Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

Dərman bitkilərinin toplanması. 
Dərman  bitkilərindən  qurudulmuĢ  halda  tibbi-profilaktik  məqsədəlr  üçün  geniĢ  istifadə 
olunur.  Dərman  bitkiləri  mürəkkəb  kimyəvi  quruluĢlara  malikdir.  Tədiqaqatlar  zamanı  müəyyən 
edilmiĢdir  ki,  dərman  bitkilərinin  tərkibi  müxtəlif  quruluĢlu  maddələrdən  –  alkoloidlərdən, 
qlükozidlərdən, saponin, flavanoid, kumarin, fürokumarin, aĢı və boyaq maddələri, vitamin, karotin, 
qətran,  selik,  yapıĢqanlı  və  s.  ibarətdir.  Bu  maddələrə  təsiredici  maddələr  deyilir.  Lakin,  bu 
maddələr  bitkinin  hər  bir  hissəsində  bərabər  miqdarda  olmur.  Məsələn,  bəzi  bitkilərin  yarpağında 
təsiredici  maddələr  çox,  kök  hissəsində  az,  bəzən  heç  olmaya  da  bilər.  Buna  görə  də  dərman 
bitkisinin  bütün  hissələrini  deyil,  onun  lazım  olan  hissələrini  (yarpağını,  çiçəyini,  toxumunu, 
qabığını,  meyvə  və  giləmeyvəsini,  kökünü,  kökümsovunu,  soğanağını  və  s.)  toplayırlar.  Qeyd 
etmək lazımdır ki, təsiredici maddələrin miqdarı bitkinin keçirdiyi inkiĢaf fazalarından asılı olaraq, 
dəyiĢir.  Bitkilərin  müxtəlif  hissələrində  təsiredici  maddələrin  və  inkiĢaf  fazasının  hansı  dövründə 
daha  çox  toplanması  tədiqqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmiĢdir.  Məsələn,  yovĢanın  çiçəklərində 
təsiredici maddə santonin bitkinin müxtəlif inkiĢaf dövründə müxtəlif miqdarda olur.  
Analiz  nəticəsində  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  bu  bitkinin  çiçəkləri  hələ  qönçə  ikən  daha  çox 
santoninə  malik  olur.  Lakin,  qönçələr  açıldıqda  sonra  santoninin  miqdarı  azalmağa  baĢlayır, 
çiçəklər solub tökülən zaman isə santonin yox dərəcəsinə çatır.  
Demək olar ki, bütün bitkilərin inkiĢaf dövründə bu qanunauyğunluqlara rast gəlmək olar. 
Məsələn,  gülxətimi  köklərində  selikli  maddə  və  niĢasta  bitki  çiçək  açan  dövrdə  ən  az  miqdarda 
olduğu  halda,  yazın  əvvələrində  payız  aylarında  (yəni  bitkinin  çiçəkləri  solub  tökülən  zaman)  ən 
yüksək  səviyyəyə  çatır.  Biyan  bitkisində  isə  bunun  əksini  görürük,  biyanın  kökünün  tərkibindəki 
qlisirizin adlı təsiredici maddə isə ən çox bitki çiçək açan dövrdə olur. 
Bu cəhətdən zəhərli bitkilər daha səciyyəvi və maraqlıdır. Məsələn, tərkibində nikotin olan 
tütün  və  ya  morfin  alkaloidi  –  xaĢxaĢ  bitkiləri  öz  inkiĢaf  fazalarının  son  dövründə  daha  çox 
zəhərləyici  xassəyə  malik  olur.  Dərman  bitkilərinin  inkiĢaf  fazalarında  müĢahidə  olunan  belə 
xüsusiyyətlərə  çoxlu  misallar  göstərmək  olar.  Bütün  bunları  nəzərə  alaraq  dərman  bitkilərinin 
toplanması iĢini ilin müəyyən vaxtlarında aparırlar. Bu isə toplanılan xammalın keyfiyyətinin yaxĢı, 
müalicə əhəmiyyətinin yüksək olmasını təmin edir. 

---

283 
 
Bitkinin yerüstü hissəsindən istifadə etmək lazım gəldikdə onu yeni çiçək açmağa baĢlayan 
zaman, yarpaq, gövdə və çiçəkləri ilə birlikdə toplamaq lazımdır. Çiçəkləri isə bitki təzə çiçək açan 
vaxt toplamaq lazımdır. Bu, xüsusən daha çox mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olan bitkilərə aiddir. 
Çobanyastığı, solmazçiçək, gülümbahar və darçın bitkilərinin çiçəklərini isə tam çiçək açan dövrdə 
toplamağı  məsləhət  görürlər.  Tumurcuqları  yaz  fəslində,  onların  tökülməsinə  az  qalmıĢ,  ĢiĢməyə 
baĢlayan zaman toplayırlar. 
Dərman bitkilərinin toxumlarının, meyvə və giləmeyvələrini tam yetiĢdikləri vaxt toplamaq 
lazımdır.  Onların  yeraltı  hissələrini,  köklərini,  kökümsov  gövdələrini,  soğanaqlarını  və  yeraltı 
yumru gövdələrini payızın son ayında, nadir hallarda yazın ilk aylarında toplamaq lazımdır. Çünki 
bu  dövrə  kimi  bitkilərin  yarpaqları  tökülür  və  bitkisinin  hasil  etdiyi  qida  maddəsinin  çoxu  onun 
kökündə toplanır.  
Kökləri toplayarkən aĢağıdakı ümumi qaydaya riayət etmək lazımdır:  
a) birillik dərman bitkilərinin kökləri bitki çiçək açmağa baĢladığı anda;  
b) ikiillik bitkilərin kökləri ya payızda, ya da ikinci ilin yazında; 
c)  çoxillik  dərman  bitkilərinin  köklərinin  əsas  hissəsi  payızda,  bir  qismi  isə  erkən  yazda 
toplanmalıdır (altey, xammotu bitkisinin kökləri kimi). 
Torpaqdan  qazılıb  çıxarılmıĢ  kök,  kökümsov  gövdələr,  kök  yumruları,  soğanaqları  əvvəl 
soyuq  su  ilə  yuyub  təmizləmək,  sonra  yerüstü  hissədən,  qurumuĢ  və  çürümüĢ  hissələrdən  ayırıb 
qurutmaq lazımdır. 
Dərman bitkilərinin yerüstü hissələrini (bitkinin çiçək, yarpaq və gövdəsini) bitki tam çiçək 
açan zaman toplamağı məsləhət görürlər.  
Zoğlar payızın son və yazın ilk ayında, qabıqlar isə bitki Ģirə ilə zəngin olarkən  – yazın ilk 
ayında toplanılmalıdır. 
Ümumiyyətlə yazda, bitkinin qabıq hissələrində təsiredici maddələr daha çox olur.  
Sitrus  bitkilərinin  qabıqları  isə  meyvələr  tam  yetiĢdikdən  sonra  toplanır.  Bitkilərin 
qabıqlarını adətən cavan gövdəsindən və qol-budaqlarından toplayırlar. Qabıqlar gövdədən ayırmaq 
üçün xüsusi bıçaqlardan istifadə olunur. Bu məqsədlə bitkinin  gövdəsinin üzərini çərtərək qabıqlar 
soyur,  sonra  isə  qurudurlar.  Dərman  bitkilərinin  yerüstü  hissələrini  Ģehsiz  və  yağınursuz,  aydın 
günəĢli havada toplamaq lazımdır. Yağınurlu, dumanlı və çiskinli havada toplanılan bitkilər çox gec 
quruyur, adətən qızıĢaraq təbii rəngini dəyiĢib, tünd qonur rəngə çevrilir. Bitkilərin çiçək, yarpaq və 
meyvələrini əl ilə, nadir hallarda isə ağac Ģanalarla toplayırlar. Ot halında olan dərman bitkilərinin 
yerüstü hissələrinin qayçı, bıçaq və ya çinlə biçib toplayırlar. Kökləri, kökyumurularını, kökümsov 
gövdələri  və  soğanaqları  isə  ya  bel  və  kərki  vasitəsilə,  ya  da  yeri  Ģumlamaqla  (məsələn,  biyan, 
boyaqotu,  dəvədabanı  və  s.)  toplayırlar.  Dərman  bitkilərin  toplayarkən  onların  qurd  yemiĢ, 
həĢəratdan zədələnmiĢ, göbələk xəstəliyinə tutulmuĢ və baĢqa səbəblərdən çürümüĢ hissələrini seçib 
ayırmaq lazımdır. 
Bitkinin  yarpağı,  çiçəyi  və  otları  adi  səbətlərə  yığılır.  Təzə  giləmeyvələri  təmiz  səbətlərə, 
quru meyvələri, kökləri və qabıqları isə kisələrə yığmaq, toplanmıĢ dərman xammalını qurutmazdan 
əvvəl  çeĢidlərə  ayırmaq  lazımdır.  Meyvə  və  toxumlarını  toplamazdan  əvvəl  yetiĢməmiĢ,  əzilmiĢ 
hissələri  kənar  etmək  lazımdır.  Kök  və  kökümsov  gövdələri  xəlbirin  içərisində,  axar  suda  yumaq 
yaxĢı  nəticə  verir.  Kökündə  selik  maddə  saxlayan  dərman  bitkilərini  suda  çox  saxlamaq  olmaz. 
Toplanan  kök  və  kökümsov  gövdələrin  yerüstü  hissələrini  kəsib  atmaq lazımdır. Çox  yoğun  olan 
köklər daha yaxĢı qurusun deyə uzununa kəəsib xırdalanmalı və qabıqdan çıxarılıb qurudulmalıdır.