi inkişaf qanunauy-

ğunluğunun daha mürəkkəb xarakterə malik olduğunu aşkar etsə  də, hər 

halda bu xassə elmin mühüm səciyyələrindən biri olaraq qalmaqdadır. 

Elmin spesifikasından söhbətlər gedərkən o, bir qayda olaraq, fəlsə-

fə, din, incəsənət və əxlaqla qarşılaşdırılır. Bu zaman kumulyativlik xassə-

si elmi bütün bu hadisələrdən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət kimi çıxış 

edir. Bu gün orta məktəbdə oxuyan şagird fizika haqqında İ.Nyutona nis-

bətən daha çox məlumata malikdir. Sıravi elmi işi, aspirant A.Eynşteynin 

nəzəriyyəsinə  əlavələr edir, onun tətbiq dairəsini daha da genişləndirir. 

Başqa cür mümkün də deyil; hər hansı elm korifeyi elm binasında yeni bir 

mərtəbə tikirsə, sonrakı nəsil artıq bu yeni mərtəbədə rahat yerləşərək onun 

üzərinə yeni kərpiclər qoymaqla məşğul olur. 

İncəsənətdə belə deyil. Bu günün hər hansı  bəstəkarının L.Betho-

vendən və ya Ü.Hacıbəyovdan daha mükəmməl musiqi bəstələməsi nəinki 

qanunauyğunluq deyil, hətta ağlasığmaz bir haldır. Müasir rəssamlar İnti-

bah dövrü rəssamlarından daha da yaxşı çəkə bilsə idilər Rafaelin, Leonar-

do da Vinçinin, Mikelancelonun əsərlərinin qiyməti günü-gündən daha da 

artardımı? Hər bir yeni şair nəsli Füzulidən, Puşkindən bir addım qabağa 

getsə və ya, başqa sözlə, onların qalxdığı mərtəbədə dayanıb üstünə bircə 

kərpic də  əlavə etsə, poeziya binası hara ucalardı? Ümumiyyətlə, vahid 

poeziya binasından, vahid musiqi abidəsindən danışmaq mümkündürmü? 

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

185

 

Xeyr. Sənət məmləkətində hər bir şairin, rəssamın, bəstəkarın ucaltdığı ay-

rıca məbədlər var ki, onlar bir-birindən seçilir və heç vaxt bir-birinin üzəri-

nə toplanmır. Sənət əsəri hansı isə vahid bir binanın kərpicinə, nəhəng sə-

nət maşınının vintinə çevrilsə, öz bütövlüyünü və ahəngini itirər və daha 

sənət əsəri olmaz. 

Eləcə də fəlsəfə və əxlaq sahəsində. Hər bir yeni nəslin nümayəndəsi 

əvvəlkindən daha zəngin mənəviyyatlı və daha tərbiyəlimi olur? Nəzəriy-

yədən də, təcrübədən də məlumdur ki, belə bir qəti hökm səhvdir. Bəs on-

da əxlaqda, incəsənətdə və s. tərəqqi yoxdurmu? Tərəqqi var, o kumulyativ 

yolla və ya buna bənzər surətdə həyata keçmir. Hər sonra gələk əvvəlkini 

yaratdığının üzərində deyil, onunla yanaşı başqa  əsərlər yaradır, özünə-

məxsus mənəvi aləmə,  əxlaqi keyfiyyətlərə malik olur. Bu keyfiyyətlər 

yalnız həmin dövrün ümumi ahəngindən deyil, həm də real həyat tərzin-

dən, konkret ictimai-iqtisadi mühitdən asılı olur. Burada tərəqqi ilə yanaşı, 

xüsusi şəraitlərdə geriləmə, tənəzzül və s. də tamamilə təbii haldır. 

Elmdə isə geriyə yol yoxdur. Ayrıca bir ölkənin elmi tərəqqisində 

nisbi tənəzzül məqamları olsa da, bütövlükdə elm maşını daim irəli gedir, 

elm binası heç vaxt tamamlanmır, üzərinə yeni-yeni mərtəbələr əlavə olu-

nur. Ümumi bir yüksəliş var və hər bir ölkənin məqsədi bu yürüşdən geri 

qalmamaq, onun ön cəbhəsinə çıxmaqdır. 

Əlbəttə, biz bununla elmin inkişaf yolunun mürəkkəbliyini, burada 

da böhranların və inqilabların labüdlüyünü inkar etmək istəmirik.  Əsas 

məqsəd, təfərrüatlara varmadan, yekun inkişafın vahid istiqamətini və 

müntəzəm xarakterini göstərməkdir. 

Lakin doğrudanmı elmi tərəqqinin həddi-hüdudu yoxdur? Bəs bu 

prosesin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmiş amillər necə? 

Belə amillər var və o dərəcədə ciddi amillərdir ki, bir sıra tədqiqatçı-

lar elmin son həddindən, onun inkişafında «doyma» halından, elmi poten-

sialın tükənməsindən söhbət açırlar. Doğrudan da, əgər elmi informasiya 

həddindən artıq çoxalırsa, insanın intellektual imkanı əsasən yerində saydı-

ğı halda, elm gündən-günə mürəkkəbləşirsə belə söhbətlər tamamilə 

təbiidir. 

Elmin son həddi barədə mübahisələr yalnız müasir dövrdə ortaya 

çıxmamışdır. Bu haqda əvvəllər də danışılmışdır. Məsələn, XIX əsrdə tex-

nikanın sürətli inkişafından sonra durğunluq yarandığı və mexanisizmin el-

mi düşüncə  tərzinə hakim kəsildiyi bir şəraitdə bundan sonra elmin yenə 

Elm haqqında elm 

 

 

 

186

inkişaf etməsi imkanı şübhə altına alınırdı. Elmin real inkişaf yolu isə gös-

tərdi ki, burada hər bir böhran həddindən sonra dünyanın yeni elmi mənzə-

rəsinə, yeni təfəkkür tərzinə keçidlə əlaqədar sıçrayışlı inkişaf başlanır və 

s. Lakin müasir dövrdə elmin hüdudu ilə əlaqədar şübhələr daha çox sosial 

amillərin təhlili nəticəsində yaranır. Məsələn, elmin müasir inkişafı elmi 

işçilərin sayının sürətlə artması ilə müşayiət olunur. Bu sürət Yer kürəsin-

də adamların sayının artma sürətindən qat-qat böyükdür. Deməli, bu hal 

müntəzəm davam edərsə, yaxın gələcəkdə gərək bütün adamlar elmlə məş-

ğul olsunlar. Bəs sonrakı inkişaf nəyin hesabına təmin ediləcəkdir? M.Del-

bryukun dediyi kimi, cəmiyyət həmişə cavan qalır, elm isə qocalır. 

Bu cür dəlillərə istinad edən tədqiqatçılar unudurlar ki, elmi işçilərin 

sayının artması elmin inkişafını təmin edən yeganə amil deyil. Bu gün el-

min tətbiqi sayəsində istehsalatda ekstensiv inkişaf xəttindən intensiv inki-

şaf xəttinə keçildiyi kimi, elmin öz inkişafında da intensiv xəttə keçid tə-

min edilərsə, elmi işçilərin sayını artırmağa ehtiyac qalmaz. İnformasiya 

tutumunun məhdudluğuna gəlincə, burada elektron-hesablama maşınları-

nın yaddaşı insanın köməyinə gəlir. Elm özü öz gələcək inkişafı üçün yol 

açır. 

Kompüter texnologiyasının inkişafı ilə  əlaqədar olaraq elmi infor-

masiyanı saxlamaq imkanları da xeyli artmışdır. Əgər əvvəllər ilkin infor-

masiya və material toplanması və onlardan istifadə mexanizmlərindən tut-

muş yeni elmi nəticələr alınmasına qədər bütün idraki prosedurlar bir insan 

beynində gedirdisə, indi alimlər kompüterlərin timsalında öz fəaliyyət dai-

rələrini kifayət dərəcədə genişləndirə, habelə müxtəlif alimlərlə birgə fəa-

liyyətə qoşula bilirlər. Yəni əslində söhbət elmi yaradıcılığın fərdi miqyas-

dan elmi işçi qrupu və ya hətta müəyyən ixtisas üzrə elmi ictimaiyyət miq-

yasına keçməsindən gedir. İnsanın, elmi işçinin böyük miqyaslı analoqu 

olan bu yeni ictimai subyektin düşüncə və elmi yaradıcılıq fəaliyyəti hələ 

kifayət qədər tədqiq olunmamışdır. Epistemologiya min illər boyu ancaq 

fərdi elmi yaradıcılığı, fərdi elmi idrakı tədqiq etmişdir. Amma son yüzil-

likdə gedən idrak prosesləri artıq yeni tipli və yeni mahiyyətli proseslərdir. 

Burada idrakın öz daxili sosial strukturu vardır. Düzdür, bu yanaşma bir 

növ “sosial idrak” anlayışını xatırladır, amma biz sadəcə sosial idrakdan 

deyil, ictimai miqyas almış  və bu mənada sosiallaşmış elmi idrak prose-

sindən danışırıq. 

Elmi informasiyanın və elmi idrak metodlarının geniş miqyas aldığı 

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

187

 

bir  şəraitdə ayrıca götürülmüş bir alim artıq ona alternativ olan və elmin 

subyekti kimi çıxış edən “elmi ictimaiyyət”lə rəqabətdə çətinlik çəkir. Yə-

ni hansısa daha böyük tədqiqat qrupuna daxil ola bilməyən elm adamı bir 

növ oyundankənar vəziyyətdə qalmış olur. 

Vəziyyətdən çıxış üçün fərdi tədqiqatçılar gec-tez bu və ya digər el-

mi məktəblər tərəfindən cəlb olunur və onların sayəsində lokal elmi qrup-

lar daha da güclənir. Ona görə də, hazırda böyük elmi tədqiqat ictimaiyyət-

ləri elmi mühiti olmayan ölkələrdəki fərdi tədqiqatçılar hesabına genişlən-

diyindən getdikcə daha çox beynəlmiləlləşirlər.   

Beləliklə, elmin üfüqündə yaxın gələcəkdə onun sürətli inkişafına 

mane ola biləcək heç bir şübhəli qaraltı görünmür. Hətta texniki tərəqqi 

sahəsində, təbii enerji ehtiyatları sahəsində qarşıya çıxan bir sıra prinsipial 

çətinliklərin də əlacı yalnız elmin tərəqqisində axtarılır. 

Elmin tərəqqisindən danışa bilmək üçün metodoloji prinsip kimi 

istiqamətlənmiş inkişaf  anlayışından istifadə etmək lazım gəlir. Belə ki, 

elmin daxili hərəkəti, hansı isə biliklərin arxaikləşməsi və hansı isə yeni 

tədqiqat sahələrinin və yeni biliklərin aktuallaşması prosesi həmişə gedir 

və bu tipli hadisələrin, dəyişmələrin inkişaf kimi götürülməsi elmdə  hər 

hansı bir inkişaf qanunauyğunluğunun açılmasına imkan verə bilməz. Belə 

bir qanunauyğunluğun müəyyən edilməsi üçün isə öncə  hərəkətin üstün 

istiqamətləri müəyyənləşdirilməlidir. Yəni biz inkişaf kateqoriyasından 

yox,  əslində  tərəqqi anlayışından çıxış edirik və bu zaman tərəqqinin 

meyarları bəlli olmalıdır.  

XX əsrin 50-60-cı illərində “elmşünaslıq” və ya “elm haqqında elm” 

adı altında ortaya çıxan yeni tədqiqat istiqaməti elmdə məhz riyazi olaraq 

qiymətləndirilə bilən parametrlərin təhlili ilə  əlaqədar idi. Belə ki, elmin 

sosial sistemə çevrilməsi və maddi ictimai təcəssümü məhz elm üçün spe-

sifik olan bir sıra hadisələrin ölçülməsinə imkan yaratdı. Bunlar ilk növbə-

də elmi-tədqiqat müəssisələrinin, elmi məktəblərin, elmi işçilərin, jurnalla-

rın, məqalələrin və s. və s. sayılması  və müəyyən statistik nəticələr  əldə 

edilməsindən ibarətdir. Yəni əslində böyük elm, onun daxili məzmunu, ev-

ristik proseslər və s. kənar edilməklə ancaq məhz ölçülə bildiyinə görə bir 

qrup zahiri göstəricilər ümumiyyətlə elmin inkişaf göstəriciləri kimi önə 

çıxdı.  

Əslində  kəmiyyət göstəricilərinin önə  çıxması üçün elmin özünə 

olan münasibət buna uyğunlaşdırılmalıdır. Tanınmış elmşünas D.Prays 60-

Elm haqqında elm 

 

 

 

188

cı illərdə yazırdı: “Elm odur ki, elmi jurnallarda, məqalələrdə, monoqrafi-

yalarda çap olunur”.

1

1

 Görünür, riyazi modelləşdirmənin tətbiqi üçün elm 

anlayışı bu dərəcədə  bəsitləşdirilməli imiş. Elmin inkişafının belə formal 

göstəricilər  əsasında təsəvvür olunması riyazi elmşünaslığın hələ  dəbdə 

olduğu 70-ci illərdə bizim tərəfimizdən tənqid olunmuşdu.

2

2

  

Kəmiyyət artımı ilk növbədə elmi biliklərin çoxalması  və onların 

saxlanması üçün istifadə olunan vasitələrin həcminin artması ilə bağlıdır. 

Əgər biz kitabların sayının dinamikasını  nəzərdən keçirsək, hətta hər bir 

dar ixtisas sahəsi üzrə elm adamının oxumaq imkanlarından qat-qat çox in-

formasiya toplandığı aşkar olur. Əvvəllər müəyyən sahə üzrə alim olmaq 

üçün cəmi bir neçə  məşhur kitabı oxumaq kifayət edirdi. İndi isə bütün 

planet miqyasında elmi kitabların sayı sürətlə artır. E.Tofflerin müraciət et-

diyi statistikaya görə, XVI əsrə  qədər Avropada ildə  təqribən 1000 adda 

kitab çıxırdı. Başqa sözlə, bütöv bir əsr ərzində cəmi 100 000 kitab. 1950-

ci ilin hesablamalarına görə isə, cəmi bir ildə 120 000 kitab çap olunurdu, 

60-cı illərdə artıq gündə 1000 kitab! E.Tofflerin hesablamalarına görə, 

dünya miqyasında elmi-texniki ədəbiyyat hər il 60 milyon səhifə artmaq-

dadır.

2

3

 Amma bunlar ancaq kəmiyyət göstəriciləridir.  

XX əsrin 60-cı illərində elmi işlərin keyfiyyət göstəricilərini rəqəm-

lərlə ifadə edə bilmək üçün E.Qarfildin təşəbbüsü ilə yaradılan Elmi İnfor-

masiya  İnstitutunda iqtibasların sayına görə  dərəcələnmə sistemi tətbiq 

olundu.

2

4

 Əlbəttə, bu sistemin üstünlükləri çoxdur. Amma real elmilik də-

yərini bu yolla dəqiq ölçmək mümkün deyil. Elm tarixində elə hallar ol-

muşdur ki, böyük elmi ideyalar uzun müddət digər tədqiqatçıların diqqə-

tindən kənarda qalmışdır. Yəni Qarfildin indeksasiya sistemi elmi işin də-

yərini, elmin inkişaf səviyyəsini ölçməkdən daha çox, “elmi dəbin” 

tendensiyasını müəyyənləşdirmək üçün səmərəlidir. 

Bibliometriya və kitabxanalarda elektron resursların idarə olunması 

                                                 

1

 D.Price. The science of science // Bulletin of the Atomic Scientist. Vol. XXI. № 8. 

Oct. 1965, p. 5. 

2

 Bax: S. Xəlilov. Elmin  inkişaf qanunauyğunluqlarının tədqiqi və müvafiq metodoloji 

məsələlər // Azərbaycan SSR EA Xəbərləri. “Tarix, fəlsəfə və hüquq” seriyası, 1976, № 3.  

3

 Э.Тоффлер. Шок будущего. М., АСТ, 2008, с. 43-44. 

4

 E.Garfield, I. H. Sher. New Factors in the Evaluation of Scientific Literature Through 

Citation Indexing // American Documentation. 1963. Vol. 14, No. 3. p. 195–201; B. Jin., 

B.Wang. Chinese Science Citation Database: Its construction and application // 

Scientometrics. 1999. Vol. 45, Iss. 2. p. 325–332. 

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

189

 

üzrə tanınmış mütəxəssis V.V.Pislyakov yazır: “İqtibas (sitat) gətirmələrin 

strukturunun təhlilinin və bibliometrik göstəricilərin təyininin əsasını vaxt-

aşırı mətbuat üzrə məlumatların “iqtibas” bazası təşkil edir. Burada yalnız 

jurnal nəşrləri haqqında biblioqrafik məlumatlar (müəllif, başlıq, jurnalın 

adı, il, cild, buraxılış, səhifələr) deyil, həmçinin məqalədə iqtibas gətirilən 

ədəbiyyatın siyahısı toplanır. Bu, həm hər hansı bir məqalədə iqtibas gəti-

rilən nəşrləri, həm də bu məqalədən iqtibas gətirən nəşrləri tapmağa imkan 

verir. Bu yolla istifadəçi onu maraqlandıran məsələ üzrə bütün biblioqrafi-

yanın səmərəli axtarışını  həyata keçirə bilir. Eyni zamanda bu cür məlu-

matlar bazası üzərində yaradılan və bütünlüklə jurnallar üzrə məlumatları 

birləşdirən xüsusi “üstqurum” mütəxəssislərə dövri nəşrlərin biblioqrafik 

göstəricilərinə çıxış əldə etmək imkanı verir.”

2

1

İqtibasları saymaq mümkün 

olduğundan onun bir keyfiyyət göstəricisi kimi istifadə olunması başa 

düşüləndir. Lakin, bizcə, iqtibasların çoxluğu hələ məqalənin və ya kitabın 

ideya orijinallığına dəlalət edə bilməz. Belə ki, burada müəyyən bir möv-

zunun dəbdə olması, müəllifin və jurnalın nüfuzu daha çox rol oynayır.  

Qarşıda duran problem “elmin inkişaf səviyyəsi” anlayışını konkret-

ləşdirmək, real inkişafın göstəricilərini, meyarlarını müəyyən etməkdən 

ibarətdir. Yəni elmin bir səviyyəsi başqasından hansı göstəriciyə görə 

üstün sayıla bilər? Və ya başqa sözlə, elmiliyin meyarları nədən ibarətdir? 

Bax, görünür, elmi tərəqqinin alt qatlarında gedən prosesləri araşdırmaq və 

onları  rəqəmlərin, riyaziyyatın dili ilə ifadə etmək çətin olduğuna görə, 

elmşünasların böyük əksəriyyəti elmin üzdə olan parametrlərinin dinami-

kasını “elmi inkişaf” adı altında araşdırmağa üstünlük verdilər. Əslində isə 

elm ancaq çoxölçülü fəzada mürəkkəb bir sistem kimi nəzərdən keçirilə bi-

lər. Bizim ikiölçülü və üçölçülü fəzada hansı isə qanunauyğunluq tapmaq 

cəhdlərimizin reallığa uyğun nəticə verməsi ona görə mümkün deyil ki, el-

min hər bir rakursu özlüyündə üçölçülü sistemdir. Digər tərəfdən, elmin 

bəzi rakursları skalyar yox, ancaq vektorial kəmiyyət olaraq araşdırılmalı-

dır. Yəni söhbət istiqamətlənmiş inkişafdan gedir. Bir çox ölkələrdə həqiqi 

böyük elm əvəzinə onun surroqatları, psevdoelmi təsisatlar fəaliyyət gös-

tərdiyindən burada “inkişaf” da zahiri parametrlərlə, kəmiyyət göstəriciləri 

ilə səciyyələnir. Belə ki, yeni binalar, yeni institutlar, kafedralar, laborato-

                                                 

1

 В.В.Писляков.  Методы  оценки  научного  знания  по  показателям  цитирования // 

Социологический журнал, № 1, 2007. 

Elm haqqında elm 

 

 

 

190

riyalar, avadanlıq və s. göstəriciyə çevrilir. Burada proses məlum biliklərin 

icmallaşdırılması və “mənimsənilməsindən” ibarətdir.  

Vahid yaradıcı elm sistemində isə inkişaf hətta yeni elmi biliklərin 

əldə edilməsi ilə deyil, dünyanın ümumi elmi mənzərəsinin hər dəfə yeni-

dən qurulması ilə  səciyyələnir. Model, mənzərə yenidən qurulduqda isə, 

biliklərin kəmiyyəti heç bir rol oynamır və  əksinə, daha kompakt model 

üçün onun qurulmasında istifadə olunan təməl biliklərin az olması daha 

böyük üstünlük sayılır. Başqa sözlə, elmin daxili inkişaf qanunauyğunluğu 

nəinki xətti tənlik və ya eksponent üzrə həyata keçmir, hətta ümumiyyətlə 

kəsilməz funksional asılılıqdan kənara çızır və diskret xarakter daşıyır. Ən 

sadə halda, konsentrik çevrələr modelini misal gətirmək olar ki, burada da 

radiusun getdikcə artması yox, əksinə, azalması bir tendensiya kimi göstə-

rilə bilər. Məzmun rakursunda elm sistemini bir tam halında modelləşdir-

mək, vahid dairə ilə  işarə etmək hələ ki, mümkün deyil. Nəinki müxtəlif 

elm sahələri və fənlər bütövləşə bilməyib, hətta bir fənn daxilində də birlik 

yoxdur və bütün nəzəriyyələr vahid bir nəzəriyyənin, təlimin, prinsipin 

xüsusi halları kimi nəzərdən keçirilə bilmir. Amma ümumi tendensiya bü-

tövləşmək istiqamətindədir. Başqa sözlə desək, “elmin inkişaf səviyyəsi” 

üçün bir meyar da vahidə yaxınlaşmaq hesab olunmalıdır.  

Söhbət sadəcə müxtəlif fənlərin fərqli elm sahələrinin yaxınlaşma-

sından yox, həm də empirik və nəzəri, fundamental və tətbiqi elmlər ara-

sında körpünün daha stabil olmasından gedir.  

Empirik tədqiqatlar həm tətbiqi, həm də fundamental elmlərin struk-

turuna daxil olsa da, onların funksiyası bu fərqli elmi istiqamətlərdə fərqli 

səciyyə daşıyır. Belə ki, empirik məlumatlar fundamental tədqiqatlarda 

ilkin mərhələdə iştirak etməklə nəzəri ümumiləşdirmələr üçün baza rolunu 

oynadığı halda, tətbiqi elmlərdə tədqiqatın son mərhələsində, bir növ elmi 

ideyanın yoxlanması, sınaqdan çıxarılması prosesində kara gəlir. Nəzəri 

araşdırmalar isə fundamental tədqiqatların  əsasını  təşkil etdiyi halda, tət-

biqi elmlərdə lokal səciyyə daşımaqla, bir növ nəzəri işləmə, tətbiqin riyazi 

modelləşdirilməsi kimi başa düşülə bilər. Ona görə də, elmin daxili məz-

mununda inkişafdan danışarkən, burada tədqiqatların fərqli xarakteri və 

fərqli istiqaməti nəzərə alınmalıdır. Bir sözlə, inkişaf müxtəlif struktur böl-

mələrində müxtəlif meyarlar əsasında və fərqli istiqamətlərdə həyata keçir. 

Deməli, hansı isə vahid inkişaf qanunauyğunluğundan danışmaq mümkün 

deyil. Və ya burada fərqli metodologiya və riyazi üsullardan istifadə olun-

 

Elm və onun inkişaf yolu 

 

 

 

191

 

masına ehtiyac vardır. Başqa sözlə, burada spesifik meyarlar sistemi ol-

malıdır. Lakin təəssüf ki, elmiliyin meyarları çox vaxt “elmi biliyin” hə-

qiqiliyi və onun sözlərlə düzgün ifadə olunması prosedurunun təfərrüatları 

çərçivəsində axtarılır.  

Vahid ümumbəşəri elm sistemi “elm üçün elm” prinsipi ilə formala-

şır. Yəni burada əsas məqsəd bizim utilitar-praktik mühitin deyil, elmin 

özünün qarşıya qoyduğu problemləri həll etmək olduğundan, elmi işlərə 

qiymət verməyin də meyarları  məhz “elm üçün elm” mövqeyindən 

müəyyənləşdirilmişdir. Başqa sözlə, burada elmi işə istehsalatda tətbiqdən 

və iqtisadi faydadan daha çox, böyük miqyaslı elmi axtarışlarda rol oyna-

maq, elmin özü üçün faydalı olmaq baxımından yanaşılır. Bu cəhət məhz 

fundamental elmlər üçün səciyyəvidir. Fundamental tədqiqatlar tezcə öz 

praktik tətbiqini tapa bilmədiyinə görə, onların elmi dəyərinin qiymətləndi-

rilməsi xüsusi metodika tələb edir. Bunun üçün müəyyən bir elmi nəticəyə 

gətirən tədqiqat prosesinin spesifikasından əlavə, bu nəticənin elmi biliklər 

sistemində tutduğu yeri və yeni nəzəriyyələr üçün oynadığı potensial rolu 

dəyərləndirmək tələb olunur.

2

1

  

Baxmayaraq ki, tətbiqi elmlərdə  hədəf elmin özündən daha çox, 

onun iqtisadi səmərəsidir, burada da elmi fəaliyyət bir neçə mərhələni əha-

tə etdiyinə görə, yekun nəticə alınana qədər aparılan tədqiqatlara ancaq el-

min öz meyarları baxımından qiymət verilə bilər. Əlbəttə, qiymətləndirmə-

nin ən etibarlı forması müvafiq sahə üzrə mötəbər alimlərin rəyidir. Yəni 

hər bir elmi iş ekspertizadan keçirilir, onun elmi dəyəri məhz həmin sahə-

nin mötəbər mütəxəssisləri tərəfindən qiymətləndirilir.  

Əlbəttə, bu üsul daha etibarlı olardı, o zaman ki, mənəvi mühit sağ-

lam olaydı, yəni elmi tələblər yeganə meyar olaydı. Ölkəmizdə  və ümu-

miyyətlə  Şərq dünyasında elmin dəyərləndirilməsini çətinləşdirən  ən mü-

hüm məsələlərdən biri məhz obyektiv münasibətin və prinsipiallığın çatış-

mamasıdır. Görünür bu səbəbdən də daha çox dərəcədə formal göstəricilə-

rə, texniki şərtlərə üstünlük verilir. Xüsusən elmi dərəcə verilməsi zamanı 

formalizm mahiyyəti üstələyir və nəticədə istedadlı adamların elmə gəlişi 

çətinləşir.  

                                                 

1

 Daha  ətraflı, bax: С.С.Халилов.  Рецензия  на  книгу: «Проблемы  оценки  эф-

фективности  фундаментальных  исследований:  логико-методологические  аспекты» 

Ю.Б.Татаринова. М., Наука, 1986 // Вопросы философии. 1988. № 5.  

Elm haqqında elm 

 

 

 

192

Maraqlıdır ki, ölkəmizdə dissertasiya işlərinə qoyulan tələblər sovet 

və Rusiya ənənələrinə uyğun olaraq bütün qiymətləndirmə formalarını 

əhatə edir. Yəni elmi işdən həm yeni ideya, həm kommunikasiya (beynəl-

xalq elm şəbəkəsinə daxil olmaq), həm aprobasiya, həm də tətbiqi nəticələr 

tələb olunur. Tələblərin bu cür müəyyənləşdirilməsi Rusiyada indi də da-

vam edən elmilik meyarlarına əsaslanır.

2

1

 Yəni dissertasiya işi böyük elm 

sisteminin modelinə uyğun surətdə təsəvvür olunur. Halbuki, hər bir kon-

kret tədqiqat  əsəri böyük elm sisteminin əhatə etdiyi bütün mərhələləri 

özündə əks etdirə bilməz. O yalnız böyük zəncirin müəyyən bir halqasına 

uyğun gələ bilər. Bu baxımdan, özlüyündə lokal, bitmiş bir sistem olan 

tədqiqat əsəri – dissertasiya işi əslində böyük sistemin bir hissəsi kimi heç 

nəyə lazım olmur. Ona görə də, əksər hallarda dissertasiya işlərinin arxivə 

getməkdən başqa bir aqibətini görmək çətindir. Halbuki, elm adamının sə-

viyyəsi böyük elmə qatılma dərəcəsi və bu prosesdə rolu ilə müəyyənləşdi-

rilməlidir. Bizim ölkədə isə ən böyük kəşf də etsən, elmi ideyanın nəticələ-

ri həqiqətən tətbiq olunaraq böyük iqtisadi səmərə də gətirsə, ən mötəbər 

jurnallarda məqalələrin də çıxsa (amma bu məqalələrin sayı bəlli rəqəmdən 

az olsa, elmi dərəcə ala bilməzsən. Çünki bunun üçün ancaq formal bir 

prosedur yolu keçilməli, bütöv elm modeli imitasiya olunmalıdır. Bəli, elm 

olmayanda onun yerini imitasiyası tutur. Və belə bir şəraitdə ara-sıra 

böyük elmi işlər görülürsə, onlar da imitasiya formalizminin baryerini keçə 

bilmir.  

Bu dediklərimiz ancaq dissertasiyalara qoyulan tələblərlə bağlı deyil. 

Burada heç olmasa, müəyyən meyarlar və tələblər vardır. Bəs müdafiədən 

sonra? Sonrakı tədqiqatların qiymətləndirilməsi hansı prinsip üzrə aparılır? 

Yəni bizdə elmi ekspertizanın hansı formaları  tətbiq olunur? İş stajı, 

ümumiyyətlə  məqalələrin sayı, kitabların sayı  və neçə-neçə  dəyərsiz 

kitablar, “əsərlər” yığını. 

Bizdə  hələ  də elmlə maarifçilik arasındakı  sərhəd nəzərə alınmır. 

Səbəbi isə budur ki, maarifçilik, elmi biliklərin tədrisi və təbliği, heç olma-

sa kimə isə lazımdır. Məsələn, universitetlərdə əlavə dərs vəsaiti kimi, ya-

xud da intellektli evdar qadınlar üçün elmi-kütləvi ədəbiyyat əvəzi olaraq. 

“Elm adamlarının” isə öz həmvətənlərinin yazdığını oxumağa vaxtı yox-

                                                 

1

 Bax,  məs.:  Б.А.Райзберг.  Диссертация  и  ученая  степень.  Пособие  для  соиска-

телей. М., ИНФРА-М, 2004.