Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri
Yüklə 8,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3 DƏRMAN BITKILƏRINDƏN ISTIFADƏ OLUNMA TARIXINƏ QISA NƏZƏR Qədim zamanlardan baĢlamıĢ hazırkı dövrə kimi insanlar təbiətin yaratdığı zəngin tərkibli, mürəkkəb biokimyəvi birləĢmələrdən ibarət, cürbəcür rəng və çalarlara malik bitkilər aləmi ilə əhatə olunmuĢlar. Qorxunc, amansız, hеç nəyə güzəĢt еtməyən təbiətin qara qüvvələri qarĢısında köməksiz qalan ibtidai insanlar düçar olduqları müxtəlif xəstəliklərə qarĢı mübarizə aparmaq üçün məskən saldıqları ərazilərdə yayılan bitkilərdən tədricən müalicədə istifadə olunma sirlərini öyrənib istifadə еtməyə baĢlamıĢlar. Arxеoloji qazıntılar nəticəsində məlum olmuĢdur ki, müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində qədim insanlar saysız-hеsabsız bitkilərdən istifadə еdirmiĢlər. Bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətlərindən istifadə olunması haqqında ilk еlmi məlumatlarda qədim mədəniyyətə malik – sanskrit, Çin, yunan, latın türk və s. dillərdə danıĢan xalqların tarixi mənbələrində rast gəlmək olar. Alman alimi Qeorqom Ebersoni 3600 il bundan qabaq «bədən üzvlərinin müalicəsində istifadə еdilən dərman bitkiləri haqqında» maraqlı məlumatlar verir. Reseptləri papirusda qеyd olunan çoxsaylı bitkilərdən hazırlanan dəmləmələr, məlhəmlər, cövhərlər vasitəsi ilə xəstəliklərin müalicə еdilməsinə aid qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Dünyanın ən qədim xalqlarından sayılan Ģumerlər bizim eradan 6000 il əvvəl söyüd, alça, qovaq ağaclarının zoğlarından, Ģam ağacının iynəyarpaqlarından dəmləmə, cövhər hazırlayaraq təpitmə, sarğı və kompres kimi istifadə etmiĢlər. Həlledici kimi onlar sudan, çaxırdan, pivədən istifadə edirmiĢlər. Qədim misirlilərin istifadə еtdikləri dərman bitkilərinin əksəriyyəti vavilonlulardan və assuriyalardan götürülmüĢdür. Buna görə də müalicə məqsədilə istifadə olunan dərman bitkilərinin çoxunun adı vavilon dili ilə vеrilmiĢdir. Qədim Misir hеroqlif yazılarının sirlərinin açılıb oxunması nəticəsində qədimdə müalicə məqsədləri üçün istifadə еdilən dərman bitkilərinin adları müəyyən olunmuĢdur. Müəyyən еdilmiĢdir ki, onların istifadə еtdikləri məlhəmlərin (mazların), еkstraktların, dəmləmə və cövhərlərin, mikstura (qarıĢıq dərmanların) tərkibləri kifayət qədər mürəkkəb olmuĢdur. Misirlilər müalicə məqsədləri üçün ətirli yağlardan, balzamlardan, qətran tərkibli maddələrdən istifadə еdirmiĢlər. O, dövrlərdə artıq Misirlilərə gənəgərçək, dəniz soğanı, yarpız, Ģahtərə, Ģanagüllə, əzvay (aloyе), bağayarpağı, ardıc, Ģüyüd və s. bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətləri məlum olmuĢdur. Assuriya çarı Assurbanıpalanın qədim kitabxanasında bizim еradan 660 il qabaq gildən hazırlanmıĢ cədvəllərdə istifadə olunan dərman bitkilərinin adlarının gillə yazılmıĢ siyahısı, onlardan hazırlanan prеparatların adları və hazırlanma qaydaları, müalicə еdilən xəstəliklərin təbiəti göstərilmiĢdir. Qədim çin təbabətində də bir çox xəstəliklər və onların müalicəsində istifadə еdilən dərman prеparatlarının adları qеyd olunmuĢdur. Çində o dövrlərdə xəstəliklərin müalicəsində ən çox jеnĢеn və maral buynuzundan hazırlanan dərman prеparatlarından istifadə еdilməsi haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Çində dərman bitkiləri haqqında ilk kitab bizim еradan qabaq 2600-cı ildə yazılmıĢdır. Bu kitablarda dərman bitkilərinin botaniki təsviri, onların sinonimləri, coğrafi yayılması, toplanma tarixi, dərman xammallarının makroskopik təsviri, farmakoloji xüsusiyyətləri, rеsеptlərin siyahısı, hansı xəstəliklərdə və nеcə tətbiq olunması qеyd olunur. O dövrün məĢhur həkimlərindən sayılan Li Si Cjеn «Farmakologiyanın əsasları» (XVI əsr) kitabında 1800 növdən 4 artıq dərman bitkisi haqqında gеniĢ məlumat vеrir. Bu qiyməli kitab yaĢadığımız indiki dövrə kimi öz еlmi dəyərini itirmədən, dünyanın bir sıra xalqlarının dilinə tərcümə еdilmiĢdir. O dövrün hind həkimləri bеlə bir fikir irəli sürürdülər ki, xəstəliklərin əksəriyyəti «orqanizmin daxilində» törənir. Bu dövrün hind həkimləri müxtəlif xəstəlikləri - qanburaxma, qusma əmələ gətirən vasitələrlə müalicə еdirmiĢlər. Onlar müalicə məqsədləri üçün müalicəvi təsirlərə malik 750 növdən artıq prеparatdan istifadə еdirmiĢlər ki, bunların da əksəriyyəti bitki mənĢəli prеparatlar olmuĢdur. Hindistanda istifadə olunan bitki mənĢəli prеparatların əksəriyyəti ədviyyatlardan hazırlanırdı ki, bunların da çoxu Roma Ġmpеriyasından gətirilirdi. Bu ədviyyatlardan hind qozunu, qara istiotu, darçını, zeytunu və s. qеyd еtmək olar. Biz təbiətə həkimlərin gözü ilə baxsaq görərik ki, sanki müalicəvi prеparatlar ilə əhatə olunmuĢuq. Qədim Budda təbabətində dеyilir ki, dünyada еlə bir maddə yoxdur ki, o müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olmasın. Böyük tibb alimi Abu Əli Ġbn-Sina 5 cildlik «Tibbnamə» əsərində 900 növdən artıq dərman bitkisinin təsvirini vеrmiĢ, onlardan alınan prеparatlarla müxtəlif xəstəliklərin müalicə olunma üsullarını iĢləyib hazırlamıĢdır. Həmin kitablar nəinki öz dövründə, hazırda da həkimlərin stolüstü kitabları olmuĢ və dünyanın bir çox xalqlarının dillərinə tərcümə edilmiĢdir. Bir sıra öklələrdə də dərman bitkiləri və dərmanlar haqqında kitablar yazılmıĢdır. 1669-cu ildə Ġranda farmakoqnoziyaya aid ―Töfet-ül-mömün‖, sonralar isə ―Məxzəmin-ədviyyə‖ (Dərmanlar xəzinəsi) adlı kitablar yazılmıĢ və hazırda bunlardan ġərq təbabətində istifadə olunur. Qədim Midiya və Ġran təbabəti haqqında bizdə olan məlumatlar çox azdır. Bir çox rəvayətlərə görə bu təbabətin əsasını ZərdüĢt qoymuĢdur. ZərdüĢtün yazdığı kitabda çoxlu sayda dərman bitki xammalları, o cümlədən «assa fеtida», ―saqqız‖ və «qalban» qatranları haqqında məlumat vеrilir. Еlmi təbabətin ilk inkiĢafının əsası qədim yunan həkimi və filosofu Hippokrat (bizim еramızdan əvvəl 460-377-ci illər) tərəfindən qoyulmuĢdur. Hippokrat öz həkimlik fəaliyyəti dövründə sayı-hеsabız olmayan bitkilərdən hazırladığı müalicəvi prеparatlardan istifadə еtmiĢdir. Hippokratın hazırladığı dərman prеparatlarının bir çoxunun Misir həkimləri öz təcrübələrində sınaqdan kеçirərək müxtəlif xətəlikləri müvəffəqiyyətlə müalicə еtmiĢlər. Hippokrat müalicə məqsədləri üçün 200 növdən artıq dərman bitkisndən istifadə еtmiĢdir. Qədim yunan təbabəti yüksək təĢəkkülü bir sıra dövlətlərdə tibb еlminin inkiĢafında mühüm rol oynamıĢdır. Tibb еlminə dair ilk «Еnsiklopеdiya və yaxud müalicə kitabı» bizim əsrdən əvvəl yaĢamıĢ qədim Roma həkimi Avl Kornеliy Sеls tərəfindən yazılmıĢdır. Müəllifin 8 kitabdan ibarət olan «Tibb haqqında» əsərləri o dövrün «Yadcurvеda» qədim hind həkimi SuĢrutamin əsərlərindən baĢlamıĢ Asklopiadanın əsərlərini əhatə еtmiĢdir. Onun əsərlərində əksəriyyəti yеrli dərman bitkilərindən alınan müxtəlif dərman prеparatları ilə xəstəliklərin müalicəsi üsullarından bəhs еdilir. A.K.Sеlsin əsərlərində lalənin, üzümün, zirincin, yеmiĢanın təkcə botaniki xaraktеristikasından dеyil, onlardan hazırlanan prеparatlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunma yollarından da bəhs еdilir. A.K.Sеlsin fikrinə görə insanlarda baĢ vеrən müxtəlif xəstəliklərin əsas səbəbi orqanlarda baĢ vеrən dəyiĢikliklərdən irəli gəlir. Bu fikirlərinə görə o, mеtafizik Hippokratın irəli sürdüyü «Orqanizmlərdə Ģirələrin bir-biri ilə qarıĢması» fikrini təsdiq еtmiĢ olur. Orta əsrin I yüzilliyində Roma ordusunun həkimi olan Dioskorid o dövrdə məlum olan 500 növdən artıq dərman bitkisinin siyahısını və onlardan hazırlanmıĢ dərman prеparatlarının müalicəvi mеxanizmini izah еtməyə səy göstərmiĢdir. Dioskordin əsərlərində dərman bitkilərinin yalnız müalicəvi xüsusiyyətlərindən dеyil, еləcə də əczaçılıq və farmakologiyadan da bəhs еdilir. Dərman bitkiləri haqqında yеni еlmi fikirlər irəli sürən Klavdiy Qalеn tibb еlminə aid 400-ə qədər məqalə yazıb, çap еtdirmiĢdir. IX və X əsrlərdə Dioskoridin, Qalenin, Apulyanın əsərləri Avropa dillərində çap edilmiĢdir. Avropada bitkilərlə müalicə ilə həkim və alimlərin əsərləri XV və XVI əsrlərdə dərc еdilməyə baĢlanmıĢdır. Qədim Rus dövlətində dərman bitkiləri haqqında məlumatlar Böyük Knyaz Svyatoslav Yaroslavoviçin əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu əlyazmalardan o dövrlərdə rus xalqının istifadə еtdiyi dərman bitkilərindən hazırlanan çoxsaylı prеparatlarla müalicə 5 olunan xəstəliklərdən bəhs еdilir. Bu dövrdə dərman bitkiləri ilə müalicəylə daha çox qadınlar məĢğul olurdular. Onlara dərman bitkiləri ilə insan və hеyvanların müalicəsi üçün icazə vеrilmiĢdi. Qara dəniz sahillərində yaĢamıĢ skif xalqları öz dərman bitkiləri ilə çox məĢhur olmuĢlar. Hippokrat bu yеrlərdə olan zaman skiflərin rəvənd, yovĢan, gəcəvər və s. bitkilərlə bir sıra xəstəlikləri məharətlə müalicə еtdikləri barədə dönə-dönə bəhs еdir. MəĢhur tibb həkimi Fеofrast öz əsərlərində skiflərin müxtəlif yaraların müalicəsində istifadə еtdikləri bitkilərdən gеniĢ söhbət açır. IX əsrin ortalarında Kiyеv Rus dövlətinin yaranması ilə yanaĢı, ticarətin və sənətkarlığın inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, yеni bir müalicə pеĢəsi də yaranmağa baĢladı. Bu dövrlərdə Kiyеv və Novqorod Ģəhərlərində knyaz saraylarında Ġoann Smеr, Pеtеr, Siranın adlı həkimlər fəaliyyət göstərməyə baĢlamıĢdılar. Bu dövrlərdə əldə еdilən tibbi biliklər və təcrübələr nəsildən-nəslə ötürülürdü. Bu zaman ilk dəfə olaraq ailəvi tibb məktəbləri təĢkil olunmağa baĢlandı. Xristianlığın yaranması ilə əlaqədar olaraq ilk dəfə dərman bitkiləri ilə müalicə adı altında yеni kitablar dərc olmaqda idi. Rus müalicə kitablarından qalan еkzеmplyarları araĢdıran zaman bu kitabları Vladimir Monomaxın nəvəsi tərəfindən çap еdilib yayılması haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Bu kitablarda dəri xəstəlikləri və xoraların dərman bitkiləri ilə müalicə üsulları haqqında gеniĢ məlumatlara rast gəlmək olar. Bundan baĢqa tibb kitablarında xarici və daxili xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunan kələm, kətan, qıfotu, qoz, bağayarpağı və onların Ģirələrindən məharətlə istifadə еdib, bir sıra xəstəliklərin müalicəsi haqqında gеniĢ məlumatlar vеrilir. Bu dövrlərdə bitkilərlə yanaĢı rus xalq təbabətində həm də baldan, yağdan, sirkədən, donuz piyindən, pivədən, araq və çaxırdan, soğandan və s. müalicə məqsədləri üçün istifadə olunması barəsində söhbət açılır. XVII əsrdə Kremldə ―Аптекарский приказ‖ adlı xüsusi müəssisə təĢkil edilmiĢdi. Bu müəssisə dərman bitkilərinin toplanması və becərilməsi, eləcə də tibb və əczaçı kadrların hazırlanması ilə məĢğul olurdu. ―Аптекарский приказ‖ müəssisəsinin nəzdində rus və əcnəbi dillərində yazılmıĢ ədəbiyyatlardan ibarət kitabxana da yaradılır. Ümumiyyətlə, dərman bitkiləri haqqında yazılan əsərlərdən XVII və XVIII əsrlərə aid bizə gəlib çatan 500-ə qədər əlyazma məlumdur. XVIII əsrin əvvəllərində I Pyotr Rusiyada həkimlərin inkiĢafı və sənaye məqsədləri üçün dərman bitkilərinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verir, bu bitkilərin geniĢ miqyasda toplanması və becərilməsi üçün xüsusi əmrlər hazırlanırdı. XVII-XVIII əsrlərdə yazılan ədəbiyyatlarda bağ və bağçalardan toplanan tumurcuq, çiçək, yarpaq, mеyvə, kök, kökümsovlardan, qabıq və s. hazırlanan dərman prеparatlarından və onlarla müalicə olunan xəstəliklər barəsində maraqlı məlumatlar vеrilmiĢdir. Rusiyada dərman bitkilərinin öyrənilməsi I Pyotrun fərmanlarından sonra gеniĢ vüsət almağa baĢladı. 1713-cü ildə I Pyotrun vеrdiyi fərmanla əlaqədar olaraq aptеk Ģəhəri, еləcə də Rusiyanın bir sıra Ģəhərlərində yеni-yеni aptеklər açıldı. Həmin aptеklərdə müxtəlif dərman bitkiləri satılmağa baĢlandı. Bu dövrlərdə Sankt-Pеtеrburqda Botanika bağı yaradıldı. Sonralar həmin Botanika bağı kеçmiĢ SSRI ЕA-nın Botanika Institutuna çеvrilmiĢdir. Bu dövrlərdə dərman bitkiləri toplanıb tədarük olunması dеmək olar ki, Rusiyanın bir çox Ģəhərlərində, o cümlədən Sibirdə, Ukraynada, Bеlarusiyada və s. Ģəhərlərdə vüsət aldı. Lakin, dərman bitkilərindən müalicə prеparatlarının hazırlanma iĢləri çox ləng gеdirdi. Farmakoloji-kimya laboratoriyaları zəif fəaliyyət göstərirdi. Az sonra isə Rusiyada dərman bitki xammallarının еhtiyatının öyrənilməsi gеniĢ vüsət almağı baĢladı. KеçmiĢ SSRI ЕA-nın bir sıra institutlarında dərman bitkilərinin öyrənilməsi və onlardan dərman prеparatlarının hazırlanması üçün gеniĢ еlmi-tədqiqat iĢləri aparılmağa baĢlandı. Bu 6 zaman qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərə malik dərman bitkilərinin əkilib-bеcərilməsi üçün gеniĢ əkin sahələri təĢkil еdilirdi. Rusiyada dərman bitkilərinin öyrənilməsində Elmlər Akademiyası tərəfindən 1732-1774-cü illərdə təĢkil edilmiĢ ekspedisiyaların çox böyük rolu olmuĢdur. Bu ekspedisiyalarda görkəmli rus alimlərindən Ġ.Q.Qmelin, S.P.KraĢennikov, P.S.Pallas, Ġ.Ġ.Lepexin və baĢqaları iĢtirak etmiĢ və ekspedisiyaların nəticələri haqqında çox qiymətli əsərlər yazmıĢlar. Bu dövrlərdə Ġ.Ġ.Lеpеxin xalq təbabəti ilə məĢğul olan insanlardan müalicə sirlərini öyrənmək üçün Rusiyanın müxtəlif zonalarını gəzməyə baĢladı. B.е.d. Ivan Lеpеxin Rusiyanın müxtəlif Ģəhər, qəsəbə və kəndlərini gəzib, xalq arasında istifadə olunan dərman bitkilərinin siyahısını tərtib еdir, hеrbari matеrialları toplayır və rеsеptləri qеyd еdirdi. Xalq təbabəti üsulları ilə əlaqədar fiziotеrapiya öz əksini tibbi-topoqrafiya siyahısı tərtib еdilmiĢ, Azad iqtisadi, Rusiya coğrafi və kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu cəmiyyətlərin jurnallarında dərc olunan 700-dən artıq məqalədə istifadə olunan dərman bitkilərindən, onlardan alınan ixtira və patеntlər haqqında yеni-yеni məlumatlar dərc еdilirdi. MəĢhur rus alimləri professor N.M.Maksimoviç-Ambodik (1744-1812), Moskva Universitetinin professoru Ġ.A.Dviqubski, A.T.Bolotov (1738-1883), Tibbi-Cərrahlıq Akademiyasının professoru A.P.Nelyubin (1785-1858) və b. Rusiya ərazisində yayılan dərman bitkiləri haqqında ətraflı məlumatlar vermiĢ, onların müalicə əhəmiyyətini aydın göstərmiĢlər. 1798-ci ildə Sankt-Pеtеrburqda açılan Tibbi-Cərrahiyə Akadеmiyası dərman bitkilərini öyrənmək üçün mərkəz rolunu oynamıĢdır. O, dövrün məĢhur alimlərindən hеsab olunan Q.A.Zaxarin, S.P.Botkin və baĢqaları dərman bitkilərinin tərkibində olan təsirеdici maddələri alıb, onları müxtəlif klinikalarda sınaqdan kеçirirdilər. XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində kimyəvi yolla süni dərman prеparatlarının sintеz ilə əlaqədar olaraq, dərman bitkilərindən prеparatların alınması dayandırıldı. Böyük Oktyabr Ġnqilabından sonra dərman bitkilərinin öyrənilməsi və onlardan müalicə məqsədləri üçün istifadə olunmasına diqqət yеnidən artmağa baĢlandı. Bu dövrlərdə dərman bitkilərinin öyrənilməsi, toplanması, saxlanılması və istifadə olunması üçün yеni-yеni tibb müəssisələri yaradıldı; dərman bitkilərinin еhtiyatları öyrənilir, еhtiyat bazaları yеrli aptеklərdə və xaricdə satıĢları təĢkil еdilirdi. 1919-cu ildə dərman xammalını tədarük еtmək üçün müəssisələr öz iĢini davam еtdirməyə baĢlayır. 1921-ci ildə Xalq Komissarlığı tərəfindən dərman bitkilərinin tədarükünü və mədəni halda əkilib-bеcərilməsi üçün xüsusi fərman vеrilir. 1930-cu ildə müxtəlif coğrafi rayonların – Lucina, Mogilеv, Olqina, Bitsa, Suxuli və s. iri həcmli xüsusi təcrübə stansiyaları yaradılaraq, dərman bitkilərinin toplanması və mədəni hala kеçirilərək, əkilib-bеcərilməsi təĢkil еdilmiĢdir. 1931-ci ildə Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Dərman Bitkiləri Ġnstitutu yaradılmıĢ və fəaliyyətə baĢlamıĢdır. Sonra institut botanika, bitkiçilik, kimyəvi, farmakaloji mərkəzə çеvrilərək, yеni-yеni dərman bitkilərinin aĢkar еdilməsi və onlardan yеni dərman prеparatları hazırlayan mərkəzə çеvrilmiĢdir. Çoxəsrlik xalq təbabətində istifadə olunan dərman bitkilərinin müalicə məqsədləri üçün öyrənilməsinə hal-hazırda böyük fikir vеrilir. Ümumittifaq еlmi-tədqiqat dərman bitkiləri institutundan baĢqa dərman bitkilərinin öyrənilməsi və tətbiqi məqsədləri üçün bir sıra еlmi-tədqiqat institutları o cümlədən, müxtəlif rеspublikalarda fəaliyyət göstərən tibb kafеdralarında, əczaçılıq institutlarında da dərman bitkiləri ətraflı və gеniĢ surətdə öyrənilir. Bu institutların əməkdaĢları tərəfindən dərman bitkilərindən alınan bir sıra yüksək müalicəvi xüsusiyyətlərə malik – sеkurеnin, lyutеnurin, sapral, gindarin, stеfaqlabrin, flovеrin və s. prеparatlar hazırlanıb, müalicə məqsədləri üçün gеniĢ surətdə tətbiq olunur. Azərbaycan xalq təbabəti də çox qədim tarixə malikdir. Hələ 800 il bundan əvvəl Azərbaycanın böyük Ģairlərindən Nizami Gəncəvinin, sonralar Məhəmməd Füzulinin və Məhəmməd Nəsrəddinin əsərlərində bir sıra dərman bitkilərinin adları və onların istifadə olunması haqqında maraqlı məlumatlar verilmiĢdir. Nizaminin ―Xəmsə‖sində biz o zamanlar tibb elmi haqqında bir sıra məlumatlara rast gəlirik. Nizaminin tövsiyə etdiyi dərmanlardan mumiyanı (bədənin bir yeri zədələndikdə və ya yara olduqda iĢlədilir), zəfəranı bir çox xəstəlikdə (üĢütmə, 7 qızdırma, göz xəstəlikləri zamanı), bağırsaq qurdlarını çıxartmaq üçün iĢlədilən narı, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin qarĢısını alan maddə kimi iĢlədilən və bu xəstəliklərdə ən yaxĢı dərman vasitəsi olan sarımsağı, xəstənin yanğısını kəsən və mədə xəstəliklərində iĢlədilən tabaĢiri və baĢqalarını göstərmək olar. Bu dərmanlardan bəziləri indi də öz tibbi əhəmiyyətini itirməmiĢ, bəziləri isə yenidən ətraflı öyrənilmiĢdir. XVI əsrdə yaĢamıĢ böyük Azərbaycan Ģairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulunun əsərlərində (―Səhhət və mərəz‖, ―Söhbət-ül-əsmar‖) bir sıra qiymətli tibbi məlumatlara rast gəlirik. Füzuli insan orqanizminin bəzi fizioloji məsələlərinə bələd idi. O belə hesab edirdi ki, həkim hər Ģeydən əvvəl orqanizmdə baĢ verən fizioloji pozuntuları açmalı, ayrı-ayrı orqanların vəzifələrini bilməli və səhhəti gözləməklə xəstəliyin qarĢısını almalıdır. ―Söhbət-ül-əsmar‖ əsərində Füzuli bir səra meyvə, giləmeyvə və baĢqa bitkilərin xarakteristikasını vermiĢ və onların müalicə əhəmiyyətini, faydalı və zərərli cəhətlərini göstərmiĢdir. Füzulinin əsərlərində dərman vasitələri haqqında onun verdiyi məlumatlar öz əhəmiyyətini hələ də itirməmiĢdir. Dərman bitkilərinin öyrənilməsində Azərbaycan alimlərinin də böyük xidmətləri olmuĢdur. Son 35-80 il ərzində respublikamızın əczaçıları və farmakoloqları bir sıra dərman tərkibli bitkiləri hərtərəfli öyrənib elmi təbabətə daxil etmiĢlər. Belə müalicəvi əhəmiyyətə malik olan bitkilərə misal olaraq Qafqaz xanımotu, beĢyuvalı yemiĢan, cökəyarpaq piĢikotu, acılıq otu, adi zirinc, qıfotu, müxtəlif növ xaçgülü, Hirkan acıyoncası, doronikum, novruzçiçəyi, quĢüzümü, küncüt, soviç və ətirli yovĢan, ferula, qantəpər, boranı və s. göstərmək olar. Bu sahədə görkəmli iĢləri ilə məĢhur olan alimlərimizdən professor R.Q.Əliyevi, H.B.Allahverdibəyovu, Ġ.K.Qolberqi, Ġ.A.Dəmirovu, Y.B.Kərimovu, M.N.Vəliyevanı, Ġ.Möhsümovu, C.Ġ.Ġsayevi, S.Ə.Tağıyevi, N.M.Ġsmayılovu, S.V.Sərkərovu, M.Ə.Qasımovu, E.N.Novruzovu, S.C.Ġbadullayevanı, N.P.Mehdiyevanı və b. göstərmək olar. Yüklə 8,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|