Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

GICĠTKƏN – Urticaceae Juss. fəsiləsi  
Ġkievli gicitkən – Urtica dioica L. 
 
Hələ çox qədim dövlərdə insanlar gicitkənın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanıĢ idilər. 
Dioskorid  və  Hippokrat  gicitkən  bitkisinin  sirli  müalicəvi  xüsusiyyətləri  haqqında  maraqlı 
məlumatlar vermiĢlər. Tərkibindəki zəngin qidalı maddələr, əhəmiyyətli mineral duzlarla və həyat 
üçün  vacib  sayılan  vitamin  çoxluğu  ilə  fərqlənən  gicitkən  bir  sıra  qabaqcıl  ölkələrin  alimlərini 
çoxdandır ki, özünə cəlb etmiĢdir. 
Dünya  florasının  tərkibində  gicitkən  cinsinin  50-yə  qədər  növü  yayılmıĢdır.  Ən  çox  Yer 
kürəsinin mülayim iqlim zonalarında rast gəlinir. Bu cinsin Qafqazda, o cümlədən, Azərbaycanda 3 
növü yayılmıĢdır. 
Urtica  -  latınca  «yandırmaq»,  «dalamaq»  mənasını  bildirir.  Gicitkənin  yarpaq  və 
gövdələrinin  üstü  silisium  və  qarıĢqa  turĢusu  ilə  zəngin  sıx  tükcüklərlə  əhatə  olunmuĢdur.  Bu 
tükcüklərin  ucu  iti  və  kövrəkdir.  Bitkiyə  toxunduqda  ani  halda  tükcüklərdən  bir  neçəsi  dərinin 
toxumasına  batır  və  ucları  çox  asanlıqla  qırılır.  Elə  bu  vaxt  silisium  və  qarıĢqa  turĢusunun 
qarıĢığından ibarət çox kəskin yandırıcı və dalayıcı xüsusiyyətə malik maye dərinin içərisinə daxil 
olur. 
Respublikamızda ən geniĢ yayılan növü dalayan gicitkəndir. Buna ikievli gicitkən də deyilir. 
Gicitkənin bu növü «gəzənə» adı ilə tanınır.  
Gicitkən, demək olar ki, Azərbaycanın bütün zonalarında yayılmıĢdır. Respublikamızın dağ-
meĢə rayonlarında onun sənaye əhəmiyyətli ehtiyatı vardır. Qiymətli növü ikievli gicitkəndir. 
Ġkievli  gicitkən  (buna  iri  gicitkən  də  deyirlər)  -  U.  dioica  L.  hündürlüyü  100-150  sm  olan 
çoxillik  ot  bitkisidir.  ġaxəli  köklər,  dördillik  yerüstü  gövdəsinin  budaqlanması,  qarĢı-qarĢıya 
düzülmüĢ tünd-yaĢıl yarpaqlardan ibarət olması bu bitki üçün səciyyəvi əlamətdir. YaĢıl rəngli xırda 
çiçəkləri isə budaqlarının qoltuğunda sünbül çiçək qrupunda toplanmıĢdır. Ġyun ayından baĢlayaraq, 
sentyabra kimi çiçəkləyir. Meyvəsi qutucuqdur. 
Gicitkən  qiymətli  dərman  bitkisidir.  Ġstər  xarici  ölkələrdə,  istərsə  də  respublikamızda 
gicitkən  dərman  bitkisi  kimi  iĢlədilir.  PolĢa  xalq  təbabətində  ondan  qankəsici  kimi,  qara  ciyər 
xəstəliklərində, oynaqlarda baĢ verən revmatizm əleyhinə və  saçın tökülməsinə qarĢı geniĢ istifadə 
olunur.  Bolqarıstan  və  Almaniyada  qanazlığına,  ateroskleroza,  əzələ  və  oynaq  revmatizminə, 
suçiçəyinə,  böyrək  və  sidik  kisəsi  soyuqdəymələrinə,  qara  ciyər,  öd  kisəsi,  mədə-bağırsaq 
spazmalarına, həmçinin, babasil, dəridə baĢ verən göbələk və s. xəstəliklərə qarĢı müvəffəqiyyətlə 
istifadə edilir. Fransada uzun sürən kəskin xroniki bağırsaq iltihabında, eləcə də vərəm, dizenteriya 
və s. xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir. 
Cavan  gicitkən  yarpaqlarından  alınan  Ģirədən  öd  yollarında  əmələ  gələn  daĢların 
əridilməsində, eləcə də qara ciyər soyuqlamasında və iflicə qarĢı istifadə olunur. 
Kökündən  və toxumlarından hazırlanmıĢ cövhərin Ģəkərlə qarıĢığı böyrək və öd  yollarında 
çoxdan  kök  salıb  bərkimiĢ  daĢların  əridilməsinə  kömək  edir.  Həvəngdəstədə  döyülüb  əzilmiĢ 
gicitkəndən  oynaqlarda  və  eləcə  də  əzələlərdə  əmələ  gələn  revmatizmə  və  radikulitə  qarĢı 
yapıĢdırıcı məlhəm kimi istifadə edilir. Gicitkəndən hazırlanan preparatlardan uĢaqlıqda və babasil 
xəstəliklərində  baĢ  verən  qanaxmalarda,  mədə  yaralarında,  vitamin  çatıĢmazlığında  geniĢ  istifadə 
olunur. Bu xəstəliklərin sağalmasına kömək edən onun tərkibində olan C, K vitaminləri, karotin və 
xlorofil birləĢmələridir. K vitamini qankəsicidir. Xlorofıl orqanizmin həyat fəaliyyətini gücləndirir, 
maddələr  mübadiləsini  yüksəldir,  uĢaqlığın  tonusunu  artırır,  mədə-bağırsaq,  ürək-damar 
sistemlərinin normal iĢləməsinə Ģərait yaradır. Orqanizmin yeni toxumalarla təmin olunmasında və 
eləcə də toxuma pozuntularının qarĢısını almaqda, bir sözlə, xlorofıl orqanizmdə baĢ verən normal 
həyat fəaliyyətinin nizamlanmasında əsas rol oynayır. 

---

53 
 
Gicitkən sanki vitamin fabrikidir. Onun yarpaqları C vitamini ilə zəngindir. Tərkibindəki C 
vitamininin miqdarı qarağat, kartof, kök və əvəlikdəkindən çoxdur. Yarpaqlarnın tərkibində B və B
2
 
vitaminləri  də  vardır.  Odur  ki,  respublikamızın  bir  çox  rayonlarında  bitkinin  təzə,  tünd-yaĢıl 
yarpaqları  azca  ovulub  duzla  yeyilir.  Ondan  kükü  və  müxtəlif  xörəklər  biĢirilir.  Bitkinin  cavan 
yarpaq  və  zoğuna  soğan,  istiot,  keĢniĢ,  qoz,  yağ  və  azca  sirkə  əlavə  edilərək  xəmir  xörəklərinə 
qatılır.  Azərbaycanın  bir  çox  rayonlarında  gicitkənin  yarpaqlarını 
qurudur,  ona  azca  Ģəkər  qatıb  saxlayır  və  yeri  gəldikcə  ədviyyə 
kimi istiafdə edirlər. Bundan əlavə, gicitkəndən kətə,  qutab, salat, 
göyərti  Ģorbası,  püre  və  s.  hazırlanmasında  istifadə  edilir.  Cavan 
zoğ  və  yarpaqlarını  duza  qoyurlar.  Cavan  yarpaq  və  gövdəsini 
doğrayıb  kölgəli  yerdə  qurudurlar.  ġoraba  tutduqda,  əriĢtə,  kükü 
biĢirdikdə  ədviyyat  qatqısı  kimi  iĢlədilir.  Qanı  az  olan  adamlara 
təzə gicitkən yemək məsləhət görülür. 
Gicitkən  həm  də  qiymətli  yem  bitkisidir.  Belə  ki,  onun 
qarğıdalı,  sorqo,  çovdar,  vələmir,  çuğundur,  kartof  müxtəlif  yem 
əhəmiyyətli  otlara  birikdə  hazırlanmıĢ  silosu  yüksək  keyfiyyətli 
olur. 
Gicitkən bitkisi qidalılığına görə paxlalı bitkilərdən heç də 
geri  qalmır.  Gicitkənin  tərkibində  20,8%  protein,  2,5%  yağ,  18%  sellüloz,  30,7%  tərkibində  azot 
olmayan  Ģirə,  16,6  mq%  kalium,  kalsium  və  dəmir  tərkibli  makroelementlər,  50  mq%-ə  qədər 
karotinoid  və  s.  maddələr  tapılmıĢdır.  YaĢıl  yarpaqlarının  tərkibində  2,5-5,0%-ə  qədər  xlorofıl  
vardır.  Gicitkən qiymətli texniki bitki sayılır. Gövdəsinin tərkibində lif istehsal etmək üçün çoxlu 
sellüloz  maddəsi  aĢkar  edilmiĢdir.  Yarpaqlarının  tərkibində  K  vitamini,  urtisin  qlükozidi,  aĢı  və 
zülal  maddələri,  qarıĢqa  və  askorbin  turĢusu,  C  (C
17
H
20
O
6
N
4
)  vitamini,  pantoten  turĢusu, 
protoporfirin  (C
34
H
34
O
4
N
4
),  koproporfirin  (C
36
H
38
0
8
N
4
)  və  bir  sıra  karotinoid  birləĢmələri 
tapılmıĢdır. Bundan əlavə, tərkibində 5%-ə qədər xlorofil maddəsi, 1,96%-ə qədər 3-0 qlikozid və 
3-0 rutinozid-kversetin, kempferol və izoramnetin flavonoidləri, 10%-ə qədər niĢasta və s. maddələr 
də vardır. 
YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 14,40% kül maddəsi, mq/q hesabı ilə 34,20 - K, 37 -40 - Ca, 
6,00 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri, mkq/q%-lə: 0,31 - Mn, 0,80 - Si, 0,50 - Zn, 0,13 - Co, 248,00 
-  Mo,  0,06  -  Cr,  0,11  -  A1,  16,64  -  Ba,  10,50  -  Se,  0,12  -  Ni,  1,15  -  Sr,  0,06  -  Pb  və  s. 
mikroelementləri tapılmıĢdır. 
Gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında ilk maraqlı məlumatı Ġbn Sina vermiĢdir. Dahi 
təbib  doğranıb  nazik  toz  halına  salınmĢ  gicitkənlə  burun  qanaxmalarının  kəsilməsində  istifadə 
etmiĢdir. Toxumundan alınmıĢ cövhər astma, hava çatıĢmazlığı və plevritin müalicəsində iĢlədilir. 
Gicitkəndən ağ ciyər, öskürək, uĢaqlıq qanaxmalarında da istifadə edilmiĢdir. 
ġirəsinə Ģəkər qatıĢdırıb öskürək əleyhinə əla müalicəvi vasitə kimi istifadə olunınuĢdur. 
Gicitkənin  yarpaqlarından  alınmıĢ  təzə  Ģirəsindən,  dəmləməsindən  bir  sıra  xəstəlikləri 
müalicə edirlər. Həmçinin Ģəkər əleyhinə də iĢlədilir. 
MeĢə  açıqlıqlarında  (talalarda),  bağ  və  bağça  çəpərlərinin  kənarlarında,  çox  günəĢli 
sahələrdə tər, incə gicitkən cücərtilərinə rast gəlmək olar. Gicitkəni çiçək açan dövrdə toplayırlar. 
Erkən  yazda  özünüzü  «canlı»  vitaminlərlə  təmin  edə  bilərsiniz.  Həmin  vaxt  gicitkənin  yarpaqları 
zəngin C vitamininə malik olur. Yarpaqlarında vitaminin miqdarı qarağatdakından 2 dəfə, karotinin 
miqdarı  yerkökündəkindən,  K  vitamini  isə  ispanaq  və  kələmdəkindən  artıqdır.  Xalq  təbabətində 
gicitkəndən lap qədim zamanlardan istifadə edirlər. 
Gicitkəndən  hazırlanan  preparatlar  polivitamin,  tonusartırıcı,  qankəsici,  yarasağaldıcı, 
antiseptik,  südartırıcı,  sidikqovucu,  iĢlədici,  bəlğəmgətirici  kimi  ĢiĢ  əleyhinə  iĢlədilir.  Gicitkən 
yarpaqlarının tərkibindəki sekretin maddəsi orqanizmdə insulinin əmələ gəlməsini stimullaĢdırır və 
qanda Ģəkərin miqdarını azaldır.  
Gicitkənin yarpaq və kökündən müalicə preparatlarını hazırlamaq üçün lazım olan xammalı 
may-iyul  aylarında,  çiçəkləmənin  axırına  yaxın  toplamağı  məsləhət  görürlər.  Çiçəyi  solub  baĢa 
çatdıqdan  sonra  bitki  öz  faydalı  xüsusiyyətlərinin  yarısını  itirir.  Gicitkəndən  hazırlanan 

---

54 
 
preparatlardan istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhət edin. Çünki qanının qatılığı yüksək olan, 
aterosklerozdan  və  hipertoniyadan  əziyyət  çəkən  xəstələrə  gicitkəndən  istifadə  etmək  məsləhət 
görülmür. 
Yazda vitamin çatıĢmazlığına qarĢı, cavan zoğlarından alınan Ģirədən 1 çay qaĢığı götürüb 
yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ gündə 3 dəfə için.