Erməni xəyanəti

ERMƏNĠLƏRĠN SOYQIRIM VƏ DEPORTASĠYA  SĠYASƏTĠ 
 
Əsrlər  boyu  Azərbaycan  xalqının  baĢına  gətirilmiĢ  müsibətlər,  ermənilərin 
soyqırım və deportasiya siyasəti tariximizdə  yadda qalan on dəhĢətli hadisələrdir. 
1905-ci  ildə  ermənilərin  tarixdə  törətdikləri  misli  görünməmiĢ  vəhĢiliklər  1918-
1920, 1948-1953 və 1988-ci ildə yenidən təkrar olunmuĢdur. 
Rus  imperiyasının  sərhədlərinin  geniĢləndirilməsi  Qafqazda  və  ġərqi 
Anadoluda yaĢayan xalqların dinc yaĢayıĢlarına son qoymuĢdur. Eləcə də, erməni 
daĢnaklarının  Azərbaycanda  törətdikləri  misli-bərabəri  olmayan  faciələr, 
vəhĢiliklər  geniĢ  vüsət  almıĢdı.  Onlar  Azərbaycanın  tarixi  torpaqlarını 
erməniləĢdirmək  və  “Dənizdən-dənizə  Böyük  Ermənistan”  yaratmaq  ideyasını 
gerçəkliyə çevirmək məqsədi güdürdülər. 

38 
 
1905-1907,  1918-1920-ci  illərdə  və  1988-ci  ildən  sonra  törədilən  qanlı 
toqquĢmaların  Ģərhinə  ikili  münasibət  -  Azərbaycanda  bu  barədə  susmağın  üstün 
tutulması,  Ermənistanda  isə,  əksinə  düĢmənçilik  münasibətlərinin  geniĢ  vüsət 
almasına  zəmin  yaratmıĢdır.  Bu  zəmin  üzərində  uzun  illərdir,  belə  bir  mənzərə 
yaradılmıĢdır  ki,  guya  əsrin  əvvəlində  də,  sonunda  da  törədilən  milli  qırğınlar 
zamanı,  indinin  özündə  belə,  ölən-öldürülən  də,  yurd-vuvasından  qovulub  evsiz-
eĢiksiz qalan da, torpaqları zorla əlindən alınan da dünyada ən dəhĢətli müsibətlərə 
düçar olan da ermənilərdir. Həmin qanlı faciələr haqqında susmaq isə hələ də qanı 
sızmaqda  olan  sağalmaz  yaralara  biganə  qalmaq  deməkdir.  Azərbaycan  tərəfinin 
milli  ədavət  üzündən  çəkdiyi  müsibətlərin  qıfıl  altında  saxlanılması,  əslində 
qarĢıdurmanı zəiflətməmiĢ,  əksinə  onun  güclənməsinə  əlveriĢli Ģərait  yaratmıĢdır. 
Ermənilər əsrlərdən bəri Azərbaycanlılara qarĢı törətdikləri soyqırımların, dünyada 
görünməmiĢ  vəhĢiliklərin  müqabilində  özlərinə  qarĢı  uydurma  türk  genosid 
siyasətinin  həyata  keçirildiyini  uyduraraq,  əfsanəvi  genosidin  ildönümünü  hər  il 
aprel  ayının  24-də  keçirtməyi  planlaĢdırıblar.  Bununla  da,  dünya  ictimaiyyəti 
qarĢısında  özlərinə  haqq  qazandırmağa,  törətdikləri  vəhĢilikləri,  soyqırımları 
ildırım surəti ilə iĢləyən təbliğat maĢınlarının köməyilə ört-basdır etməyə çalıĢırlar. 
XIX  əsrin  axırı  və  XX  əsr  azərbaycanlıların  həyatında  ən  dəhĢətli 
iĢgəncələr, qırğınlar, soyqırım və mənəvi genosid dövrü olmuĢdur. 
Tarixi  mənbələrə  əsasən  indiki  Ermənistanın  ərazisində  əvvəllər  mövcud 
olan  Ġrəvan  quberniyasının  Ġrəvan,  Eçmiədzin,  Yeni  Bayazid,  Aleksandropol 
qəzalarında,  Tiflis  quberniyasının  Lori-Pəmbək  (Borçalı  mahalı),  Gəncə 
quberniyasının  Zəngəzur  və  Qazax-Dilican  qəzalarında  2310  yaĢayıĢ 
məntəqəsindən,  Kənddən  2000-i  azərbaycanlılara  mənsub  olmuĢdur.  Erməni 

39 
 
əhalisi  əassən  1828-1830-cu  illərdə  və  1915-1918-ci  illərdə  Türkiyədən,  Ġrandan 
köçürülüb gətirilmiĢdir. 
Erməni-azərbaycanlı    münasibətlərindən    tamamilə    kənar  olan,  hadisələrə 
olduqca  obyektiv  yanaĢan  ABġ  professoru  Castin  Makkarti  “Genosid 
olmuĢdurmu?”  adlı  kitabında  rus  və  müstəmləkə  siyasətini  xarakterizə  edərkən 
yazır  ki:  “1828  və  1854-cü  illərdə  ruslar  iki  dəfə  ġərqi  Anadoluya  hücum  etmiĢ, 
hər  iki  dəfə  yerli  ermənilər  onların  tərəfini  saxlamıĢlar.  Hər  iki  halda  ruslar  çıxıb 
getməli  olanda  özləri  ilə  100  min  erməni  tərəfdarını  Qafqaza  gətirmiĢ,  onları 
qovulmuĢ müsəlmanların evlərində yerləĢdirmiĢlər. Ġrəvan quberniyasının 1828-ci 
ilə kimi əhalisinin 80 faizi müsəlmanlar idi”. 
Professor  daha  sonra  yazır:  “Əlbəttə,  gətirilən  bu  rəqəmlər  dəqiq  olmaya 
bilər  və  əlavə  tədqiqat  obyekti  lazımdır.  Lakin,  biz  dəqiq  bilirik  ki,  1820-ci  ildən 
1920-ci  ilədək  təxminən  600  min  erməni  rus  imperiyasının  ərazisinə 
köçürülmüĢdür. 2 milyon müsəlman Rusiyadan getmiĢdir”. 
Qafqazın Rusiya imperiyası tərəfindən iĢğalının və xüsusilə Bakı, Dərbənd, 
Lənkəran,  Gəncə,  Qarabağ,  Naxçıvan,  Ġrəvan  xanlıqlarının  ləğvindən  sonra  əzəli 
Azərbaycan  torpaqlarında  ardıcıl  olaraq  ermənilərin  yerləĢdirilməsi  və 
azərbaycanlıların  elliklə  qovulması  prosesi  baĢlanır.  Bu  məqsədlə  erməni  vilayəti 
deyilən  xüsusi  inzibati  bölgə  yaradılır  və  sonra  o,  Ġrəvan  quberniyasına  çevrilir. 
Quzey  Azərbaycan  xalqı  isə  amansız  erməni  və  Çar  Rusiyasının  zülmü  altına 
düĢür. 
1905-1907  və  1914-1920-ci  illərdə  ermənilər  tərəfindən  qanlı  qırğınlar 
törədilmiĢ, təxminən yarım milyon insan erməni terrorunun qurbanı olmuĢdur. 
1905-ci  ildə  ermənilərin  türklərə  qarĢı  törətdikləri  qanlı  faciələr 
Azərbaycanın hər bir bölgəsini əhatə etmiĢdi. 
1905-ci  il  hadisələrindən  bəhs  edən  M.S.Ordubadinin  tarixi  sənədlər 
əsasında  yazdığı  “Qanlı  illər”  (1911-ci  il)  əsərinin  80  ildən  artıq  bir  dövrdə 
qadağan  edilməsi  məlum  quruluĢun  yeritdiyi  mənfur  siyasətin  nəticəsidir.  Əsər 
1905-1907-ci  illərin  Qafqaz  iğtiĢaĢlarına  həsr  olunmuĢdur.  Əsərdə  Bakıda, 
Gəncədə,  Naxçıvanda,  Mehridə  və  digər  bölgələrdə  ermənilərin  törətdikləri 
toqquĢmalar, axıtdıqları günahsız qanlar və öldürdükləri qurbanlar barədə danıĢılır. 
Saqqarsuda  ermənilər  bəĢəriyyət  tarixində  misli  görünməmiĢ  elə  bir 
vəhĢiliklər  törətmiĢlər  ki,  bu  faĢizmi,  azərbaycanlılara  tutulan  divanı,  dəhĢətli 
səhnəni  “Qanlı  illər”  əsərində  (böyük  ədib)  M.S.Ordubadi  belə  təsvir  edirdi: 
“AğlaĢma  səsi  daĢların  təpəsindən  ermənilərin  sığınacaqlarında  -  səngərlərində 
əks-səda verirdi. Kəndin ağsaqqalı Molla Həsən Əfəndi də öz ailəsiylə Saqqarsuya 
qaçmıĢdı.  Kənddə  ancaq  qaçmağa  halı  olmayan  və  yaxud  qocalıqdan  gözləri 
tutulmuĢ qadın tayfaları qalmıĢdır ki, sübh olan kimi onların hamısı qətl olunub. 
Saqqarsuda  sığınmıĢ  müsəlman  camaatının  baĢı  üstündən  sübh  çağı  bir 
dəstə  “ya  Əli,  ya  Əli”  fəryadlarıyla  müsəlmanlara  sarı  gəldiyindən  çaĢmıĢ 
müsəlmanlar  “bu  gələn  qoĢun  Ġslam  qoĢunudur”  deyə  güman  edib  ağlaya-ağlaya 

40 
 
onların  qarĢısına  çıxırlar.  Gələn  dəstə  isə  ermənilər  imiĢ,  müsəlmanları  qırmağa 
baĢlayırlar. 
1920-ci ilin mayında ermənilərin bilavasitə köməyi ilə təcavüzkar XI Qızıl 
Ordu Gəncədə 12 mindən çox azərbaycanlını qırmıĢdı. Təkcə Zəngəzur qəzasında 
11  kənd  dağıdılmıĢ  və  qarət  edilmiĢdir.  Regionda  yaranmıĢ  gərgin  vəziyyətin 
“tarixin  təkrarı  ilə”  həmahəng  səsləndiyinə  görə  Azərbaycan  Demokratik 
Cümhuriyyətinin məruzəsindən sitat gətirmək məqsədə uyğundur. 
“Mərkəzi  yerlərdə,  hətta  öz  iqamətgahında  da  az  da  olsa  qayda-qanuni 
bərpa  etməyə  baĢı  qarıĢan  yenicə  yaranmıĢ  Azərbaycan  hökuməti  həm  də  fiziki 
gücünün azlığı nəticəsində Azərbaycanın böyük bir hissəsindəki vəziyyət haqqında 
mütəmadi,  real  məlumat  ala  bilmədiyinə  görə  ġuĢa,  Qaryağin,  CavanĢir  və 
Zəngəzur kimi ucqar qəzalarda baĢ verən hərəkata, təbii ki, lazımi səviyyədə diqqət 
yetirə  bilmirdi.  Bütün  bunların  nəticəsi  Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  adları 
çəkilən  qəzaların  dağlıq  hissələrindən  erməni  əhalisinin  böyük  əksəriyyətinin 
Azərbaycan  hökumətini  tanımaq  istəməməsi,  müsəlmanlara  qarĢı  düĢmən 
münasibətin  yaranması  oldu.  Andranikin  baĢçılığı  ilə  öz  “yürüĢlərini”  açıq-aydın 
elan  etmiĢ  erməni  qoĢun  hissələrinin  həmin  yerlərdə  peyda  olması  ilə  vəziyyət 
daha da gərginləĢdi. 
Zəngəzurun  Azərbaycandan  ayrılıb  Ermənistana  birləĢməsi  məsələsi  qəti 
Ģəkildə qoyuldu. Həmin rayonda 150-yə yaxın müsəlman kəndi dağıdıldı və qarət 
edildi,  külli  miqdarda  qaçqın  arasıkəsilmədən  Ağdama  və  baĢqa  rayonlara  axıĢıb 
getdi”. Zəngəzur Azərbaycanın qədim və əzəli torpağı olsa da artıq 1918-1919-cu 
illərdə  silahlı  erməni  dəstələri  azərbaycanlılar  yaĢayan  bir  çox  kəndləri  dağıdaraq 
ərazinin böyük hissəsinə nəzarəti gücləndirirdilər. 
Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, 1920-ci ilin noyabrında, hətta 1921-ci ilin 
yayına  qədər  Zəngəzur  bolĢeviklərin  deyil,  daĢnakların  idarəçiliyində  idi. 
N.Nərimanov  1921-ci  ildə  etiraf  edirdi  ki,  Zəngəzurla  bağlı  1920-ci  il  dekabr 
bəyanatını  verərkən  Zəngəzurun  Azərbaycandan  ayrılmasının  qarĢısını  təkbaĢına 
almaq  iqtidarında  deyildi:  “Əgər  müsəlman  kommunistlərin  əksəriyyəti  milli 
təmayül  əhval-ruhiyyəsində  olsaydı,  inanın  ki,  Ermənistan  Zəngəzuru  ala 
bilməzdi”. 
Zəngəzuru Azərbaycandan ayırmaq dünya siyasətinin gizli oyunun nəticəsi 
və dünya geosiyasətinin maraqlarının təcəssümü idi. 
“Dağlıq  Qarabağda  vəziyyət”  haqqında  1920-ci  il  iyulun  10-da 
N.Nərimanovun  Moskvaya  MK-ya  vurduğu  teleqram  bu  sözlərlə  bitirdi, 
“Müsəlman  əhalisi  Moskvanın  qəflətən  köhnə  mövqeyə  qayıtmasını  və 
ermənipərəst  siyasət  yürütməyin  sovet  hökumətinin  siyasətinə  xainlik  kimi 
qiymətləndirəcəkdir”.  V.l.Leninə  məktubunda  N.Nərimanov  ərazi  problemləri 
barədə mərkəzin siyasəti ilə barıĢmaz mövqeyini sərt və açıq-aydın ortaya qoyaraq, 
onu Azərbaycanın Rusiya ilə ittifaqını pozacağı ilə hədələyirdi. 

41 
 
O deyirdi: “Mən qəti surətdə  bildirirəm, əgər Siz də bizim dəlillərə diqqət 
yetirməsəniz  məcbur  olacağıq  ki,  bizim  geri  çağırılmağımız  barədə  mərkəz 
qarĢısında məsələ qoyaq”. 
Tarix  boyu  erməni  separatçılarının  baĢımıza  gətirdikləri  vəhĢilikləri 
bağıĢlamıĢıq. Bu dəfə də bağıĢlasaq tarix özü bunu bizə bağıĢlamaz. Ġrəliyə getmək 
üçün geriyə dönüb tarixi keçmiĢimizə nəzər salmalıyıq. 
Türkləri  genosiddə  ittiham  edənlər  heç  cürə  türkləin  özlərinin  genosid 
qurbanları  olduğunu  etiraf  etmək  istəmirlər.  Genosid  haqqında  həqiqətin  yerini 
hansısa uydurma bir əfsanə tutmuĢdur: “Zalım türk və xeyirxah erməni” haqqında 
əfsanə.  Əfsanədə  erməni  genosidi  haqqında  hekayətlər  ümumiləĢdirilmiĢdir. 
Təəssüf ki, bəzən buna inananlar da olmuĢdur. 
Düz  90  ildir  ki,  ermənilər  özlərinin  saxta  soyqırımı  siyasətlərini  təlqin 
edirlər.  Çirkin  niyyətlərinə  çatmaq  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxırlar.  Dünyanın  bir 
çox  dövlətlərinin  parlamentlərində  “erməni  soyqırımı”nın  tanınması  ilə  bağlı 
təĢəbbüslər  göstərirlər.  Buna  da  müəyyən  mənada  nail  olurlar.  Çünki  erməni 
lobbisinin  gücü  sayəsində  dünyanın  iri  və  aparıcı  dövlətləri  tərəfindən  dəstəkləri 
möhkəmdir. 
Ermənilər həm də belə fikirləĢirlər ki, dünya ölkələrinin əksər parlamentləri 
“erməni  genosidini”  tanıĢa,  onda  “əzabkeĢ,  məzlum  erməni  milləti”  obrazı 
asanlıqla yaradılacaq. Bu halda onlara əlavə təzminatlar, pul yardımları veriləcək. 
Bu  da  bir  həqiqətdir  ki,  Qafqaz  regionunda  milli  zəmində  münaqiĢələrin 
baĢlanmasında,  qızıĢdırılmasında  erməni  ziyalılarının,  xüsusən  də  yazıçı  və 
alimlərinin  böyük  rolları  olub.  Biz  bu  iĢtirakı,  rolu  çox  vədə  “günah”  sözü  ilə  də 
əvəzləmiĢik.  Amma  təbii  ki,  ermənilər,  xüsusən  də  onların  içərisində  qatı 
millətçilik  hissləri  ilə  yaĢayanlar  Zori  Balayan  kimi  yazıçını,  Aqanbekyan  kimi 
iqtisadçı-akademiki heç vaxt günahkar saymayıblar. Əksinə, onları özlərinin ziyalı 
mühitinin  qaymaqları  hesab  ediblər.  Aqanbekyan  ötən  əsrin  səksəninci  illərinin 
sonlarında  Fransada  “Humanite”  qəzetində  dərc  olunan  müsahibəsində  erməni 
xalqına müraciətinin bir yerində deyib: “Bizim düĢmənimiz türklərdir, çalıĢ həmiĢə 
onlarla bir yerdə ol və fürsət düĢən kimi onlara əzab ver, torpaqlarına sahib çıx və 
orada  məskunlaĢ”.  Bəli,  bu  sözləri  milliyətcə  erməni  olan  və  Ermənistan 
ərazisindən çox-çox uzaqlarda yaĢayan akademik Aqanbekyan söyləyib. 
AraĢdırmalar  göstərir  ki,  XX  əsrin  birinci  rübündə  Cənubi  Qafqazda  baĢ 
vermiĢ iki qırğın zamanı erməni terrorundan maddi zərər çəkənlərin sayı 2 milyona 
yaxındır. 1907-ci ildə “Zinovarlar” deyilən erməni ordusu,  1918-ci ildə Bakıdakı 
daĢnak alayları,  Qarabağda  və  Zəngəzurda  erməni  “Çetnik”  və  “Xmbahet”  hərbi-
terror dəstələri, 1920-ci ildə andranikçilərin bədnam könüllülər korpusu” və daĢnak 
hökumətinin  40  minlik  silahlı  qüvvələri  azərbaycanlıları  soyqırıma  məruz 
qoymuĢlar.  Milli  qırğın  1920-ci  ildə  əzəli  Azərbaycan  torpaqlarının,  Göyçə-
Qaraqoyunlu,  Vedibasar,  Zəngəzur  və  Pəmbək  mahallarının  Ermənistana  ilhaq 

42 
 
edilməsi  ilə  nəticələnmiĢ  və  qəsbkarların  yeni  ərazi  iddialarına  daha  güclü  rəvac 
vermiĢdir. 
ġaumyan,  Mikoyan,  Mirzoyan  dəstəsi  baĢda  olmaqla  ermənilər  antitürk 
siyasəti  həyata  keçirmiĢlər.  Totalitar  Stalin-Beriya  rejimi  dövründən  “məharətlə” 
istifadə  edən  ermənilər  Azərbaycan  ziyalılarını,  “pantürk”,  “panislamçı”  və  s. 
damğaları ilə Sibirə, Orta Asiya çöllərinə sürgün etdirmiĢ, güllələtmiĢlər. 
28  may  1918-ci  ildə  ilk  dəfə  dövlət  müstəqilliyini  bəyan  edən  Azərbaycan 
bir sıra çətinliklərlə üz-üzə gəlib. Bir tərəfdən Ģimaldan Rusiyanın, cənubdan Ġranın 
təzyiqləri,  Ermənistanda  azərbaycanlılara  qarĢı  soyqırımı  siyasətinin  yeridilməsi 
ermənilərin Azərbaycana qarĢı ərazi iddiasında olmasını sürətləndirir. Belə bir ağır 
vəziyyətdə  1918-ci  ildə  Ġrəvan  ərazisinin  ermənilərə  güzəĢt  edilməsinə  razılıq 
məcburiyyət sayılıb. 
1920-ci  ildə  Yeni  Bəyazid  qəzasının  Basarkeçər  mahalı,  Ġrəvan  qəzasının 
Vedibasar mahalı, Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzası, Qazax qəzasının cənub 
hissəsi və Mehriyə bitiĢik ərazilər Ermənistana verilib. 
Ermənistana  bağıĢlanan  Qazax  qəzasının  cənub  hissəsində  Dilican  qəzası, 
çox  hissəsi  Ermənistanda  qalmıĢ  Zəngəzur  qəzasının  ərazisində  isə  Meğri  və 
Zəngəzur qəzaları yaradılıb. 
Ən  dəhĢətlisi  budur  ki,  Ġrəvan  ermənilərə  bağıĢlananda  azərbaycanlıların 
sərvətləri də Ermənistanınkı kimi elan edilərək qeyri-Ģərtsiz onlara verilib. 
Ermənilər erməni vilayətinin (1828-1840), Ġrəvan qəzasının (1840-1849) və 
Ġrəvan  quberniyasının  (1849-1917)  yaradılmasını  həyata  keçirdikdən  sonra  29 
noyabr 1920-ci ildə Ermənistan dövlətinin qurulmasına müvəffəq olublar. 
1918-1920-ci illərdə azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı və deportasiya siyasəti 
yeridən  ermənilər  soydaĢlarımızın  sayını  237.684  nəfərdən  (1914)  72.997  nəfərə 
(1922)  endirdilər.  Xarici  ölkələrdən  köçüb  gələn  erməniləri  Qarabağda 
yerləĢdinnək yolu ilə onlar bir niyyətlərini də həyata keçirə bildilər. Rəsmi surətdə 
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması baĢ tutdu. 
1929-cu ildə Qazaxın 50 kvadratkilometr torpaq sahəsi, Cəbrayıl qəzasının 
Nüvədi, Ernəzir və Tuğud kəndləri Ermənistana verilib. 
1946-cı ildə 40 kvadratkilometr meĢə sahəsi Ermənistana bağıĢlanıb. Sonra 
Tovuz  rayonunun  ərazisindən  7,6  kvadratkilometr  torpaq  sahəsi,  Qazaxın 
ərazisindən müəyyən hissə Ermənistana bağıĢlanıb. 
Bədnam  qonĢularımız  Ermənistanda  və  Dağlıq  Qarabağda  yaĢayan 
soydaĢlarımızın  sıxıĢdırıb  çıxarılmasını  qarĢılarına  məqsəd  qoymuĢdular.  Bu 
səbəbdən  də  onlar  sovet  ordusu  hissələrindən  aldıqları  silahlar  hesabına  əvvəlcə 
indiki  Ermənistanda,  sonra  isə  Dağlıq  Qarabağda  analoqu  olmayan  vəhĢiliklər 
törədiblər. 
Qərbi  Azərbaycanda,  Dağlıq  Qarabağ  və  onun  ətrafında  ələ  keçirdikləri 
ərazilərdə  azərbaycanlılara  məxsus  tarixi  abidələri  və  mədəniyyət  nümunələrini 
dağıtmaq,  yaĢayıĢ  yerlərinin,  türk  mənĢəli  toponimlərin  erməniləĢdirilməsi 

43 
 
ermənilərin  həyat  kredosudur.  Son  100  ildə  2000-ə  yaxın  yaĢayıĢ  məntəqələrinin 
adı erməni adları ilə əvəz edilmiĢdir. Qədim Oğuz ellərinə yönəlmiĢ bu toponimik 
genosidlə onlar tarixin yaddaĢına balta vurmağa çalıĢsalar da, yanılırlar. 
Cənubi Qafqazda sosialist rejiminin bərqərar 
olmasından öz məkrli məqsədləri üçün istifadə edən 
erməni 
millətçiləri 
1948-1953-cü 
illərdə 
azərbaycanlıların  Ermənistan  SSR-dən  kütləvi 
deportasiyasına dövlət səviyyəsində nail oldular. 
1988-ci  ildən  ortaya  atılan  Dağlıq  Qarabağ 
münaqiĢəsi  vilayət  və  ətraf  rayonlarda  ermənilərin 
azərbaycanlılara  qarĢı  cəza  aksiyalarını  daha  da 
gücləndirmiĢdir.  1990-cı  ilin  20  yanvarında  Bakıda 
və  digər  yerlərdə  SSRĠ  imperiyasının  ermənipərəst 
qüvvələri xalqımıza qarĢı faciə törətmiĢlər. 
Qazax  rayonunun  Bağanis-Ayrım  kəndinin 
yandırılması 
soyqırım 
siyasətinin 
yeni 
həlqələrindən  biri  kimi  təzahür  etdi.  Qarabağ 
münaqiĢəsi adı altında ermənilər Dağlıq Qarabağda 
MeĢəlini,  Malıbəylini,  Kərgicahanı,  Həsənabadı,  QuĢçuları,  Qarabağlını  və  digər 
Azərbaycan kəndlərini iĢğal edib yüzlərlə insanı öldürürdülər. 
1992-ci ilin 26 fevralında Xankəndindəki, 366-cı alayın yaxından iĢtirak ilə 
ermənilər Xocalı soyqırımını törətdilər. Dinc əhali qətlə yetirildi, Ģəhər xarabalığa 
çevrildi.  1988-ci  ildən  açıq-aĢkar  baĢlanmıĢ  erməni  qəsbkarlığı  bəĢər  tarixinə  ən 
qanlı olaylardan birini də yazdı. 
Dünyanın  ən  qədim  tarixi  yerlərindən  olan  Xocalı  haqqında  elmi 
ədəbiyyatda geniĢ məlumat vardır. Son tunc və ilk dəmir dövrlərinə, bizim eradan 
əvvəl  VII-XII  əsrlərə  aid  tarixi  abidələr  mövcuddur.  DaĢ  qutu  və  kurqanlardan 
ibarət  olan  bu  abidələr  öz  qoynunda  saxsı  qab,  silah,  qızıl  ziynət  əĢyaları, 
balıqqulağı,  ĢüĢə  parçaları  qoruyub  saxlamıĢdır.  Eramızdan  əvvəl  3-cü  minilliyə 
aid Xankəndi, Xocalı, Qarağacı yaĢayıĢ məskəni, b.e.ə. II minilliyin I yarısına aid 
Üzərliktəpə  Ģəhər  yeri,  Xocalı  ilə  həmdövr  olan  Axmalı,  DovĢanlı,  Ballıqaya, 
Sırxavənd abidələri bu qəbildəndir. 
Müasir  dövrdə  dünyamız  terrorla  üz-üzə  qalmıĢdır.  Aparıcı  dövlətlər  bu 
istiqamətdə  geniĢ  fəaliyyət  göstərsələr  də,  bu  Ģər  qüvvələr  heç  də  həmiĢə  ədalət 
mühakiməsinə  çəkilmirlər.  Xalqımıza  qarĢı  son  dövrlərdə  törədilmiĢ  irimiqyaslı 
cinayətlər,  soyqırımların  təĢkilatçıları  haqqında  ədalətli  qərar  çıxarılmasının  vaxtı 
çoxdan çatmıĢdır. 
Şukufə İsmayılova, 
Azərrost qəzetinin xüsusi müxbiri 

44 
 
Moskva şəhəri 
 
Bu  sənəd  sübut  edir  ki,  Göyçə  mahalı  vaxtilə  Azərbaycan  ərazisi  olub. 
Ġndiki Ermənistan ərazisi azərbaycanlıların ata-baba yurdlarıdır. El ağsaqqalı, uzun 
müddət  müəllim,  məktəb  direktoru  iĢləmiĢ  Əli  Abbasov  və  onun  minlərlə 
həmyerlisi öz doğma yurdlarından deportasiya edilib. 
S.M.Kirov  Azərbaycan  Kommunist  Partiyasının  Mərkəzi  Komitəsinin 
birinci  katibi  iĢlədiyi  dövrdə  Göyçə  və  Dilican  əraziləri  (1922),  Naxçıvanın  9 
Azərbaycan kəndi (1923) Ermənistana verilib. 
 
AZƏRBAYCANLILARA QARġI APARILAN 
SOYQIRIMI SĠYASƏTĠNĠN XRONOLOGĠYASI 
 
6 fevral 1905-ci il. Bakı. Mixaylov xəstəxanasının sənədlərinə görə erməni 
milyonçuları Balabek Lalayevin, Artyom Babayantsın, Ġsay Ter-Osipovun və baĢqa 
maqnatların  havadarlığı  ilə  terror  qrupu  18  adamı  öldürmüĢ  və  33  nəfəri 
yaralamıĢdır.  Onların  34-ü  azərbaycanlı,  6-sı  rus,  qalanları  baĢqa  millətlərin 
nümayəndələridir.  
6 fevral 1905-ci il. Bakı. Həmin erməni terror təĢkilatı bu dəfə Ģəhərdə 100-
dək dinc vətəndaĢı öldürmüĢ və yaralamıĢdır. 
9  fevral  1905-ci  il.  Bakı.  Yenə  də  həmin  erməni  terror  təĢkilatı  Ģəhər 
sakinlərini  qətl-qarət  etmiĢlər.  Erməni  terrorçularının  Bakıda  hələ  1904-cü  ilin 
axırlarında  yayılmıĢ  intibahnamələrində  ifadə  ounmuĢ  hədə-qorxuları  ardıcıl 
surətdə  həyata  keçirilmiĢdir.  Qatillər  kütləvi  qırğınlar  törətdikdən  sonra  varlı 
ermənilərin  evlərinə  yığıĢmıĢ  və  binaların  pəncərələrindən,  damlarından  Ģəhərin 

45 
 
küçələrinə  atəĢ  açmıĢ,  bomba  və  qumbaralar  atmıĢlar.  1905-ci  ilin  6-10  fevral 
hadisələri  tarixə  “Bakı  Ģəhərində  qanlı  qətliam”  kimi  daxil  olmuĢdur.  Yuxarıda 
adları çəkilən varlı ermənilərlə yanaĢı, MantaĢev, Ter-Qukasov, Melikyants da öz 
proqramlarını  həyata  keçirməyə  baĢlamıĢ  “DaĢnaksütyun”  beynəlxalq  terror 
təĢkilatının üzvləri və sponsorları idilər. 
20-21  fevral  1905-ci  il.  İrəvan.  “DaĢnaksütyun”  terror  təĢkilatının  quldur 
qrupları  Ģəhərin  azərbaycanlı  sakinlərini  qırıb  çatmıĢlar.  Dinc  sakinlərin 
vəhĢicəsinə 
öldürülməsi 
Ģahidləri 
dəhĢətə 
gətirmiĢdi.  “Kavkaz”  rus  qəzetinin  yazdığına  görə, 
bu  qətlləri  Parisdə  və  ya  Venetsiyada  nəĢr  edilmiĢ 
erməni  dərsliklərindən  tərbiyə  almıĢ  adamlar 
törətmiĢdilər. 
Bu  kitabların 
müəllifləri 
öz 
Ģagirdlərini  bəĢəriyyətə  qarĢı  gələcək  cinayətlərə 
sanki qabaqcadan proqramlaĢdırırdılar. 
May  1905-ci  il.  Naxçıvan.  Erməni  quldur 
birləĢmələri  dinc  əhaliyə  qarĢı  qanlı  azğınlıq 
törətmiĢlər.  Öldürülənlər  arasında  qadınlar,  uĢaqlar 
və qocalar var idi. 
1905-ci  il.  Zəngəzur.  Erməni  quldur 
birləĢmələri  Ģəhərin  dinc  əhalisinə  qanlı  divan 
tutmuĢlar. Onlarla  adam öldürülmüĢdür. ġahidlərin 
dediklərinə 
görə, 
cəlladlar 
təsəvvürolunmaz, 
ətürpədici  edam  üsulları  tətbiq  etmiĢlər.  Məsələn, 
adamları əl-ayaqlarından nəhəng ağacların əyilmiĢ budaqlarına bağlayırdılar. Sonra 
kəndiri kəsərək budaqları buraxırdılar. 
21 avqust 1905-ci il. Şuşa. Erməni quldurları ġuĢa qəzasının  kəndlərindən 
birində  məktəbin  təmiri  ilə  məĢğul  olan  17  azərbaycanlı  ustaya  basqın  etmiĢ  və 
onların baĢlarını kəsmiĢlər. 
1905-ci  il,  avqustun  axırları.  Bakı.  Erməni  quldur  birləĢmələri 
azərbaycanlılara  dəhĢətli  divan  tutmuĢlar.  ġahidlərin  dediklərinə  görə,  Bakıda 
avqustun axırlarında baĢ vermiĢ bu hadisələr öz qəddarlığına və kütləviliyinə görə 
həmin ilin fevralında törədilmiĢ faciəni kölgədə qoymuĢdur. 
3 okyabr 1905-ci il. Sırxavənd. Erməni terror və quldur birləĢmələri kəndə 
basqın  etmiĢlər.  Əməliyyata  erməni  terrorçu    Hamazasp    baĢçılıq  edirdi, 
“DaĢnaksütyun”  terror  təĢkilatının  komitəsi  dinc  kəndliləri  xüsusi  vəhĢiliklə 
qırdığına  görə  ona  general  rütbəsi  vermiĢdir.  Çox  qısa  müddətdə  viran  qoyulan 
Sırxavənd  kəndi  azərbaycanlıların  müyitləri  ilə  dolmuĢdur.  Quldurlar  hətta 
qocalara rəhm etmir, körpələri isə bir yerə yığıb kütləvi Ģəkildə öldürürdülər. 

46 
 
1  yanvar  1906-cı  il.  Papravənd.  Erməni 
quldur  birləĢmələri  azərbaycanlıların  Papravənd 
kəndinə  basqın  etmiĢlər.  Sakinlər  dinc  Ģəkildə 
müqavimət 
göstərsələr 
də, 
kənd 
iĢğal 
olunmuĢdur.  Ermənilər  kiĢilərin  baĢlarını  kəsir, 
hamilə qadınlarının qarnını qılıncla yarır və hələ 
dünyaya 
gəlməmiĢ 
uĢaqların 
baĢlarını 
vururdular.  Qırğına  erməni  quldur  Andronik 
rəhərlik  edirdi.  Əsrin  əvvələrində  Rusiyanın 
Ərzurumdakı  konsulu  general  Q.Mayevski  onun 
haqqında yazmıĢdı: “1901-ci il qıĢın əvvəllərində 
Andronik  adlı  birisinin  erməni  quldur  dəstəsi 
MuĢ həndəvərində peyda olmuĢdur”.  
18 mart 1918-ci il. Şamaxı. Səhər tezdən 
erməni  quldur  birləĢmələri  Ģəhərə  soxulmuĢlar. 
Onlar evləri yandırır, tanınmıĢ ictimai xadimləri, 
ziyalıları  öldürürdülər.  Rusiyanın  Birinci  Dövlət 
Dumasının  sabiq  üzvü  Məmmədtağı  Əliyev  də  xüsusi  qəddarlıqla  qətlə 
yetirilmiĢdir. Dinc sakinlər ağılasığmaz iĢgəncə və əzabi-əziyyətlə öldürülürdülər. 
Küçələr iĢgəncə verilmiĢ, döĢlər kəsilmiĢ və qarınları yırtılmıĢ qadınların meyitləri 
ilə  dolu  idi.  Payalarla  torpağa  sancılmıĢ  uĢaqların  qalaq-qalaq  meyitləri  Ģahidləri 
dəhĢətə  gətirmiĢdi.  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının  üzvü  A.Novatskinin 
fikrincə, ġamaxını viran qoyan erməni quldur dəstələri bir ideyadarı –öldürmək və 
qarət etmək, qarət etmək və öldürmək ideyasından ruhlanmıĢdılar.  
19  mart.  1918-ci  il.  Bakı.  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının 
sənədlərində  deyilir  ki,  martın  19-da  tezdən  azərbaycanlıların  hələ  yatdıqları  vaxt 
Ģəhərin  onlar  yaĢayan  hissəsinə  hücum  baĢlanmıĢdır.  Azərbaycanlılar  nələr  baĢ 
verdiyini  dərhal  anlaya  bilməmiĢdilər.  Qanlı  əməliyyatların  bilavasitə  baĢçısı 
“DaĢkansütyun”  terror  təĢkilatının  fəallarından  biri  Bakıda  qeyri-erməni  əhalini 
kütləvi  surətdə  qırmaq  barədə  S.ġaumyanın  göstəriĢini  yerinə  yetirən  Stepan 
Lalayev  olmuĢdur.  Komissiyanın  sənədlərinə  görə,  o,  dinc  vətəndaĢların 
öldürülməsində  Ģəxsən  iĢtirak  edirdi.  Xüsusi  mühüm  iĢlər  üzrə  məhkəmə 
müstəntiqi  Komarovskinin  raportuna  görə,  erməni  quldurları  Bakının  mərkəzi 
küçələrində evlərə soxulur və silahsız sakinləri öldürürdülər.  
21  mart,  1918-ci  il.  ġahidlərin  dediklərinə  görə  “DaĢnaksütyun”  terror 
təĢkilatının saqqallılardan ibarət dəstəsi rus inqilabının bayrağı altında ĠçəriĢəhərin 
girəcəyindəki binanı mühasirəyə almıĢdı. Burada iki min nəfərədək yaralı və xəstə 
azərbaycanlı,  rus  ləzgi  və  yəhudi  vardı.  Erməni  terrorçu  Hamazasrin  və 
“DaĢnaksütyun”un üzvü, qəddarlığı ilə ad çıxarmıĢ Anastas Mikoyanın (sonralar o, 
uzun müddət SSRĠ rəhbərlərindən biri olmuĢdur) əmri ilə ermənilər həmin binaya 
kerosin  tökərək  hər  tərəfdən  od  vurmuĢlar.  Bu  dəhĢətli  mənzərəni  uzaqdakı  bir 

47 
 
binanın  damından  açılan  iri  deĢikdən  müĢahidə 
etmiĢ  Bakı  sakini  demiĢdir  ki,  o,  yanıb  kömürə 
dönmüĢ  və  qalaq-qalaq  yığılmıĢ  meyitlərin 
arasında  yarımcan  adamlar  görmüĢdür.  Onlar 
dözülməz 
əzab-əziyyət 
içində 
qıvrılır, 
inləyirdilər. 
20-21  mart  1918-ci  il.  Gözəldərə.  Kənd 
sakinləri  Novruz  bayramını  qeyd  edərkən 
təpədən-dırnağadək 
silahlanmıĢ 
erməni 
quldurları  kəndə  basqın  etmiĢlər.  Həmin 
günlərdə  600  dinc  sakin  öldürülmüĢ,  kənd  isə 
yandırılmıĢdır.  Müsəlman  qadınların  kiçik  bir 
dəstəsi  meĢəyə  qaçmıĢ,  lakin  ermənilərə  əsır 
düĢməkdən qorxaraq özlərini öldürmüĢlər. 
Mart 
1918-ci 
il.  Şamaxı.  ġamaxı 
qəzasındakı Qubalı kəndinə hücum edən erməni quldurları 250 kiĢini, 150 qadını, 
135  uĢağı  görünməmiĢ  üsullarla  öldürmüĢlər.  Südəmər  körpələrin  kütləvi  surətdə 
öldürülməsi dünya tarixində görünməmiĢ haldır. 
Mart
 
1918-ci il. Şamaxı. QuĢçu kəndinə ermənilərin basqını nəticəsində 192 
kiĢi,  115  qadın,  25  uĢaq  öldürülmüĢdür.  Kəndlilərin  əmlakı  talan  edilmiĢ,  evləri 
yandırılmıĢ, müsəlmanların müqəddəs kitabı və məscidi mundarlanmıĢdır. 
1918-ci  il.  Aprelin  əvvəlləri.  “DaĢnaksütyun”un  göstəriĢini  yerinə  yetirən 
silahlı  erməni  quldur  birləĢmələri  Bakıdan  Navahi  stansiyasına  gəlmiĢ  və  sovet 
hakimiyyəti  adından  yerli  əhaliyə  ultimatum  vermiĢlər.  Sakinlər  daĢnakların 
hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdikdə onlara amansızcasına divan tutulmuĢdur. 
Həmin stansiyada ermənilər 55 kiĢini, 260 qadını və 140 uĢağı öldürmüĢlər. Qətlə 
yetirilənlər və yaralananlar arasında Azərbaycan, rus, ləzgi və yəhudi millətlərinin 
nümayəndələri vardı. 
25  aprel  1918-ci  il.  Qars.  Erməni  quldurları  Qars  viyalətinin  Ģərqində 
yerləĢən  Subatan  kəndində  750  türkü  öldürmüĢlər.  ġahidlərin  dediklərinə  görə, 
ermənilər 257 uĢağı Tıptıp küçəsinə yığaraq çox qəddarcasına qətlə yetirmiĢlər. 
29  aprel  1918-ci  il.  “DaĢnaksütyun”  erməni  terror  təĢkilatının  göstəriĢini 
yerinə yetirən quldur dəstələri Gümrü yaxınlığında 3 min adamı öldürmüĢlər. Qətlə 
yetirilənlər arasında qadınlar, qocalar və uĢaqlar da vardı. 
1918-ci  il.  Aprel.  Hamazaspin  dəstəsinin  hətta  südəmər  körpələrə  rəhm 
etmədiyindən xəbər tutan Dəvəçibazar və Qızılburun kəndlərinin sakinləri yığıncaq 
keçirərək  15  nəfər  hörmətli  ağsaqqalı  quldur  dəstəsini  duz-çörəklə  qarĢılamağa 
göndərməyi  qərara  almıĢlar.  Bu  yerlərin  sakinləri  əmin  idilər  ki,  Qafqaz  adətinə 
uyğun  olaraq  ağsaqqalların  duz-çörəklə  qarĢıya  çıxması  sülhsevərlik  və  qan 
tökülməsinə  yol  verməməyə  çalıĢmaq  rəmzi  sayılır.  Amma  Hamazaspin 
quldurlarının bu qocalara qarĢı törətdiyi vəhĢilik bütün mahalı sarsıtdı. 

48 
 
1-2  may  1918-ci  il.  Quba.  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının  üzvü 
A.Novatskinin  məruzəsinə  görə,  Hamazaspin  dəstəsi  səhər  tezdən  Quba  Ģəhərini 
mühasirəyə  almıĢdır.  Mülki  əhalinin  silah  olduğundan  xəbər  tutan  ermənilər 
Qubaya soxularaq 200 evi və 22 məscidi dağıdaraq yandırmıĢlar. Təxminən üç min 
nəfər öldürülmüĢdür. 
21 may 1918-ci il. Axalkalaki. Rus hərbi həkimi XoroĢenkonun məlumatına 
görə,  Axalkalakidə  və  ətraf  kəndlərdə  yüzlərlə  azərbaycanlını  doğram-doğram 
etmiĢlər.  Məlumatda  deyilirdi:  “XX  əsrin  sivilizasiyalı  ermənilərinin  vəhĢilikləri 
bax, budur”. 
May  1918-ci  il.  Artyom  Avanesovun  baĢçılıq  etdiyi  erməni  quldur 
birləĢmələri Xaçmazdan Qubayadək bütün yol boyunca yaĢayan dinc əhaliyə qanlı 
divan tutmuĢlar. ÖldürülmüĢ azərbaycanlıların bir qisminin meyitlərini iki-iki, beĢ-
beĢ  bir  qəbirdə  basdırırdılar.  Qalan  meyitlər  isə  yol  kənarlarındakı  qanovlarda 
atılıb qalmıĢdı. Tarixi sənədlərə görə, dəstənin baĢçısı Hamazasp deyirdi ki, bütün 
müsəlmanları ta dağlaradək məhv etmək əmri almıĢdır. 
Dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  fəaliyyət  göstərən  erməni  terror 
təĢkilatlarının  Azərbaycana  qarĢı  apardıqları  terror  müharibəsinin  dalğası  1988-ci 
illərdən baĢlayaraq ardıcıl xarakter almıĢdır. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsi 
və onun ətrafındakı 7 rayonun iĢğalı zamanı kütləvi vahimə yaratmaq, çoxlu insan 
tələfatına  nail  olmaq  məqsədi  ilə  Ermənistanın  xüsusi  xidmət  orqanları  hərbi 
əməliyyatların  getdiyi  ərazilərdən  xeyli  uzaqda,  dinc  azərbaycanlı  əhalisinin 
yaĢadığı məntəqələrdə terror aktları təĢkil etmiĢ, nəticədə minlərlə günahsız insan 
həlak olmuĢdur. Bu aksiyaların hamısı ya Ermənistanın məxfi orqanları tərəfindən 
hazırlanmıĢ,  ya  da  Ermənistanın  müvafiq  dövlət  strukturlarının  himayəsi  altında 
həyata keçirilmiĢdir. 
16  sentyabr  1989-cu  il.  Tbilisi-Bakı  marĢrutu  ilə  hərəkət  edən  avtobus 
partladılmıĢ, 5 nəfər ölmüĢ, 25 nəfər yaralanmıĢdır. 
7 oktyabr 1989-cu il. Xankəndi yaxınlığındakı körpü partladılmıĢdır. 
4  yanvar  1990-cı  il.  Əsgəran  qəsəbəsi  ilə  Ağdam  Ģəhərin  arasındakı  körpü 
partladılmıĢdır. 
16 fevral 1990-cı il. ġuĢa-Bakı marĢrut avtobusu partladılmıĢ, nəfər ölmüĢ, 
13 nəfər yaralanmıĢdır. 
11 iyul 1990-cı il. Tərtər-Kəlbəcər sərniĢin avtobusu partladılmıĢ, dinc əhali 
olan  maĢın  karvanına  qarĢı  terror  aksiyası  keçirilmiĢ,  nəticədə  14  nəfər  qətlə 
yetirilmiĢ, 35 nəfər yaralanmıĢdır. 
10  avqust  1990-cı  il.  Tbilisi-Ağdam  marĢrutu  üzrə  hərəkət  edən  sərniĢin 
avtobusu partladılmıĢ, 20 nəfər ölmüĢ, 30 nəfər yaralanmıĢdır. 
30  noyabr  1990-cı  il.  Xankəndi  aeroportu  yaxınlığındakı  sərniĢin  avtobus 
partladılmıĢ, 2 nəfər həlak olmuĢ, 11 nəfər yaralanmıĢdır. 

49 
 
9  yanvar  1991-ci  il.  Laçın-ġuĢa  yolunda  “Azərbaycan  gəncləri”  (rusca) 
qəzetinin müxbiri Salatın Əsgərova və sovet ordusunun 3 zabiti pusquda dayanmıĢ 
erməni   terrorçuları tərəfindən qətlə yetirilmiĢdir. 
Aprel  1991-ci  il.  Rostov  Ģəhərində  SSRĠ  DĠN-nin  Qafqazdakı  daxili 
qoĢunlarının  komandanı  polkovnik  Vladimir  Blaxotin  ASALA  terrorçuları 
tərəfindən öldürülmüĢdür. 
19  iyun  1991-ci  il.  Yevlax-Laçın  avtomobil  yolunun  106-cı  kilometrində 
5449  saylı  hərbi  hissəyə  məxsus  “UAZ-469”  markalı  avtomaĢın  partladılmıĢ,  3 
nəfər həlak olmuĢ, 3 nəfər ağır yaralanmıĢdır. 
31  iyul  1991-ci  il.  Dağıstanın  Temirtan  stansiyası  yaxınlığında  Moskva-
Bakı sərniĢin qatarı partladılmıĢ, 16 nəfər həlak olmuĢ, 20 nəfər yaralanmıĢdır. 
30 may 1991-ci il. Dağıstanın Xasavyurd stansiyası yaxınlığında “Moskva-
Bakı” sərniĢin qatarı partladılmıĢ, 11 nəfər ölmüĢ, 22 nəfər yaralanmıĢdır. 
2  avqust  1991-ci  il.  Hadrut  rayonunun  Dolanlar  kəndində  “QAZ-53” 
markalı  avtomaĢın  partladılmıĢ,  nəticədə  4  nəfər  həlak  olmuĢ,  8  nəfər  ağır 
yaralanmıĢdır. 
21  avqust  1991-ci  il.  Hadrut  rayonunun  Sadaxt  kəndi  yaxınlığında 
“KAMAZ” markalı 70-30 markalı AQO dövlət nömrə niĢanlı avtobus partladılmıĢ, 
nəticədə 2 nəfər həlak olmuĢ, 19 nəfər ağır bədən xəsarəti almıĢdır. 
8  sentyabr  1991-ci  il.  Ağdam-Xocavənd  avtobusunun  atəĢə  tutulması 
nəticəsində  5  nəfər  qətlə  yetirilmiĢ,  34  nəfər  müxtəlif  dərəcəli  bədən  xəsarəti 
almıĢdır. Terrorun Xaçaturyan Volodi, Yeremyan Saro, Salyan ġaĢa və Arustamyan 
Armo  tərəfindən  törədildiyi  sübuta  yetirilmiĢdir.  Həmin  gün  Ağdam-Qaradağlı 
marĢrutu  ilə  iĢləyən  avtobus  erməni  quldurları  tərəfindən  atəĢə  tutulmuĢ,  8  nəfər 
həlak olmuĢ, 42 nəfər müxtəlif dərəcədə xəsarət almıĢdır. 

50 
 
26  sentyabr  1991-ci  il.  Yevlax-Laçın  yolunda  “VAZ-2106”  markalı  D  72-
07  AQ  nömrəli  niĢanlı  avtomaĢın  partadılmıĢ,  nəticədə  2  nəfər  həlak  olmuĢ,  14 
nəfər yaralanmıĢdır. 
10  oktyabr  1991-ci  il.  Ağdərə  rayonunun  Sırxavənd  kəndi  yaxınlığında 
“UAZ-469” markalı avtomaĢın partladılmıĢ, nəticədə 3 nəfər həlak olmuĢ, 2 nəfər 
ağır yanaraq kül olmuĢdur. 
20 noyabr 1991-ci il. Qarakənd səmasında Azərbaycanın dövlət xadimlərini 
aparan vertolyot ermənilər tərəfindən vurulmuĢdur. 
26  dekabr  1991-ci  il.  ġuĢa-Laçın  yolunun  4-cü  kilometrliyində  “ZĠL-130” 
və “Moskviç” maĢınları partladılmıĢ, 5 nəfər həlak olmuĢ, 4 nəfər yaralamnıĢdır. 
8 yanvar  1992-ci  il.  Erməni  terrorçuları  Krasnavodskdan l urkmonistan) 
Bakıya  sərniĢin  daĢıyan  “Sovetskaya  Kalmıkıya”  bərəsini  partlatmıĢlar.  Nəticədə 
25 nəfər həlak olmuĢ, 88 nəfər yaralanmıĢdır. 
28 yanvar 1992-ci il. Ağdam-ġuĢa marĢrutu ilə uçan MI-8 vertolyotu ġuĢa 
Ģəhəri yaxınlığında erməni terrorçuları tərəfindən vurulmuĢdur. Nəticədə 44 nəfər 
həlak olmuĢdur. 
Təkcə  1992-ci  ilin  yanvar  ayında  erməni  terrorçu  dəstələri  Kərkicahan 
qəsəbəsində  80  nəfər,  1992-ci  ilin  fevral  ayında  Xocavənd  rayonunun  Qaradağlı 
kəndində 77 nəfər və 26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı Ģəhərində 613 nəfər dinc 
sakini qətlə yetirmiĢ, 650 nəfəri yaralamıĢlar. 
1992-ci  il  fevralın  25-i  axĢamı  4-cü  ordunun  23-cü  diviziyasının  366-cı 
alayın komandiri polkovnik Y.Zaviqarova general rütbəsi verilmiĢdir. Bu “Ģərəfə” 
gecə  Xocalı  Ģəhəri  misli  görünməmiĢ  soyqırıma  məruz  qalmıĢ,  Ģəhər  tamamilə 
yanıb kül olmuĢ, minə qədər insan vəhĢicəsinə qətlə yetirilmiĢdir. 
22  mart  1992-ci  il.  “UAZ-469”  markalı  60-25  AZU  dövlət  niĢanlı 
avtomaĢın  Qazax  rayonu  ərazisində  partladılmıĢ,  nəticədə  3  nəfər  həlak  olmuĢ,  2 
nəfər yaralanmıĢdır. 
28  mart  1992-ci  il.  “Kamaz-5410”  markalı  40-53  AQS  dövlət  niĢanlı 
avtomaĢın partladılmıĢ, 3 nəfər həlak olmuĢ, 2-si yaralanmıĢdrr. 
18  aprel  1992-ci  il.  Qazax-Cəfərli  yolunun  10-cu  kilometrliyində  “MAZ” 
markalı maĢın silahlı basqına məruz qalmıĢ, 2 nəfər ölümcül yaralanmıĢdır. 
20 may 1992-ci il. Zəngilan rayonunun Qarançı kəndi  yaxınlığında  “UAZ-
469”  markalı  80-33  AQD  dövlət  nömrə  niĢanlı  avtomaĢın  silahlı  basqına  məruz 
qalmıĢ, nəticədə 2 nəfər həlak olmuĢ, 2-si yaralanmıĢdır. 
28  fevral  1993-cü  il.  Rusiyanın  ġimali  Qafqaz  ərazisində  Qudermes 
stansiyası  yaxınlığında  “Kislovodsk-Bakı”  sərniĢin  qatarı  partladılmıĢ,  11  nəfər 
həlak olmuĢ, 18 nəfər yaralanmıĢdır. 
2 iyun 1993-cü il. Bakı dəmir yolu vağzalında sərniĢin qatarının vaqonunun 
partladılması  nəticəsində  dövlətə  külli  miqdarda  ziyan  dəymiĢdir.  PartlayıĢın 
icraçısı  Rusiya  vətəndaĢı  Ġqor  Xatkovski  Ermənistan  Respublikası  Milli 
Təhlükəsizlik  baĢ  idarəsi  kəĢfiyyat  Ģöbəsinin  rəisi,  polkovnik  Can  Ohanesyan 

51 
 
tərəfindən  məxfi  əməkdaĢlığa  cəlb  edilərək  casusluq  və  terrorçuluq  məqsədilə 
Azərbaycana  göndərildiyini,  böyük  insan  tələfatı  ilə  nəticələnəcək  partlayıĢlar 
törətmək  tapĢırığı  aldığını  etiraf  etmiĢdir.  Ġstintaq  zamanı  sübuta  yetirilmiĢdir  ki, 
həmin  qrup  1992-1994-cü  illərdə  Rusiya  ərazisindən  Bakıya  gələn  dəmir  yolu 
sərniĢin qatarlarının partladılmasını təĢkil etmiĢdir. 
22 iyul 1993-cü il. Tərtər rayonunda törədilmiĢ partlayıĢ nəticəsində 6 nəfər 
həlak  olmuĢ,  18  nəfər  yaralanmıĢdır.  Həmin  gün  Qazax  rayonunun  mərkəzində 
törədilmiĢ partlayıĢda 6 nəfər həlak olmuĢ, 10 nəfər yaralanmıĢdır. 
30  avqust  1993-cü  il.  Hadrut  rayonu  ərazisində  “ZĠL”  markalı  maĢın 
partladılmıĢ, 2 nəfər həlak olmuĢdur. Bir necə gün sonra içərisində 12 nəfər kənd 
sakini  olan  “QAZ-66”  markalı  sərniĢin  avtobusu  rayondan  çıxarkən  partladılmıĢ, 
nəticədə 4 nəfər həlak olmuĢ, 8 nəfər ağır dərəcədə yaralanmıĢdır. 
1 fevral 1994-cü il. Bakı dəmir yolu vağzalında “Kislovodsk Bakı” sərniĢin 
qatarında terror aktı törədilmiĢ, 3 nəfər həlak olmuĢ, 20 nəfər yaralanmıĢdır. 
9 fevral 1994-cü il. Azərbaycanın Xudat stansiyasında ehtiyat yolda dayanan 
yük vaqonu partladılmıĢ, dövlətə külli miqdarda ziyan dəymiĢdir.  
18  mart  1994-cü  il.  Xankəndi  Ģəhəri  yaxınlığında  Ġran  Hərbi  Hava 
Qüvvələrinə məxus “Herkules” tipli təyyarə vurulmuĢ, 34 diplomat ailə üzvləri ilə 
birlikdə həlak olmuĢdur.  
18  mart  1994-cü  il.  Bakı  Metropoliteninin  “20  Yanvar”  stansiyasında 
törədilmiĢ  partlayıĢ  nəticəsində  14  nəfər  həlak  olmuĢ,  49  nəfər  yaralanmıĢdır. 
Məhkəmə  sübut  etmiĢdir  ki,  terror  aksiyası  Ermənistan  xüsusi  xidmət  orqanları 
tərəfindən həyata keçirilmiĢdir. 
13  aprel  1994-cü  il.  Dağıstan  Respublikasının  “Daqestanskiye  Oqni” 
stansiyası  yaxınlığında  “Moskva-Bakı”  sərniĢin  qatarı  partladılmıĢ,  6  nəfər  həlak 
olmuĢ, 3 nəfər yaralanmıĢdır. 
3  iyul  1994-cü  il.  Bakı  Metropoliteninin  “28  May”  və  “Gənclik” 
stansiyaları arasındakı elektrik qatarında partlayıĢ törədilmiĢ, 14 nəfər həlak olmuĢ, 
54 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almıĢdır. 
MəĢhur  Amerika  alimi,  “Ermənistan-xristian  ölkənin  gizlinləri”  əsərinin 
müəllifi Samuel Uimz demiĢdi ki, “Dünyada ermənilər qədər xəbis, riyakar, cəllad, 
qaniçən bir millət tapmaq imkan xaricindədir”. Onların hamısı terrorçudur: fəhləsi 
də, alimi də, qocası da, cavanı da, qadını da, uĢağı da”.