Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Noyabr ayının son iki gününün xronikası: Fasiləsiz mitinqlər və tətil davam edir, ermənilər Bakıdan gedir

Ədalət Tahirzadə yazır:

«29 NOYABR 1988.

13.00. Yataqxana qonşularəm Nazım və Qurbanla birgə aerokassaya gəldik baxmağa. İçəri adamla dolu idi. Bayır qapının birinin ağzı yalnız ermənilərlə dolmuşdur. Qapıda rusca yazı vardı: “6 zal – prodaja biletov tolko na Yerevan” (6-cı zal. Yalnız yerevana bilet satışı). Burada 200-300 erməni vardı. Gələndə “Elmlər Akademiyası” metro stansiyasındakı aerokassanın qarşısında da çoxlu adam yığışmışdı. Deyilənə görə, aeroportda da erməni əlindən tərpənmək mümkün deyil.

13.10. Zorge küçəsində poliklinikaların yanından keçirik. Birinin qapısı ağzında qırmızı pillə üstündə yazılmışdır: “Tətilçilər, tibb işçiləri sizinlədir!”. Başqa bir poliklinikanın pəncərəsində kağız yazılıb vurulmuşdur: “Tibb işçiləri tətilçilərə xidmət edir. Yaşasın Qarabağ!”.

Ü.Hacıbəyov küçəsində rus əsgərləri bir erməninin (köçən) ev şeylərini maşına yükləyirlər.

***

Srağagün Azərbaycan televiziyası ilə akademik Firidun Köçərli çıxış edib. Camaatda şair Qabilin çıxışı nə qədər məhəbbətlə qarşılanmışdısa Firidun Köçərlinin çıxışı o qədər etiraz doğurmuşdu. F.Köçərli dindarların mitinqdə çıxışını ələ salmış, ümumiyyətlə, çıxış edənlərin savadsız olduğunu demişdi.

***

Yerevana dekabrın 27-sinədək biletlər satılıb qurtarıb.

***

İçəri dünən gecə odun buraxmayıblar. İndi də tək-tük odun keçirmək istəyənləri qoymurlar. İki-üç oğlan əlində şirə balonu içəri keçmək istəyirdi. Bizim növbətçilər qoymadılar, dedilər ki,əsgərlər onsuz da sındıracaq.

13.25. Meydanda adam azdır, 200-250 min olar. Meydan təmizlənib. Bu gün Akademiyadakı 143 N-li poçtun müdiri, erməni Davidova Karinanı işdən çıxarıblar (əsasən qadınlar). Camaatın Moskvaya vurduğu etiraz teleqramlarını ötürmürmüş.

***

Hava səhərdən çisəkli-yağışlıdır. İndi isə buludlar parçalanıb.

***

14.00. “XXII qurultay adına neftayırma zavodunun çadırında olduq. Tətil edirlər, ancaq çalışırlar ki, xarici ölkələrə cərimə verməsinlər. Çox mübariz əhval-ruhiyyəli kollektivi vardı. 1989-cu il üçün Ermənistana neft göndərilməsinə etiraz edirlər. Dedilər ki, zavod tezliklə tamam dayanacaq, çünki tankerlər neft daşımır. Bir döyüşkən qız dedi ki, 17 ermənini zavod əmək kollektivi şurasının qərarı ilə işdən azad etdik. (Bu üsulu ilk dəfə S. Rüstəmxanlı irəli sürmüşdü). Beləliklə, Bakının ən böyük sənaye müəssisəsi keçən V gündən (25 noyabrdan) tətilə qoşulub…» (5).

Noyabr-dekab mitinqləri təkcə özünün əzəməti, xalqın möhtəşəm birliyi ilə deyil, eyni zamanda o vaxta qədər keçmiş SSRİ-də misli görünməmiş tətil hərəkayı ilə də yaddaşlara həkk olunmuşdur.

Belə hesab edilir ki, SSRİ tarixində siyasi amaclı ilk tətillər ermənilər tərəfindən keçirilib. Amma həqiqət budur ki, SSRİ-də ilk dəfə, lokal şəkildə və iqtisadi amaclı da olsa, tətil keçirməyə cəhd hələ 1986-cl ildə Nemət Pənahlının təşəbbüsü ilə L. Şmidt adına zavodda edilib. Nemət bəy bu barədə yazır: «…Bizim 12-ci sexdə də keyfiyyət məsələsini ortaya atdılar. Bu da onunla nəticələndi ki, növbə ərzində biz daha on-on iki detal yox, ən yaxşı halda 5-6 detal hazırlaya bilirdik. Belə olduğu üçün də maaşımız birdən birə iki dəfə azaldı.

Uşaqları, çətinliklə də olsa, inandırdım ki, hazırladığımız detallara qoyulan qiymətləri dəyişə bilərik. Tələbimiz sükutla qarşılandı. Belə olan halda, iş yoldaşlarımı tətil etməyə və işi dayandırmağa inandıra bildim. Bir gün belə, iki gün belə… Bütün zavod həyacana gəldi. Məsələ burasındadır ki, bizim sex işləməyəndə bütün zavod məcbur dayanırdı. Həmin günlərin termini ilə desək, iş ahəngi pozulurdu. Üç gün sonra məcbur qalıb maaçımızı artırdılar və biz yenidən işə başladıq. Bu, mənim fəhlələrin gözü qarşısında baş verən ilk gözəgəlimli qələbəm idi. Odur ki, nüfuzum birdən-birə daha da artmış oldu. Nüfuzumun artması isə zavod rəhbərliyinə sərf etmirdi. Bu onları qorxudurdu. Odur ki, başıma çox sayda cəlbedici və şiriniləndirici təkliflər yağmağa başladı. Öncə təklif etdilər ki, işə çıxmayım, ayda bir dəfə gəlib imza ataraq maaşımı alım. Razılaşmadım. Daha böyük vədlər gəldi: 1 otaqlı mənzil, ali məktəbin tələbə bileti və s. Təklif vədlərə laqeyid yanaşmam təkcə rəhbərliyi deyil, fəhlə yoldaşlarımı da çox təəccübləndirirdi…» (3, s. 100-101).

Ə. Tahirzadənin qeydlərində daha sonra oxuyuruq: «Bu gecə çadırlar az qala ikiqat artıb. hər çadırın qarşısında onun məxsus olduğu rayonun, kəndin, müəssisənin, zavodun və b. adı yazılıb. Meydanın cənubu artıq çadırlarla başdan-başa örtülüb. Ermənistanlılar danışırlar ki, Ermənistandan getmək çox qorxulu olub, ermənilər yolda maşının qabağını kəsib yandırır, dağıdırlar. Ağsu rayonunun çadırındakılar deyirlər ki, Ağsu, Şamaxı, İsmayıllı rayonlarında erməni kəndlərini kütləvi şəkildə boşaldırlar. Şamaxının və İsmayıllının I katibləri bu işdə fəal iştirak ediblər. Tapşırıblar ki, nə edirsiniz edin, ancaq ölüm olmasın. İndi erməniləri Mərəzəyə yığıb oradan yola salırlar.

***

İki gün qabaq Kirov rayonunda bir erməni öz evini yandırıb qaçıb. ki, guya bizimkilər edib bunu.

15.00. Əsgərlərin yanında durmuş növbətçi oğlanla söhbət edirəm - odunu içəri buraxmamağaəmr verilib, ərzaq da buraxmırlar. Bununla camaatı dağıtmaq istəyirlər. Yeni Suraxanı kəndinin çadırında söhbət edən qoca bir kişi deyir ki, heç kəs bura yeməyə gəlmir, ac dolansaq da duracağıq. Bir orta yaşlı kişi onun sözünə qüvvət verib dedi ki, odun da verməsələr kürək-kürəyə söykənib qızınacağıq, özümüzü yumruqla isidəcəyik, ancaq buradan getməyəcəyik. Ermənilərin kütləvi getməsindən söz düşəndə dedilər ki, Yerevana biletin qiyməti 300 manata, Moskvaya isə 150 manata qalxıb. Gərək sakitliklə çıxıb getsinlər. Öldürmək, döymək olmaz. Bir oğlan dedi ki, bazarda, çörək mağazalarında onlara yemək satılmır. (Bu hərəkat, deyəsən, genişlənib).

Bəli, bu gün mənə aydın oldu ki, erməniləri Azərbaycandan çıxarmaq uğrunda kütləvi, geniş hərəkat başlanıb. Bu, Ermənistandan bizimkilərin çıxarılmasına cavabdır. Əgər fevral-iyun aylarında onların bu hərəkətinə laqeyd yanaşdıqsa, indi xalq heç bir vədə, beynəlmiləlçilik çağırışına qulaq asmaq istəmir; o, ermənilərə nifrət edir, onlara inanmır.

15.35. Radio ilə: Prokurorluğun verdiyi rəsmi məlumat. Dövlət əmlakını külli miqdarda mənimsədiyinə görə Stepanakert inşaat materialları kombinatının sabiq direktoru Manuçarov həbs edilmişdir. Cinayətkar dəstənin başqa üzvləri də həbs edilmişdir. (“Ura!”).

***

96-25-53 (Hacı Əzim Əzimov) (Şaumyana aid sənədlər var).

***

İngiliscə şüar: “To restore the soviet power in upland Karabakh”. “We uphold a just cause!”. Türkcə: “Dağlık Karabağda Sovyet Hakimiyeti berpa edilmelidir”.

***

16.35. Zığ kəndindən çadırında kağız üstündə karandaşla yazılıb: “Ermənin yaxşısına lənət”. Çadırın üstündə Türkiyənin bayrağı dalğalanır. Boynuna qırmızı lent bağlamış qurbanlıq qoyun var. Yəqin ki, axşam kəsib camaata paylayacaqlar.

***

Çadırları da içəri keçirməyə qoymurlar. Ona görə bir neçə çadır əsgər sırasından bayırda, “Abşeron” mehmanxanasına tərəf qurulmuşdur.

17.00. Qobustan qəsəbəsi sakinlərinin çadırı yanında bir qoçu kəsib ağacdan asmışlar. Boynu lentli bir çöngə ilə qoyun isə növbə gözləyir.

***

Yeni şüarlar:

"Bakı nümayişçilərinə Qəbələ (Qutqaşen) hədiyyəsi",

"Əli bəy Huseynzadə, Əliağa Kürçaylı, Xəlil Rza ( Salyan rayonu nəzərdə tutulur) yurdundan gəlmişik!, Qorbaçov, biz səni gözləyirik.

17.30. Bir oğlanın başında qırmızı türk fəsi var (ortası qotazlı). Zavodların (tətilə çıxan) sayı xeyli artıb. Ona görə daha onların adlarını göstərmirəm. Bu gün işləməyən zavodlardansa işləyən zavodların adını sadalamaq daha asandır. Adamları hər iki mehmanxana tərəfdən əsgərlər, sonra isə bizim uşaqlar diqqətlə, yalnız pasportuna görə yoxlayıb buraxırlar. Meydanda 350-400 min adam var (təkcə çadırlarda 20-30 min nümayişçi olar). Qalanların hamısı fəhlə və ziyalılardır. Vəzifəli adamlara rast gəlməzsən. Döşündə “Qızıl ulduz”, “Oraq və çəkic” ordenləri, Ali Sovet deputatının nişanı olan bir nəfəri də görmədim. Akademiklər, SSRİ xalq artistləri, xalq şairləri, xalq yazıçıları və b. yoxdur bu adamlar arasında. Şairlərdən Qabil, yazıçılardan Yusif Səmədoğlu, alimlərdən Kamil Vəliyev gecələr də meydanda olur. Bir neçə dəfə rejissor Eldar Quluyevi görmüşəm.