Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

Canavargiləsindən  müalicəvi  mazın  hazırlanması:  5  hissə  cövhərindən  götürüb  10  hissə 
vazelin  və  ya  kərə  yağı  ilə  qarıĢdırıb  alınan  mazdan  revmatizm,  nevralgiya,  podaqra  ağrılarında 
sürtkü  kimi  istifadə  edilir.  Meyvəsini  distillə  olunmuĢ  suyuna  töküb  qaynadaraq  cövhərini 
hazırlayıb mədə xərçəngində stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə 
qəbul edin.  
 
ĠYDƏ – Elaeagnaceae Juss. fəsiləsi  
Çaytikanı - «Sibir ananası» - Hippophae rhamnoides 
L. 
 
Dünya  florasının  tərkibində  iydə  fəsiləsinin  3  cinsinə 

---

151 
 
və 66-ya qədər növünə rast gəlmək olar. Bu növlər ağac və kol bitkiləri olub yer kürəsinin mülayim 
və  subtropik  iqlim  zonalarında  yayılmıĢdır.  Ġydə  fəsiləsinə  aid  olan  növlərin  əksəriyyəti  qida, 
dərman,  aĢı,  boyaq,  nektar  və  bəzək  bitkisi  hesab  edilir.  Bu  cinslər  arasında  xalq  təsərrüfatmm 
müxtəlif sahələrində istifadə olunan çaytikanı növü xüsusi yer tutur. 
Çaytikanı - Hippophae rhamnoides L. yunan sözü olub, botaniki adının mənası «hippos - at, 
phae - parlaq, rhaminos - tikan, eides - növ» mənasını bildirir. 
Bitkinin  çiçək  və  giləmeyvəsinin  saplaqları  çox  qısadır.  Budaqlarının  hər  tərəfindən  sıx 
giləmeyvə ilə əhatə olunmasına görə ona çaytikanı (oblepixa) adı verilmiĢdir. 
Hazırkı dövrə qədər botaniklər çaytikanı cinsinin 3 növə mailk olduğunu qeyd edirlər. 
ArmudaoxĢar çaytikanı - H.rhamnoides L., söyüdyarpaq çaytikanı - H. rh. salicifolia D.Don. 
və Tibet çaytikanı — H. rh. tibetana Schlecht. 
Tibet çaytikanı 1869-cu ildə botanik ġlextendan tərəfindən, söyüdyarpaq çaytikanı isə 1825-
ci ildə ingilis botaniki David Donom tərəfindən təsvir edilmiĢdir. 
Bu növlər içərisində ən qiymətlisi isə adi çaytikanı hesab edilir. 
Təcrübə  sahəsində  əkilib-becərilən  çaytikanı  bitkisi  sanki  zəngin  bir  «qızıl  xəzinəsini» 
xatırladır. Bu qəribə bitki Rusiya ərazisində 200 ildən artıqdır ki, mədəni halda becərilir. Bu sirli və 
ecazkar  bitkinin  gözəl  görünüĢünə  və  nadir  müalicəvi  xüsusiyyətlərinə  görə  «qızıl»,  «qızıl 
giləmeyvə», «qızıl bəhrə» xoĢ ekzotik ətrinə və iyinə görə «sibir ananası» adlandırırlar. 
Müalicə məqsədləri üçün bitkinin bütün hissələrindən istifadə edilir. 
Çaytikanı  -  Hippophae  rhamnoides  L.  hündürlüyü  2-5(10)  m-ə  çatan  qol-budaqlı,  tikanlı 
koldur.  Lanset  formalı,  üst  hissəsi  tünd-yaĢıl,  alt  hissəsi  isə  gümüĢü-ağ  rəngli,  gödək  saplaqlı 
yarpaqları  var.  Aprel-may  aylarında  çiçəkləyir.  Erkək  çiçəkləri  gümüĢü-qonur,  diĢi  çiçəkləri  isə 
sarımtıl  rəngdə  olub,  sünbül  formasında düzülmüĢdür.  Sarı,  qızılı-sarı  və  ya  narıncı-qırmızı  rəngli 
giləmeyvələri  scntyabr-oktyabr  aylarında  yetiĢir.  Girdə,  oval  və  uzunsov  formalı  gilələri  noxud 
boyda olur. Meyvəsinin dadı turĢməzə, turĢməzə-Ģirin və ətirlidir. Çaytikanı kolları 3 və 4-cü ildən 
baĢlayaraq məhsul verir. 5-6 yaĢlı kollardan orta hesabla 1-2 kq, sonrakı illərdə isə 5-8 kq məhsul 
alınır. 
Çaytikanı  yabanı  halda  Orta  Asiyada,  Qafqazda,  ġərqi  və  Qərbi  Sibirdə,  Altayda  geniĢ 
yayılmıĢdır. 
Azərbaycanda  çaytikanına  Alazan  çayı  vadisində,  Quba-Xaçmaz,  ġəki-Zaqatala 
bölgələrində,  Oğuz,  Qəbələ,  Balakən,  Kəlbecər,  Ağdərə,  Lənkəran  rayonlarında, Naxçıvan  MR-də 
dəniz  səviyyəsindən  1900-2000  m  hündürlükdə  kolluqlar  Ģəkilində  təsadüf  edilir.  Bu  bitki  ən  çox 
çay vadilərində, qumsal yerlərdə bitir. 
Təəssüf ki, respublikamızda bu qiymətli bitkinin qorunub saxlanılmasına az qayğı göstərilir. 
MeĢə  təsərrüfatı  idarələri,  təbiəti  mühafızə  təĢkilatları  onun  kütləvi  surətdə  qınlmasının  qarĢısını 
almaq üçün ciddi tədbirlər görməlidirlər.