Ərman preparatları qaraciyərdə metabolizmə

30

  

KONSİLİUM

 

 08/2010

konsilium

D

ərman preparatları 

qaraciyərdə metabolizmə 

uğrayır. Farmakoloji 

vasitələrin, onların 

parçalanma məhsullarının 

zərərsizləşdirilməsi, orqanizmdən xaric 

edilməsi vəzifəsi də qaraciyərin payına 

düşür. Bu baxımdan dərman vasitələri 

də fakultətiv hepatotoksinlərə aid 

edilə bilər. Müalicəvi dozada onların 

toksik təsiri ya yoxdur, ya da öncədən 

söylənilməzdir. Onların bu cür təsiri 

eksperimentlərdə yoxlanıla bilmir. 

Satışa buraxılan preparatların 

hepatotoksikliyi cox ciddi şəkildə 

yoxlanılır. Buna baxmayaraq müəyyən 

şəraitdə qaraciyərə patoloji təsir göstərə 

biləcək dərman preparatlarının sayı 

artmaqdadır. Hazırda hepatotoksik təsir 

göstərən 1000-dən çox dərman preparatı 

mövcuddur. Onların hepatotoksik təsir 

mexanizmi müxtəlif, mürəkkəb, bir çox 

hallarda isə izaholunmazdır. Sarılığa görə 

hospitalizasiya olunanların 2- 5% də 

bu əlamətin səbəbi qaraciyərin dərman 

mənşəli zədələnməsidir. 

Dərman vasitələrinin bir qrupu 

qaraciyər hüceyrəsinə birbaşa zərərli 

təsir göstərə bilir. Onlar “həqiqi 

hepatotoksinlər”dir və toksiki 

təsirləri preparatın dozasından, qəbul 

müddətindən asılıdır və bu təsir 

qabaqcadan proqnozlaşdırıla bilər. 

Misal üçün, məlumdur ki, parasetamol 

15-20 qr dozada hepatotoksik təsir 

göstərir və bəzən ölümə səbəb ola bilir. 

Digərləri isə nadir hallarda, yalnız qəbul 

olunan preparata qarşı həssaslığı olan 

şəxslərdə qaraciyərə zədələyici təsir 

göstərir və bu təsir onların dozasından 

asılı olmur. Bu cür təsir gözlənilməzdir 

və öncədən söylənilə bilmir. Belə 

preparatların təsirindən baş verən 

qaraciyər zədələnmələri 0,1% təşkil edir. 

Qaraciyərə toksik təsir göstərə biləcək 

dərman vasitələrinin siyahısı kiçik 

deyil. Birbaşa hepatotoksiklik göstərə 

biləcək dərman preparatlarına bir sıra 

antidepressantlar, sedativ vasitələr, 

hormonlar, antibiotiklər, vərəm əleyhinə 

preparatlar, sitostatiklər və s.  arasında 

da rast gəlmək olar. İdiosinkraziya 

mexanizmi ilə hepatotoksik təsir 

göstərən dərmanlar içərisində iltihab 

əleyhinə qeyri steroid preparatlar 

(diklofenak), diabet əleyhinə vasitələr, 

diuretiklər, tireostatiklər, antiparazitar 

preparatlar daha çox rast gəlinir. 

Qaraciyər hüceyrələrinə bilavasitə toksik 

təsir göstərə bilən preparatlar öz təsir 

mexanizminə görə aşağıdakı qruplara 

bölünür:

Qaraciyərin parenximasına təsir 

•

edənlər: parasetamol,  izoniazid, 

metildop, diklofenak və s.

Öd axını prosesinə təsir edənlər: 

•

xlorpromazin, aminazin, eritromisin, 

anabolik steroidlər, tiabendazol, 

imipramin, amoksiklav və s.

Qaraciyərə qarışıq təsir mexanizmi 

•

olanlar: sulfanilamidlər, 

nitrofurantoinlər və s.

Qaraciyərin dərman mənşəli 

zədələnməsi riski qaraciyərin xroniki- 

diffuz xəstəliklərində( hepatit, 

steohepatit, sirroz və s.) artır. Dərman 

vasitələrinin qaraciyərə toksik təsir 

göstərə bilməsi riski bir sıra digər 

amillərlə də əlaqədar ola bilər:

Uşaqlar və ahıl yaşlı insanlar (misal 

•

üçün uşaqlara aspirin vermək olmaz)

Qadın cinsi

•

Artıq çəki, piylənmə

•

Alkahol və siqaret (siqaret və alkahol 

•

dərmanların hapatotoksikliyini 

dəfələrlə artırır )

İrsi meyllik

•

Bir-biri ilə uzlaşmayan bir neçə 

•

dərman preparatının eyni vaxtda 

qəbulu

Artıq doza və uzun müddətli dərman 

•

qəbulu

Autoimmun xəstəliklər (revmatoid 

•

artrit, qırmızı qurd eşənəyi)

QİÇS, Hepatit C

•

Acqarına dərman qəbulu

•

Hamiləlik

•

Qaraciyərin dərman mənşəli 

zədələnmələri özünü müxtəlif dərəcədə 

biruzə verə bilər: qanda  qaraciyər 

zədələnmələrinin mötədil artmasından 

tutmuş qabarıq klinik təzahürlərə qədər.

Dərman mənşəli qaraciyər 

zədələnmələrinin  əsas kliniki əlaməti 

sarılıqdır. Zədələnmə bəzən sarılıq 

əlaməti olmadan da başlayır, dərman 

qəbulu davam etdikcə dərinləşərək 

ağır qaraciyər çatışmazlığına keçə 

bilər. Parasetamol, halotan fulminant 

(ildırımsürətli ) qaraciyər çatışmazlığı 

törədə bilər. Dərman mənşəli qaraciyər 

zədələnmələrinin  təsnifatı qaraciyər 

biopsiyasında aşkarlanan morfoloji 

dəyişikliklərə əsaslanır.

DƏRMAN PREPARATLARI 

və QARACİYƏR

Qaraciyər insan orqanizminin ən böyük üzvlərindən 

biri olub həzmdə və maddələr mübadiləsində vacib 

vəzifələr yerinə yetirir. Toksiki və infeksion amillərin 

zərərsizləşdirilməsində qaraciyər mühüm müdafiə 

funksiyasını həyata keçirir. 

sURXAY HADIYEV,

Professor, Əməkdar elm xadimi

08/2010

 

KONSİLİUM

  

31

 

konsilium

Eyni bir preparatın qaraciyərə fərqli 

zədələyici təsirlər göstərə bilməsini 

də nəzərə almaq lazımdır. Misal üçün, 

dopaminin təsirindən fulminant 

qaraciyər çatışmazlığı və ya xroniki 

fəal hepatit inkişaf edə bilər. Xroniki 

qaraciyər xəstəliyi olanlarda bir sıra 

dərman preparatlarının (izoniazid, 

nitrofuranlar, sulfanilamidlər, metildop, 

amiodoron, propiltiourasil, halotan, etil 

spirti) xroniki hepatit və ya qaraciyər 

sirrozunun inkişafına səbəb ola bilməsi 

məlumdur. Oral kontraseptivlərin 

qəbulu xolestaz, xoş xassəli qaraciyər 

adenoması, nadir hallarda isə xərçəng 

xəstəliyinin inkişafına gətirib çıxara bilər. 

Bu preparatların qəbulu bəzən qaraciyər 

venalarının trombozu, Baddi- Hiari 

sindromunun baş verməsi ilə nəticələnir.

Qaraciyərin dərman mənşəli 

zədələnmələri arasında ən çox rast 

gəlinən səbəblər parasetamol və 

etanoldur. Qaraciyərin dərman mənşəli 

zədələnmələrinin müalicəsi müvafiq 

preparatın qəbulunun dayandırılması 

və qaraciyərin pozulmuş funksiyalarının 

bərpasına yönəlmiş tədbirlərin 

aparılmasından ibarətdir. Tərkibi zülalla 

zəngin, kalorili pəhriz təyin edilir. 

Xəstələr hepatotoksik preparatlardan 

qaçınmalı və belə xəstələrə dərman 

malicəsi ehtiyatla aparılmalıdır. 

Parasetamolla zədələnmə varsa 

asetilsisteindən istifadə olunur. Preparat 

vena daxilinə 150 mq/kq dozada, 

sonralar isə 5 gün ərzində 100 mq/kq 

dozada təyin olunur.

Bəzi hallarda vitaminlər (piridoksin, 

tiamin xlorid, sianokobalamin, 

riboflavin), antioksidantlar (tokoferol) 

təyin edilir. Kortikosteroidlər qaraciyər, 

böyrək çatımazlığında istifadə olunur. 

Fulminant qaraciyər çatışmazlığında 

qaraciyərin transplantasiyası aparılır. 

Qaraciyər hüceyrələrini toksik təsirdən 

qorumaq məqsədilə hepatoprotektorlar 

təyin edilir. Bu baxımdan 

HEPADİET

 

preparatı effektiv vasitə kimi özünü 

göstərmişdir.

Qaraciyərin dərman mənşəli 

zədələnmələrinin profilaktikası 

məqsədilə dərman təyinatı zamanı 

xəstələrin allerqoloji və dərman 

anamnezi toplanmalı, hepatotoksik 

müalicə vasitələrinin qəbulu 

məhdudlaşdırılmalı, qaraciyərin 

funksional vəziyyəti qiymətləndirilməli 

və yalnız bundan sonra dərman 

vasitələrinin qəbuluna icazə verilməlidir. 

Bir sözlə, qaraciyərin orqanizmə 

daxil olan kimyəvi maddələrin 

metabolizmində iştirakı nəzərə alınmalı, 

müəyyən şəraitdə dərman vasitələrinin 

bu orqana zədələyici təsir göstərə bilməsi 

ehtimalının hər zaman saxlanıldığı 

yaddan çıxarılmamalıdır. 

REAKSİYA

DƏRMAN VASİTƏLƏRİ

Hepatositlərin kəskin 

nekrozu

Parasetamol, halotan, karbon dörd xlorid, kakain

Kəskin hepatit

İzoniazid, dopamin, halotan, ketokanazol, fenitoin

Xroniki hepatit

Aspirin, nitrofuranlar, metildop, izoniazid, 

oksifenisatin, trozodon

Xolestaz

Xlorpromazin, esterogenlər, nitrofuranlar, 

azatioprin, eritromisin, antitireoid preparatlar

Qaraciyər steatozu

Tetrasiklin, etanol, aspirin, vilproat, amiodoran, 

kortikosteroidlər, zidovudin, dizanozin , liamuridin 

Qranulematoz 

Fenilbutazon, allapurinol, sulfanilamidlər, 

proksinamid, diltiazem

Fibroz

Metatraksat, vit-A, vinil xlorid

Damar zədələnmələri

Azatioprin, cinsi hormonlar, sitostatiklər, anabolik 

steroidlər.

Şişlər

Estrogenlər, vinilxlorid

Hepadİet

Hepatoprotektor 

Detoksikator 

Antioksidant

tərkib komponentləri:

Ənginar yarpağının tozu- 200 mq

Qanqal ( silimarin) - 80 mq

Zəncirotu ( inulin )-  30 mq

Xolin bitartrat - 100 mq

D/L- metionin -40 mq

B6 vitamini - 1 mq 

Qaraciyərə qoruyucu təsir 

•

göstərərək antibiotiklər, 

sulfanilamidlər və digər 

dərman maddələrinin 

qaraciyərə toksiki təsirinin 

qarşısını alır.

Hepatositlərin membranlarını 

•

stabilləşdirir, toksinlərin 

penetrasiyasından qoruyur 

və zədələnmiş hepatositlərin 

strukturunu bərpa edir.

Qanda və bağırsaqlardakı 

•

toksiki maddələri 

zərərsizləşdirir və sorulmasını 

azaldır.

Hepadiet həm də ödqovucu təsir 

göstərərək öd kisəsində durğunluğu 

aradan qaldırır, həzmi yaxşılaşdırır, 

qanda şəkərin səviyyəsini 

normallaşdırır və insulinə olan 

tələbatı azaldir, qanda bilirubinin, 

qalıq azotun, xolesterinin miqdarını 

azaldır, antioksidant təsir göstərərək 

sərbəst radikalların qaraciyərə 

zədələyici təsirinin qarşısını alır.

45 ədəd oval həblər 

•

1 həb gündə 2-3 dəfə 

•

yeməkdən sonra maye ile 

qəbul edilir.

Qaraciyərin dərman mənşəli zədələnmələrinin təsnifatı

“HEPADİET” 

İtaliyanın ESİ

 

zavodunun 

istehsalı olan 

preparatdır