Erməni xəyanəti

ERMƏNĠ VANDALĠZMĠNĠN QURBANLARI 
təkcə dinc azərbaycanlılar deyil.  
Quba yəhudiləri də erməni vəhĢiliyinə məruz qalmıĢlar 
 
Quba  məzarlığı  tədqiq  olunduqca  “əzabkeĢ”  ermənilərin  qəddar  və  quduz 
simasının yeni-yeni çalarları üzə çıxır. Dağ yəhudilərinin yaĢadığı Qırmızı qəsəbə 
ilə  üzbəüz  Qudyalçayın  sahilindəki  yamacda  yerləĢən  Ģəhər  stadionunda  təmir 
iĢləri  aparılarkən  təsadüfən  üzə  çıxmıĢ  bu  məzarlıq  ilk  öncə  təmirçilərin  və  yerli 
sakinlərin  diqqətini  cəlb  etmiĢdir.  Bundan  xəbər  tutan  rayon  rəhbərliyi  dərhal 
zəruri  tədbirlər  görmüĢ,  ilk  növbədə  ərazinin  mühafizəsi  təĢkil  edilmiĢdir. 
Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  Ġnstitutunun 
əməkdaĢları ərazidə geniĢ qazıntı və tədqiqat iĢlərinə baĢlamıĢdır. 
Ekspedisiyanın rəhbəri Qəhrəman Ağayevin komissiyaya verdiyi məlumata 
görə,  indiyədək  məzarlıqdan  135  insan  kəlləsi  tapılmıĢdır.  Quba  Rayon 
Prokurorluğunda  faktla  bağlı  araĢdırmalar  aparılır.  AĢkar  edilmiĢ  nümunələr 
ekspertiza  üçün  Ədliyyə  Nazirliyinin  Tibbi  Ekspretiza  və  Patoloji  Anatomiya 
Birliyinə göndərilmiĢdir. 
Mütəxəssislər  bu  fikirdə  yekdildirlər  ki,  kütləvi  məzarlıqda  aĢkar  edilmiĢ 
nümunələr vəhĢi erməni-daĢnak vandalizminin izləridir. 
1918-ci  ilin  mart-aprel  aylarında  erməni  millətçiləri  daĢnak,  bolĢevik, 
sosialist və bu kimi siyasi maskalar altında Azərbaycan xalqına qarĢı kütləvi qırğın 
aksiyası təĢkil etmiĢlər. Həmin dövrdə erməni hərbçiləri təkcə Quba bölgəsində 10 
mindən  çox  insanı  qətlə  yetirmiĢ,  dinc  əhali  olmazın  əzab  və  əziyyətlərə  məruz 
qalmıĢdır.  Zahirən  kommunist,  daxilən  qatı  millətçi  olan  ġaumyanın  birbaĢa 
göstəriĢi  ilə  qəddar  daĢnak  Hamazaspin  baĢçılıq  etdiyi  erməni  hərbi  qüvvələri 
Quba qəzasında 122 kəndi yandıraraq yerlə-yeksan etmiĢlər. 
Quba rayonu dağ yəhudiləri dini icması idarə heyətinin sədri, 75 yaĢlı Boris 
Sumanduyevin  dediyinə  görə,  o  vaxt  qubada  yaĢayan  dağ  yəhudiləri  də  erməni 
vəhĢiliyinə  məruz  qalmıĢdır.  Hadisələrin  baĢ  verdiyi  dövrlərdə  Qubada  və  ətraf 
kəndlərdə  13  xalqın  nümayəndəsi  yaĢayırdı.  Məzarlıqda  tapılan  insan  kəllələrinin 
ölçüləri göstərir ki, bu soyqırımı aktıdır, yəni qatillər heç kimə - uĢaq, qoca, qadın, 
çağa,  cavan  və  s.  fərq  qoymadan  qarĢılarına  çıxan  hər  kəsi  qırmıĢlar.  Təbii  ki, 
gözlərini  qan  örtmüĢ  qatillər  bu  ərazidə  yaĢayan  insanların  milli  mənsubiyyətinin 
də  fərqinə  varmamıĢlar.  Bizim  valideynlərimizin  yaĢadığı  indiki  Qırmızı  qəsəbə 
yerləĢdiyi  məkana  görə  hadisələrin  lap  mərkəzində  olmuĢ,  bütün  bu  qırğın  və 
qovğalar bizim doğmalardan da yan keçməmiĢdir. 

89 
 
Mən çox sonralar, sovet dövründə doğulmuĢam. Rəhmətlik atam Yusif kiĢi 
isə 1911-ci ildə anadan olub. 1918-ci ildə mart qırğını günlərində onun cəmi 7 yaĢı 
olub  və  təbii  ki,  bu  hadisələrin  mahiyyətini  həmin  dövrdə  o  dərk  edə  bilməzdi. 
Sonralar  isə  kommunist  rejimi  bu  mövzuda  söhbət  edənləri,  milli  ayrı-seçkilik 
təbliğatı  aparan  “xalq  düĢməni”  kimi  bərk  cəzalandırır  və  gedər-gəlməzə 
göndərirdi.  Ona  görə  bizim  dövrdə  yaĢayan  nəsillər  arasındakı  təbii  xalq  yaddaĢı 
zədələndi,  arada  böyük  bir  boĢluq,  manqurtluq  dövrü  yarandı.  XX  əsrin 
əvvəllərində  inqilabi  situasiyadan  istifadə  edib  Azərbaycanda  yaĢayan  xalqlara 
qarĢı  amansız  zorakılıq  etmiĢ  millətçi  erməni  daĢnakları  sovet  dönəmində  əlüstü 
dəyiĢib  “beynəlmiləlçi”  oldular  və  öz  günahlarını  arxivlərdə  ört-basdır  etdilər. 
Lakin Quba məzarlığı hər Ģeyi açıb üzə çıxartdı. Bu məzarlıq tarixin böyük ittiham 
məhkəməsidir və ondan hamı ibrət götürməli, nəticə çıxarmalıdır. 
Qırmızı  qəsəbə  bələdiyyəsinin  sədri  Nisim  Nisimov  deyir  ki,  mənim  atam 
Hilil  Nisimov  qəsəbənin  “canlı  ensiklopediyası”  idi.  O  deyirdi  ki,  yəhudilər  neçə 
əsrdir  azərbaycanlılarla  bir  yerdə  yaĢayır.  Biz  dağ  yəhudiləri  280  ildir  burada, 
Qubanın  gündoğanında  məskən  salmıĢıq.  Birgə  yaĢayır,  birgə  kədərlənirik.  Təbii 
fəlakətlərə də birgə sinə gəririk ictimai fəlakətlərə də. Sel gələndə, zəlzələ olanda, 
dolu düĢəndə təbii fəlakət heç birimizə fərq qoymur. O cümlədən yağı düĢmən də 
bizi  fərqləndirmir.  Təbiətimiz,  suyumuz,  havamız  eyni  olduğu  kimi,  dostlarımız, 
düĢmənlərimiz  də  birdir.  Odur  ki,  Quba  kütləvi  soyqırımı  məzarlığı  da  bizim 
Ģərikli  dərdimizdir.  Yəqin  ki,  gələcək  elmi  tədqiqatlar  da  bunu  bir  daha  sübut 
edəcək.  Qətlə  yetirilənlər  arasında  kimin  çox,  kimin  az  olması  isə  mahiyyəti 
dəyiĢmir. 
Quba  məzarlığının  azərbaycanlıların  soyqırımı  aktının  nəticəsi  olduğu  tam 
elmi təsdiqini tapmıĢdır. Məzarlıq aĢkar ediləndən 3 gün sonra - 2007-ci il aprelin 
4-də  AMEA-nın  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  Ġnstitutunun  əməkdaĢları  bölgəyə 
ezam olunmuĢlar. Aparılan arxeoloji qazıntı iĢləri nəticəsində  məzarlıqda 1918-ci 
ilin Quba soyqırımı qurbanlarının basdırıldığı birmənalı təsdiqini tapmıĢdır. Ötən il 
iyul ayının 13-dən isə ərazidə geniĢ arxeoloji qazıntı iĢlərinə baĢlanılmıĢdır. 
Quba  soyqırımı  ekspedisiyasının  rəhbəri,  AMEA-nın  Arxeologiya  və 
Etnoqrafiya  Ġnstitutunun  aparıcı  elmi  iĢçisi,  tarix  elmləri  namizədi  Qəhrəman 
Ağayevin  verdiyi  məlumata  görə  amansızlıqla  qətlə  yetirilərək  dərin  quyulara 
basdırılmıĢ dinc insanların torpaqdan təmizlənmiĢ, üzərində iĢgəncə izi bugünədək 
qalmıĢ müxtəlif bədən sümükləri Quba soyqırımının miqyası və mahiyyəti barədə 
bir  çox  qaranlıq  mətləblərdən  xəbər  verir.  Qətliam  zamanı  insanların  kəllə 
sümüklərinə  müxtəlif  küt  və  kəsici  alətlərlə  yetirilmiĢ  ağır  xəsarətlərin  izləri 

90 
 
bugünün  özündə  də  qabarıq  görünür.  Məzarlıqda  bütöv  insan  skeletinə  rast 
gəlinməməsi  isə  deməyə  əsas  verir  ki,  soyqırımı  zamanı  qətlə  yetirilən  insanların 
cəsədləri  müxtəlif  hissələrə  parçalanıb.  Quba  qəzası  əhalisinin  qətliamı  zamanı 
əsasən  soyuq  silahlardan  -  kəsici,  deĢici  və  küt  alətlərdən  istifadə  edildiyindən 
arxeoloji qazıntı iĢləri zamanı güllə gilizləri tapılmayıb. 
Məzarlıqdakı insan sümüklərini yaxından izləyərkən məlum olur ki, erməni 
cəlladları  qətliam  zamanı  əsasən  balta  və  mismarlardan  istifadə  ediblər.  1918-ci 
ilin  mayında  erməni  general  Hamazaspin  rəhbərliyi  altında  Qubanı  iĢğal  etmiĢ 
daĢnak-erməni  dəstələri  bir  neçə  gün  ərzində  dinc  əhalini  öldürmək  üçün  xüsusi 
zorakılıqlara, iĢgəncə metodlarına əl atıblar. O dövrün Ģahidlərinin sözlərinə görə, 
azğınlaĢmıĢ silahlı dəstələr hətta ahıllara, qadınlara və qocalara də rəhm etməmiĢ, 
onları  olmazın  iĢgəncələrlə  öldürməkdən  həzz  almıĢlar.  Arxeoloq  alimin 
bildirdiyinə  görə,  ermənilər  çoxlu  sayda  dinc  sakini  vaxtı  ilə  Qudyalçaya  yaxın 
ərazidə  yerləĢmiĢ  hamamda  buxarla  boğaraq  cəsədlərini  arabalarda  çay  sahilinə 
gətirmiĢlər.  Quyulardakı  insan  kəllələrinin  əza  sümüklərinin  büzüĢməsi  insanların 
məhz boğularaq öldürülüyünün əlamətidir. Eyni zamanda, Quba sakinlərinin böyük 
qismi  məhz  Qudyalçayın  kənarına  gətirilərək  xüsusi  amansızlıqla  öldürülüb.  Bu 
zaman onların alın hissəsinin sağ tərəfinə balta ilə zərbələr vurulub. Daha dəhĢətli 
iĢgəncə  forması  isə  mismarla  insanların  gicgah  və  beyin  hissələrinin  deĢilməsi 
olub.  Qazıntı  iĢlər  zamanı  onlarla  kəllə  sümüyünü  dəlib  deĢmiĢ,  kustar  formada 
hazırlamıĢ mismarlar aĢkar edilib. 
Həmin  dövrdə  erməni  vandalizminin  qurbanları  təkcə  dinc  azərbaycanlılar 
deyil,  həm  də  digər  millətlərin  nümayəndələri  də  olmuĢlar.  AparılmıĢ  arxeoloji 
qazıntılar  zamanı  onlarla  kəllə  sümüyünün  digər  millətlərə  məxsus  olması  üzə 
çıxıb. Bu sırada yəhudi və ləzgilər üstünlük təĢkil edirlər. 
Tarixi faktlar göstərir ki, daĢnak-bolĢevik silahlı birləĢmələrinin 1918-ci ilin 
martından  etibarən  azərbaycanlılara  qarĢı  həyata  keçirdikləri  dəhĢətli  soyqırımı 
aktının qurbanları sırasında Quba qəzasının sakinləri də olmuĢlar. Həmin vaxt Xalq 
Komissarları  Sovetinin  sədri  Stepan  ġaumyan  və  hərbi  komissar  Korqanovun 
tapĢırığı  əsasında  erməni  generallar  Hamazasp  Azərbaycanın  Ģimalında,  Lalayan 
isə  mərkəzi  və  cənub  rayonlarında  “sovet  hakimiyyəti  qurmaq”  adı  altında 
insanlara qarĢı misli görünməmiĢ vəhĢiliklər törətmiĢlər. Amansız üsullarla kütləvi 
qırğın  törətmiĢ  erməni  general  Hamazasp  ġaumyana  ünvanladığı  məktubda  təkcə 
Quba qəzasında 10 mindən artıq müsəlmanı qətlə yetirdiyini fəxrlə yazır. Müxtəlif 
tarixi  mənbələrə  əsasən,  Hamazaspin  baĢçılıq  etdiyi  hərbi  dəstə  Quba  qəzasında 
ümumilikdə  40  minə  yaxın  dinc  əhaliyə  divan  tutub.  Təkcə  Quba  Ģəhərində  1800 

91 
 
uĢaq,  2000-ə  yaxın  qoca  və  yaĢlı  qadın  qətlə  yetirilib.  Həmin  insanlardan  3  mini 
Qubanın Ģimal hissəsindəki Qudyalçay sahilində basdırılıb. 
BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru Anar Ġsgəndərov tədqiqatlarında 
yazır  ki,  daĢnak-bolĢevik  qoĢunları  ġamaxını  iĢğal  etdikdən  sonra  mayın 
əvvəllərində  Quba  qəzasına  daxil  olmuĢlar.  Xaçmazda  yaĢayan  ermənilər 
əvvəlcədən  bu  barədə  xəbərdar  edilmiĢ,  onlara  xeyli  əlavə  silah  və  sursat 
göndərilmiĢdi. Quba faciəsi sırf siyasi məqsəd daĢımıĢ, qırğınlarda erməni daĢnak 
qüvvələri  ilə  yanaĢı,  bolĢevik  əsgərləri  də  iĢtirak  etmiĢlər.  Bu  qırğınlarda  əsas 
məqsəd  Azərbaycanda  müsəlman  əhalini  məhv  edərək  sovet  rejimi  qırmaq  idi. 
Buna  rəhbərlik  edən  ġaumyan  isə  Cənubi  Qafqazda,  “böyük  Ermənistan”  dövləti 
yaratmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdi. 
AraĢdırmalar göstərir ki, Quba qəzasında qırğınlar əvvəlcədən düĢünülüb və 
buna  geniĢ  hazırlıq  iĢləri  görülüb.  Həmin  dövrdə  qırğına  baĢlamaq  üçün  bəhanə 
yalnız  milli  münaqiĢə  ola  bilərdi.  Erməni  daĢnak  qüvvələri  dünyanın  hər  yerinə 
ermənilərin  guya  müsəlmanlar  tərəfindən  sıxıĢdırıldığı  barədə  teleqramlar 
göndərirdilər.  Hamazasp  ġaumyandan  Quba  qəzasında  bütün  müsəlmanları  qırıb 
məhv  etmək,  yaĢayıĢ  məntəqələrini  dağıtmaq,  sonra  isə  bu  qırğını  sünni  və  Ģiə 
məzhəbləri  arasında  toqquĢma  kimi  qələmə  vermək  tapĢırığını  almıĢdı.  Qubada 
yaĢayan  M.Kasparov,  H.Hayrapetov,  A.Mikoyan  və  A.Boqdanov  tərəfindən 
göndərilmiĢ  teleqramda  iddia  olunurdu  ki,  müsəlmanlar  guya  milli  ədavət,  milli 
qırğın  törədir,  erməni  və  rus  kəndlərini  dağıdır,  kilsələrə  od  vurub  yandırırlar. 
1918-ci  il  martın  əvvəllərində  əmlaklarını  sataraq  Qubadan  tələsik  çıxıb  gedən 
varlı  ermənilərdən  bunun  səbəbini  soruĢduqda  onlar  demiĢdilər  ki,  “sizinlə  bizim 
aramıza nə isə gözlənilir, ona görə də komitə bizi geri çağırır”. 
Ermənilər  bolĢeviklərin  köməyi  ilə  Quba  qəzasında  üç  dəfə  qırğın 
törətmiĢlər.  Qubaya  hücum  edənlər  içərisində  özünü  bolĢevik  kimi  qələmə  verən 
və  2  min  əsgərə  baĢçılıq  edən  David  Gelovanidən  baĢqa,  bolĢevik  Srurua  da  var 
idi.  Onlardan  əvvəl  isə  Muradyanın  rəhbərlik  etdiyi  2  min  erməni  əsgəri  Quba 
qəzasında  qırğın  törətmiĢdi.  Həmin  dəstə  Birinci  dünya  müharibəsində  özünü  rus 
çarizminin  ən  yaxın  müttəfiqi  kimi  qələmə  venııiĢ  “DaĢnaksütyun”  partiyasının 
əsgərlərindən ibarət idi. 
D.Gelovani  Qubaya  gələndə  buradakı  həbsxanada  saxlanılan  200-dək 
erməni  hərbi  əsirini  azadlığa  buraxmıĢdı.  Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyasının 
sənədlərindən və Ģahid ifadələrindən aydın olur ki, həbsxanadakılar ilin  əvvəlində 
bölgədə  vəhĢiliklər  törətmiĢ  erməni  əsgərlərinin  bir  hissəsi  idi.  O  vaxt  qusarın 
Kuzun  kəndinin  sakini,  Türkiyədə  təhsil  almıĢ  nüfuzlu  din  xadimi  Möhübəli 

92 
 
əfəndi,  həmçinin  Cağar  kəndinin  sakini  Hətəm  Sərkarov  yeri  əhalini  erməni 
daĢnaklarına  qarĢı  mübarizəyə  qaldırılmıĢ,  Cənubi  Dağıstan  ləzgilərindən  də 
kömək  alaraq  iĢğalçıları  darmadağın  etmiĢlər.  Muradyan  100  nəfər  əsgərlə  qaçıb 
canını  qurtarmıĢ,  əsir  düĢmüĢ  200-dək  daĢnak  Möhübəli  əfəndinin  tapĢırığı  ilə 
Quba həbsxanasına salınmıĢdı. 
Təhqiqat  materiallarından  məlum  olur  ki,  1918-ci  il  mayın  1-də  Qubaya 
girən  daĢnak-bolĢevik  birləĢmələrinin  sayı  5  mindən  artıq  idi.  Ona  görə  də  onlar 
silahsız dinc əhaliyə azğınlıqla divan tuta bilmiĢdilər. Həmin azğınlığın miqyasını 
təsəvvür etmək üçün iki gün ərzində yalnız Quba Ģəhərində 4 minədək müsəlmanın 
öldürüldüyünü  xatırlatmaq  kifayətdir.  Bu  rəqəm  Quba  Ģəhər  əhalisinin  beĢdə  biri 
demək idi. 
Hamazaspin  azğınlığı  nəticəsində  1918-ci  ilin  ilk  beĢ  ayı  ərzində  Quba 
qəzasında üst-üstə 10 mindən çox insan məhv edildi. 1918-ci ilin qırğınları zamanı 
daĢnak-bolĢevik  birləĢmələri  Quba  qəzasında  162  kəndi  dağıtmıĢdılar.  Həmin 
kəndlərdən 35-i bu gün də mövcud deyil. 
Erməni  generalı  Hamazaspin  Qubada  azərbaycanlılara  qarĢı  törətdiyi 
soyqırımının  qarĢısını  isə  Nuru  paĢanın  rəhbərliyi  altında  Azərbaycana  köməyə 
gəlmiĢ türk əsgərləri aldı. Qanlı dərə adlanan ərazidə üç gün davam edən döyüĢlər 
ermənilərin  darmadağın  edilməsi  ilə  baĢa  çatdı.  Yerli  əhali  mayın  10-da  Nuru 
paĢanı  və  onun  ordusunu  Qubada  böyük  sevinc  hissi  ilə  qarĢıladı.  Türk  əsgərləri 
Ģəhərdə  erməni  dəstələrindən  qalmıĢ  96  silahlını  tərksilah  eləyib  18  ailəni  qanlı 
düĢmənin əlindən aldılar. 
Quba  soyqırımı  1918-ci  ilin  aprel-dekabr  aylarında  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti  hökumətinin  yaratdığı  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyası  tərəfindən 
ciddi  araĢdırılmıĢdır.  Bununla  bağlı  AMEA-nın  müxbir  üzvü,  professor  Azad 
Nəbiyevin  Azərbaycan  Dövlət  Arxivindən  əldə  etdiyi  məlumatlar  xüsusilə  maraq 
doğurur.  Məlum  olur  ki,  o  illərdə  istefada  olan  polkovnik  Hacı  Ələkbər  Quba 
sakinləri  adından  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının  sədri  Ələkbər  bəy 
Xasməmmədova aĢağıdakı məzmunda məktub göndərmiĢdir: 
“Cənab sədr! 
Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının  üzvləri!  Sizə  məlum  olduğu  kimi, 
erməni cəza dəstələri Bakdakı  mart qırğınlarının daha dəhĢətli bir davamını Quba 
qəzasında  həyata  keçirmiĢlər.  Ġnsanlar  amansızcasına  qətlə  yetirilmiĢ,  əzab  və 
əziyyətlərə  düçar  edilmiĢ,  qan  su  yerinə  axıdılmıĢdır.  Təkcə  Quba  Ģəhərində  üç 
mindən artıq körpə iĢgəncələrlə öldürülmüĢ, Ģəhərin böyük bir hissəsi məzarıstana 
çevrilmiĢdir. 

93 
 
...Mən  neçə-neçə  qanlı  döyüĢlərin  iĢtirakçısı  olmuĢam.  Rus-türk 
müharibələrində,  Fin  cəbhələrində,  Birinci  cahan  müharibəsində  çoxlu  qanlı 
döyüĢlər görmüĢəm. 1917-ci ildə ömrümün son illərini sakit və rahat yaĢamaq üçün 
doğulduğum Quba Ģəhərinə qayıtmıĢam. Əlimdə əsa, çar ordusunun istefa vermiĢ 
polkovniki  libasında  doğma  vətənim  məni  yenidən  öz  qoynuna  almıĢdır.  Ancaq 
buradakı  rahat  həyatım  uzun  çəkmədi.  KaĢ  mən  baĢqa  ölkəyə  gedəydim.  Vətənə 
qayıtmayaydım.  KaĢ  mənim  gözlərim  erməni  bıçağı  ilə  soyulmuĢ  vətən 
övladlarının  baĢlarını,  kürəyindən  soyulub  saman  təpilmiĢ  cəsədlərini,  ana  və 
bacılarımızın  kəsilmiĢ  döĢlərini,  hamilə  gəlinlərimizin  yırtılmıĢ  qarnından  çıxıb 
qalmıĢ, hələ də nəfəsi üstündə olan körpələrimizin bu acı taleyini görməyəydim. 
Dünyanın  heç  bir  məmləkətində,  heç  bir  cahan  savaĢında  belə  qəddar 
əməllər görünməyib və tarix belə qəddarlıqlarla hələ rastlaĢmamıĢdır. Qubadakı bu 
qanlı qırğını kifayət qədər təsdiqləyən faktlar, sənədlər və canlı Ģahidlər var. 
Təcili  olaraq  Qubaya  istintaq  komissiyası  göndərməyinizi,  bu  qətllərin 
təĢkilatçısı və icraçısı olan ġaumyanın, Caparidzenin, hərbi komissar Korqanovun, 
qatil D.A.Selovanın, cəllad Hamazasp Ağacanyanın, onun köməkçisi Nikolayın və 
baĢqalarınının  qanlı  əməllərinə  görə  həbs  olunub  hərbi  tribunalara  verilməsini 
təmin etməyi sizdən xahiĢ edirik. Bu  müraciət Quba qəzasında nahaq  yerə qanına 
qəltan edilən, ev-eĢiyi xarabazara çevrilən on minlərlə qubalının fikrini ifadə edir. 
Sizdən təcili tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edirik”. 
Quba məzarlığı aĢkar olunandan sonra Azərbaycanın dövlət rəsmiləri, Milli 
Məclisin  deputatları,  ayrı-ayrı  ictimai-siyasi  xadimlər,  nüfuzlu  ziyalılar  buranı 
ziyarət  ediblər.  Milli  Məclisin  Sədri  Oqtay  Əsədovun  Aġ  PA  prezidenti  Luis 
Mariya de Ruçla birgə Quba məzarlığında olması isə daha mühüm və yadda qalan 
oldu.  ġübhəsiz,  Avropa  ġurası  kimi  mötəbər  təĢkilatın  Parlament  Assambleyası 
sədrinin  Quba  məzarlığına  baĢ  çəkməsi  və  tarixi  həqiqətləri  öz  gözü  ilə  görməsi 
təbliğatı  baxımdan  Azərbaycan  üçün  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Səfər  zamanı 
Milli Məclisin sədri Oqtay Əsədov burada tədqiqat iĢlərinin geniĢləndirilməsi üçün 
beynəlxalq  arxeoloqlar  qrupunun  cəlb  edilməsi  vacibliyini  bildirib.  “Qubada 
aĢkarlanan  məzarlıq  dünyada  tanıdılmalı  olan  soyqırımdır.  Lakin  təəssüflər  olsun 
ki, indiyə qədər bu məsələnin araĢdırılması ilə yalnız yerli tarixçilər və arxeoloqlar 
məĢğul  olublar.  Məzarlığın  araĢdırılmasına  beynəlxalq  arxeoloqlar  cəlb 
olunmalıdır”,  - deyə Milli Məclisin Sədri vurğulayıb. Aġ PA prezidenti isə Quba 
məzarlığında Ģahidi olduğu hadisələrdən bərk sarsıldığını deyib. “Mən bunun kim 
tərəfindən  törədildiyini  deyə  bilmərəm.  Amma  bu,  dəhĢətli  soyqırımdır  və 
insanların  vəhĢicəsinə  öldürüldüyünü  öz  gözlərimlə  gördüm.  Bununla  bağlı  Aġ 

94 
 
PA-da  fəaliyyət  göstərən  xüsusi  komissiyaya  məlumat  verəcəyəm  ki,  bu  əraziyə 
baxıĢ keçirsinlər”, - deyə Luis Mariya de Puç vurğulayıb. 
Milli  Məclisin  deputatı  Yevda  Abramov  isə  Qubada  yəhudilərin  qətlə 
yetirilməsi ilə bağlı  faktların  Ġsrail Knessetinin gündəliyinə salınması üçün israilli 
deputatlarla  müzakirələrin  aparıldığını  bildirib.  Qanlı  dərə  döyüĢündə  yəhudilərin 
ermənilər tərəfindən qətlə  yetirilməsi barədə sənədləri artıq  ABġ Senatına təqdim 
etdiyini  bildirən  Yevda  Abramov  onlarla  yəhudi  ailəsinin  ermənilər  tərəfindən 
soyqırımına  məruz  qaldığını  vurğulayıb.  Onun  sözlərinə  görə,  tarixi  sənədlər 
ümumilikdə 1918-ci il hadisələri zamanı ermənilər tərəfindən 101 yəhudi ailəsinin 
qətliama məruz qaldığını təsdiq edir. 
Erməni  faĢizminin  xislətini,  gerçək  mahiyyətini  çılpaqlığı  ilə  açan  Quba 
soyqırımı da məhz unudulması mümkün olmayan belə dəhĢətli hadisələrdəndir. 90 
il öncə belə amansız cinayətə rəvac vermiĢ ermənilər dünyanın ən əzazil, qəddar və 
qaniçən  milləti  olduqlarını,  terroru  dövlət  siyasətinə  çevirdiklərini  bir  daha 
təsdiqləmiĢlər. 
 
“Azərbaycan” qəzeti 
 
AZƏRBAYCANIN APARDIĞI MÜBARĠZƏ  
HAQQ-ƏDALƏT MÜBARĠZƏSĠDĠR 
 
KeçmiĢini  unudanı  gələcəyini  topa-tüfəngə  tutar,  -  deyiblər.  Tarix  boyu 
unutqanlığımız  bizə  baha  baĢa  gəlib.  Zaman-zaman  itirmiĢik,  itkilərimizə  yansaq 
da,  onu  yenidən  təkrarlamıĢıq,  yenidən  həmin  səhvləri  təkrar  etmiĢik.  Vaxtilə 
Göyçəni  də,  Zəngəzur  mahalını  da  beləcə  bağıĢlamıĢıq.  Vətən,  torpaq  niskili  bizi 
için-için  göynətsə  də,  Sovet  rejiminin  “bir  ailənin  üzvüyük”  prinsipindən  kənara 
çıxa  bilməmiĢik.  Dəfələrlə,  təkcə  bir  əsrdə  dörd  dəfə,  soydaĢlarımız  öz  doğma, 
dədə-baba ocaqlarından, ev-eĢiklərindən deportasiyaya məruz qalıblar. 
Ġrəvanda  soydaĢlarımıza  divan tutublarsa, biz  isə  onlara  “gözün  üstə  qaĢın 
var”  -  deməmiĢik.  Bir  balaca  xətirlərinə  dəyən  olubsa,  həmin  andaca  havadarları 
tapılıb.  Vaxtı  ilə  Azərbaycan  KP  MK-da  iĢləyən  bir  nəfərin  müsahibəsində 
deyilirdi ki, Mircəfər Bağırov birinci katib olanda bir erməni qadınını (MK-nın adı 
iĢçisi  olub)  iĢdən  çıxarmıĢdı.  Moskvadan  Mikoyan  Bağırova  zəng  vuraraq:  “Sən 
orada milli ayrı-seçkilik edirsən”, - deyə etirazını bildirmiĢdi. HəmiĢə belə olub və 
Qarabağın  erməniləĢməsi  siyasətini  də,  necə  deyərlər,  burnumuzun  ucunu  da 
görməmiĢik.  Gevorkov  kimilər  uzun  müddət  Qarabağa  rəhbərlik  edib,  sözün  əsl 
mənasında, Ģovinist siyasəti aparıb, azərbaycanlıları daim gözümçıxdıya salıb... 

95 
 
Zaman göstərdi ki, erməniləĢmə siyasəti bizə çox baha baĢa gəldi. Ayılanda 
bircə  onun  Ģahidi  olduq  ki,  evimizin  yuxarı  baĢında  əyləĢdirdiyimiz  “qonaq” 
evimizi  əlimizdən  almaq  istəyir.  Elə  də  oldu.  Azərbaycanın  cənnət  guĢəsi  sayılan 
Qarabağ əldən getdi. 
1993-cü ildə xalqın yekdil tələbi, təkidi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdan 
Heydər  Əliyev,  Qarabağ  məsələsinin  həllində,  yaranmıĢ  qarıĢılıqda  çətinliklərlə 
üzləĢdi. 
Azərbaycan  hərbi  bir 
“poliqon”u  xatırladırdı.  ÖzbaĢınalıq, 
hakimiyyət 
sizlik 
son 
həddə 
çatmıĢdı.  Əli  silahlı  dəstələr,  belə 
demək  mümkünsə,  qardaĢ  qardaĢla 
üz-üzə  dayanmıĢdı.  Nəhayət,  böyük 
həyat  təcrübəsinə,  zəngin  biliyə 
malik  olan  ümummilli  liderimiz  bu 
özbaĢınalığa  son  nöqtə  qoya  bildi. 
Həmin  zaman  on  vacib  addım  hesab 
olunan atəĢkəsə nail oldu, heç nədən 
hərbi  təlim  görməyən,  silahla  davranmağın  nə  olduğunu  bilməyən  gənclərimizi 
ölümün  pəncəsindən  qurtardı.  Heydər  Əliyev  gözəl  baĢa  düĢürdü  ki,  Azərbaycan 
təkcə erməni əsgərləri ilə yox, rus hərbi birləĢmələri ilə də müharibə aparır. 
Biləcəridən  o  yana  səsi  çatmayan  Azərbaycan  dünya  qarĢısında  aciz 
qalmıĢdı.  Bütün  dünyaya  “qanqal”  kimi  səpələnən  ermənilər  isə  öz  lobbilərinin 
gücü hesabına böyük ustalıq və bicliklə dünya ictimaiyyətini çox böyük məharətlə 
aldada bilirdi. Heç kəsə, heç yana səsimiz çatmırdı,  əslində bu səsi eĢidən də  yox 
idi.  Heydər  Əliyev  Azərbaycan  xəritəsini  özü  ilə  birlikdə  bütün  dünyanı  dolaĢdı, 
əlində  çubuq  bütün  dünyaya  baĢa  saldı  ki,  bizim  dərdlərimz  nədir.  Hər  yerdə  də 
erməni  lobbisinin  gücünü  görən  dahi  Ģəxsiyyət  bütün  dünyaya  səpələnən  50 
milyonluq  azərbaycanlılara  üz  tutdu,  onları  sınaq  hədəfinə  çəkdi.  Bakıda  Dünya 
Azərbaycanlılarının  I  Qurultayı  çağırıldı.  Bu,  Azərbaycan  üçün  çox  böyük  tarixi 
hadisə idi. 
Ümummilli  liderimiz  dünyada  Azərbaycan  diasporunun  yaranmasını 
qarĢıya vacib bir məsələ kimi qoydu. Az bir zaman ərzində Azərbaycanı dünyaya, 
dünyanı Azərbaycana tanıtdı. Və sübut etdi ki, iĢimiz haqq-ədalət iĢidir. Bizim heç 
kəsin  torpağında  gözümüz  yoxdur.  Dünyanı  buna  inandırdı.  Amma  nə  etmək 
olardı,  dünyanın  özündə  də  bir  haqsızlıq  kabusu  dolaĢmaqdadır,  dünya  özü  də 
həqiqəti eĢitməkdə və görməkdə aciz və gücsüzdür. 

96 
 
Çox təəssüf ki, torpaqlarımız azad olunacağı günü  ümumilli liderimiz görə 
bilmədi, necə deyərlər, baĢlanan iĢi sona çatdıra bilmədi. 
Prezident  Ġlham  Əliyev  2003-cü  ilin  seçki  kampaniyası  dövründə  elan 
etmiĢdi ki, əgər Azərbaycan xalqı ona etibar edərsə, ona səs verərsə, prezident kimi 
fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri - Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ 
münaqiĢəsinin  sülh  yolu  ilə  həlli  məsələsi,  qaçqınların,  məcburi  köçkünlərin  öz 
doğma  yurd-yuvalarına  qaytarılması  olacaqdır.  Öz  sözünə,  verdiyi  vədinə  əməl 
edən  prezident  Qarabağ  məsələsinin  həllini  daim  diqqət  mərkəzində  saxlamıĢ, 
bütün xarici səfərlərində, görüĢlərində, dünya diplomatları ilə apardığı danıĢıqlarda 
həmiĢə Qarabağ münaqiĢəsini, qaçqın-köçkün problemini önə çəkmiĢdi. 
“Dağlıq Qarabağ torpağı  Azərbaycan torpağıdır. Azərbaycan torpaqlarında 
ikinci  erməni  dövlətinin  yaranmasına  heç  vaxt  imkan  verməyəcəyik.  Mən  çox 
Ģadam  ki,  Azərbaycan  cəmiyyətində  bu  məsələ  ilə  bağlı  heç  bir  fikir  ayrılığı 
yoxdur.  Bəzi  hallarda  opponentlərimiz  istəyirlər  bizi  tənqid  etsinlər  ki,  Qarabağ 
məsələsi  niyə  həll  olunmur.  Ona  görə  həll  olunmur  ki,  bizi  qane  etməyən 
razılaĢmaya  heç  vaxt  getməyəcəyik.  Ona  görə  həll  olunmur  ki,  bütün  təzyiqlərə 
baxmayaraq,  prezident  kimi  mən  Azərbaycan  dövlətinə,  Azərbaycan  xalqına  sərf 
etməyən  razılaĢmalara  getməyəcəyəm”.  Bu  fikirlərin  müəllifi  olan  cənab  Ġlham 
Əliyev  prezident  səlahiyyətlərini  icra  etdiyi  dövr  ərzində  bütün  istiqamətlər  üzrə 
xalqa verdiyi vədləri yerinə yetirir, sözü ilə əməlinin düz olduğunu öz əməli iĢi ilə 
sübut  etmiĢdir.  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqiĢəsinin 
Azərbaycan  Respublikasının  suverenliyinə  və  ərazi  bütövlüyünə  riayət  edilməsi 
əsasında  diplomatik  vasitələrin  həlli,  demək  olar  ki,  cənab  Ġlham  Əliyevin  xarici 
siyasətinin prioritetidir. 
Azərbaycan  Prezidenti  bütün  siyasi  və  diplomatik  vasitələrdən  istifadə 
edərək, problemin konstruktiv həllinə çalıĢdığını aydın və birmənalı Ģəkildə dünya 
ictimaiyyətinə  nümayiĢ  etdirir.  “Nə  vaxt  Azərbaycanın  iĢğal  olunmuĢ  torpaqları 
düĢmən  tapdağından  qurtaracaq,  məcburi  köçkünlərimiz  öz  isti  ocaqlarına 
qayıdacaq,  bax  onda  Dağlıq  Qarabağın  statusuna  baxılacaq”,  -  söyləyən  ölkə 
baĢçısı  həmiĢə  Azərbaycanın  mövqeyinin  beynəlxalq  hüquq  normalarına 
əsaslandığını,  apardığımız  mübarizənin  haqq  və  ədalətli  olduğunu  söyləmiĢdir. 
Ermənistanın  isə  konstruktiv  danıĢıqlardan  boyun  qaçırması,  iĢğalçılıq  siyasətini 
durmadan  davam  etdirməsi  beynəlxalq  təĢkilatların,  bir  sözlə  bütün  dünyanın 
diqqətindən  yayınmır.  MünaqiĢə  ilə  bağlı  məsələnin  BirləĢmiĢ  Millətlər 
TəĢkilatının  BaĢ  Assambleyasının  59-cu  sessiyasının  gündəliyinə  salınması, 
Avropa  ġurasının  2005-ci  il  yanvar  sessiyasında  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 

97 
 
Qarabağ  münaqiĢəsilə  bağlı  qəbul  edilən  qətnamədə  Azərbaycan  torpaqlarının 
ermənilər tərəfindən iĢğal olunma faktının təsdiqlənməsi, eyni zamanda, BMT-nin 
Dağlıq  Qarabağ  münaqiĢəsi  ilə  bağlı  qəbul  etdiyi  dörd  qətnamənin  yerinə 
yetirilməsi  tələbinin  səslənməsi  Azərbaycan  diplomatiyasının  xarici  siyasət 
sahəsində  əldə  etdiyi  ən  mühüm  nailiyyətlərindən  sayıla  bilər.  Mənfur 
düĢmənlərimiz  həmiĢə  bizi  provakasiyalara  çəksə  də,  Azərbaycan  xalqı  sülh 
tərəfdarı  olmuĢ  və  bu  problemi  sülh  yolu  ilə  həll  etmək  niyyətində  olduğunu 
bildirmiĢdir.  Azərbaycan  Prezidenti  də  həmiĢə  öz  xalqının  fikir  və  mövqeyini 
nəzərə  almıĢdır.  Dəfələrlə  ən  yüksək  səviyyəli  görüĢlərində  Ermənistan-
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqiĢəsi  yalnız  və  yalnız  Azərbaycanın  ərazi 
bütövlüyü  çərçivəsində  öz  həllini  tapa  bilər,  -  söyləməklə  prinsipial  mövqedə 
olmasını  bir  daha  sübut  etmiĢdir.  Amma  çox  təəssüf  ki,  Ermənistanın  qeyri-
konstruktiv  mövqeyi,  danıĢıqların  hər  dəfə  bir  bəhanə  ilə  yarımçıq  kəsilməsi, 
həmin  ölkənin  prezidentlərinin  qeyri-ciddi  mövqeyi  bu  məsələnin  sülh  yolu  ilə 
həllinə  imkan  vermir.  Bütün  bunlar  dünya  ictimaiyyətinin,  xüsusilə  bu  məsələdə 
maraqlı  tərəf  kimi  çıxıĢ  edən  dünyanın  aparıcı  dövlətlərinin  də  ümidlərini  puça 
çıxarır.  Aydındır  ki,  bu  münaqiĢə  indi  təkcə  Azərbaycan  və  erməni  xalqının 
problemi deyil, beynəlxalq ictimaiyyətin problemi olmuĢdur. 
Hazırda dünyanın maraqlarının cəmləĢdiyi mərkəzlərdən biri də Qərb-ġərq 
dəhlizində  yerləĢən  Xəzər  hövzəsidir.  Xəzərin  sərvətlərinin  dünyaya  çıxıĢı  - 
Azərbaycan  ərazisi  ilə,  Bakı-Tbilisi-Ceyhan,  Bakı-Tbilisi-Ərzurum  kəmərləri 
vasitəsilə  həyata  keçirilir.  Odur  ki,  Qarabağ  problemi  beynəlxalq  aləmin 
təhlükəsizliyinə, iqtisadi maraqlara qarĢı yönələn təhlükədir. Deməli, bu problemin 
sülh yolu ilə həllinə bütün dünya maraqlıdır. 
Göründüyü kimi, bu gün Azərbaycan sürətlə inkiĢaf edir, regionun ən güclü 
dövlətinə  çevrilir.  Cənubi  Qafqaz  regionunda  həyata  keçirilən  beynəlxalq 
layihələrdə  yalnız  iĢtirakçı  yox,  sözün  əsl  mənasında,  söz  sahibi  kimi  çıxıĢ  edir. 
Deməli, Azərbaycan problemi beynəlxalq hüquq normaları  əsasında həll etmək və 
ərazi  bütövlüyünün  bərpa  etmək  üçün  həm  mənəvi,  həm  hüquqi,  həm  də  hərbi 
imkanlara  malikdir.  Prezident  Ġlham  Əliyev  demiĢdir:  “BeĢ  il  bundan  əvvəl 
Ermənistan  və  Azərbaycanın  iqtisadiyyatı  təxminən  eyni  səviyyədə  idi.  Bu  gün 
bizim  iqtisadiyyatımız  onların  iqtisadiyyatından  7  dəfə  böyükdür.  BeĢ  il  bundan 
əvvəl  büdcə  xərclərimiz  təxminən  eyni  idi.  Bu  gün  bu  sahədə  7  dəfə  fərq  var. 
Azərbaycan  dünya  və  Avropa  üçün  əhəmiyyətli  ölkəyə  çevrilir.  Azərbaycan  çox 
zəngin neft, qaz ehtiyatlarına malikdir. 

98 
 
Hamı  artıq  bilir  ki,  dünyanın  gündəliyində  enerji  məsələləri  bir  nömrəli 
məsələlərdir.  Ġndi  enerji  məsələlərini  beynəlxalq  təĢkilatlarda  və  aparıcı  ölkələrdə 
təhlükəsizlik  məsələsi  kimi  qəbul  edirlər.  Bu  resurslar  bizdə  var.  Biz  artıq 
dünyanın,  Avropanın  təhlükəsizliyi  üçün  iĢlər  görürük.  Biz  Bakı-Tbilisi-Ceyhan, 
Bakı-Tbilisi-Ərzurum  kimi  nəhəng  layihələri  icra  etmiĢik.  Biz  nəqliyyat  üçün 
tranzit ölkəyə çevrilirik. Ermənistanda bunların heç biri yoxdur və gələcək inkiĢaf 
perspektivləri də yoxdur, iqtisadi inkiĢaf üçün heç bir zəmin yoxdur”. 
Əslində  heç  bir  ölkə  tərəfindən  müstəqil  respublika  kimi  qəbul  edilməyən 
Dağlıq Qarabağ artıq dünya birliyində müstəqil respublika kimi yox, Azərbaycanın 
tərkib  hissəsi  kimi  tanınır  və  belə  qəbul  olunur.  Odur  ki,  bu  vaxta  kimi  Dağlıq 
Qarabağda  keçirilən  bütün  seçkilər  beynəlxalq  qurumlar  tərəfindən  tanınmayıb. 
Dünyanın  super  dövlətləri  -  ABġ,  Fransa  kimi,  NATO,  Avropa  Ġttifaqı,  Ġslam 
Konfransı  TəĢkilatı  kimi  nüfuzlu  beynəlxalq  təĢkilatları  birmənalı  olaraq 
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaĢmıĢ, Dağlıq Qarabağ münaqiĢəsini 
ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində, sülh yolu ilə həlli prosesini dəstəklədiklərini 
bəyan  etmiĢlər.  Separatçıların  Dağlıq  Qarabağda  bu  günədək  keçirdikləri  bütün 
seçkilər  dünyanın  gülüĢ  hədəfinə  çevrilmiĢ,  sanki  bir  uĢaq  oyunu  kimi  qəbul 
olunmuĢdur.  ABġ-ın  Dövlət  Departamenti  dəfələrlə  belə  bir  bəyanatla  çıxıĢ 
etmiĢdir:  “BirləĢmiĢ  ġtatlar  “Dağlıq  Qarabağ  Respublikası”nı  və  orada  keçirilən 
“seçkilər”i tanımır, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə  hörmətlə  yanaĢır”. Həmçinin 
Ġslam  Konfransı  TəĢkilatı  da  bəyanat  yaymıĢdır  ki,  Azərbaycanın  Ermənistan 
tərəfindən iĢğal olunmuĢ Dağlıq Qarabağ bölgəsində qondarma seçkilər beynəlxalq 
hüquq normalarının və prinsiplərinin kobud Ģəkildə pozulmasıdır, davam edən sülh 
danıĢıqlarına  əngəl  törədir.  Bu  səbəbdən  seçki  və  onun  nəticələri  heç  bir  hüquqi 
qüvvəyə malik deyildir. 
Bunlar göstərir ki, bütün dünya Dağlıq Qarabağ bölgəsini və onun ətrafında 
baĢ  verən  münaqiĢənin  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  hörmət,  beynəlxalq 
səviyyədə tanınmıĢ sərhədlərinin toxunulmazlığı səviyyəsində yanaĢır. 
Ġndi  Azərbaycan  təkcə  iqtisadi  göstəricilərinin  artımına  deyil,  hərbi 
qüdrətinin möhkəmlənməsinə çalıĢır. Qüdrətli ordusu olan ölkə heç vaxt basılmaz. 
Əgər  sabah  lazım  gəlsə,  iĢğal  olunmuĢ  torpaqlarımızı  ordumuzun  gücü  ilə  azad 
etməyə  qadir  olmalıyıq.  Gec-tez  məcuri  köçkünlərimiz  öz  doğma  yurdlarına,  isti 
od-ocaqlarına qayıtmalıdırlar. Mənfur qonĢular Azərbaycan torpağında yeni erməni 
dövləti  yaratmaq  fikrindən  əl  çəkməli,  dünya  birliyinin  fikrinə  hörmətsiz 
münasibətə birdəfəlik son qoymalıdır. 

99 
 
Bu,  həm  də  ümumilikdə  xalqımızın  fikridir.  Bizim  heç  vaxt  özgə 
torpağında,  var-dövlətində  gözümüz  olmayıb.  Tarix  boyu  parçalanmaya,  yersiz 
hücumlara,  haqsızlığa  düçar  olmuĢuq.  Zaman-zaman  kəsilə-kəsilə  sərhədlərimiz 
114  min  kv.  kmdən  86,5  kv.km-ə  endirilib.  Ürəyimizin  yumĢaqlığı,  qəlbimizin 
geniĢliyi həmiĢə baĢımıza bəla olub. Dünya qarĢısında ağlaya-ağlaya özlərini rəzil, 
yazıq  göstərən  ermənilərə  öz  torpağımızda  yer  verib  onları  dövlət  elədik.  Ancaq 
çox  təəssülər  olsun  ki,  onların  heç  vaxt  məkrli  niyyətlərini,  Xəzər-Qara  dəniz 
əhatəsində  qurmaq istədikləri dövlət xülyasını anlamamıĢıq, gec də  olsa, anladıq. 
Nəhayət,  anladıq  ki,  torpaq,  vətən  yada  etibar  ediləsi  deyil,  onu  özümüz,  özü  də 
göz bəbəyimiz kimi qorumalıyıq... 
Bu  gün  prezident  Ġlham  Əliyev  Ali  BaĢ  Komandan  olaraq  qan,  müharibə 
yolu  yox,  sülh  yolunu  seçir,  xalqını  faciəyə  sürükləmək  istəmir.  Söz  yox,  əgər 
danıĢıqlar öz səmərəsini verməsə, təbii ki,  Azərbaycan baĢqa variantları nəzərdən 
keçirəcək,  iĢğal  altında  olan  torpaqlarını  nəyin  bahasına  olursa,  olsun,  azad 
edəcəkdir. 
Deyirlər  haqq  nazilsə  də,  heç 
vaxt 
üzülməyib. 
Bu 
gün 
Azərbaycanın 
apardığı  mübarizə 
haqq-ədalət  mübarizəsidir.  Gec-tez 
qalibiyyət  bizimlə  olacaq.  Bəlkə  də 
bu  münaqiĢənin  bitəcəyi  tarixi 
söyləmək  çox  çətindir,  ancaq  bu 
mübarizənin  qələbə  ilə  baĢa  çatacağı 
gün heç də uzaqda deyil. AlqıĢlanmalıdır ki, indi Azərbaycanda Müdafiə Sənayesi 
Nazirliyi  yaradılmıĢdır. Məlum olduğu kimi,  bəzi  hərbi avadanlıqların istehsalına 
öz ölkəmizdə baĢlanılacaqdır. Odur ki, Azərbaycanın sürətlə inkiĢafından qorxuya 
düĢən  ermənilər  istənilən  anda  daxili  sabitliyimizin  pozulmasına  ciddi-cəhdlə 
çalıĢır,  dünya  dövlətləri  qarĢısında  Azərbaycanı  gözdən  salmağa,  ölkəmizə  siyasi 
təzyiqlər göstərməyə çalıĢırlar. Lakin bu cəhdlər boĢa çıxır, düĢmənlərimizin xarici 
havadarlarının da ətəklərindən əlləri üzülür, özləri gülünc vəziyyətdə qalırlar. Tarix 
boyu güclü ordusu, möhkəm sərhədi olan ölkə yağı düĢmən tapdağında qalmayıb. 
Ġndi  Azərbaycanın  güclü  orduya  ehtiyacı  var.  Ərazisinin  20  faizi  iĢğal  altında 
olması,  1  milyondan  çox  vətəndaĢının  öz  ata-baba  yurdundan  didərgin  düĢməsi 
deməyə  əsas  verir  ki,  ölkədə  ordu  quruculuğuna  böyük  diqqət  yetirilməsi  çox 
vacibdir.  Möhtərəm  Ġlham  Əliyev  bütün  bu  amilləri  nəzərə  alaraq,  həmiĢə  ordu 
quruculuğu məsələsini vacib bir məsələ kimi ön plana çəkmiĢdir. 

100 
 
Əgər  2003-cü  ildə  Azərbaycanın  hərbi  xərcləri  135  milyon  dollar 
olmuĢdusa,  2007-ci  ildə  bu  məbləğ  1  milyard  dollara  çatdırılmıĢdır.  Demək, 
Azərbaycanda dövlət büdcəsində hərbi xərclər birinci yer tutur. Elə düĢmənlərimizi 
də qorxuya salan budur. 
Bir  daha  əminliklə  deməliyik  ki,  iĢğal  altında  olan  torpaq-arımız  cənab 
Prezident,  Ali  BaĢ  Komandan  Ġlham  Əliyevin  rəhbərliyi  ilə  azad  olacaq, 
Azərbaycan tam Ģəkildə öz suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə nail olacaqdır. 
Xalqımız  üçün  ən  ağır  problem  olan  Ermənistan-Azərbaycan-Dağlıq 
Qarabağ  problemi  ölkə  prezidentini  daim  narahat  edir.  Mövcud  vəziyyətlə 
barıĢmayan  Ġlham  Əliyev  özünün  möhkəm  və  qətiyyətli  mövqeyini  də  ortaya 
qoyur: “Heç kəsə sirr deyil ki, iqtisadi cəhətdən zəif ölkələrdə güclü ordu olmur. 
Yalnız  iqtisadi cəhətdən  güclü olan ölkələr  güclü orduya  malik olurlar. Bizim də 
vəzifəmiz budur. Biz ölkəmizi gücləndirəcək, zənginləĢdirəcəyik. Ölkəmiz sürətlə 
inkiĢaf  edəcək  və  yaranmıĢ  iqtisadi  potensial,  o  cümlədən  bəlkə  də,  ilk  növbədə, 
ordu quruculuğuna sərf olunacaqdır. 
Ölkəmiz  müharibə  Ģəraitindədir.  Bizim  iĢimiz  haqq  iĢidir.  Biz  heç  kəsin 
torpağını  iĢğal  etməmiĢik,  heç  kəsin  torpağında  da  gözümüz  yoxdur.  Bizim  ərazi 
bütövlüyümüz  pozulubdur,  torpaqlarımız  iĢğal  altındadır.  Azərbaycan  xalqı, 
Azərbaycan ordusu hər an öz ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün lazımi addımlar 
ata bilər. Bizim buna haqqımız çatır. Beynəlxalq hüquq normaları da bizə belə bir 
imkan  yaradır.  Ermənistan  bütün  beynəlxalq  normaları  pozubdur.  Artıq  dünyada 
bu  məsələ  ilə  əlaqədar  ictimai  rəy  formalaĢıbdır.  Deyə  bilərəm  ki,  bu  ictimai  rəy 
ədaləti  əks etdirən rəydir, bizim  üçün  müsbət rəydir.  Azərbaycanın tələbləri artıq 
böyük  diqqətlə  qarĢılanır  və  biz  görürük  ki,  beynəlxalq  ictimaiyyət,  dünyanın 
aparıcı ölkələri bu məsələyə daha ədalətli yanaĢmağa baĢlamıĢlar. 
Biz ümid edirik ki,  Azərbaycanın  ərazi bütövlüyü danıĢıqlar yolu ilə bərpa 
olunacaqdır.  Biz  buna  çalıĢacayıq  və  sülh  danıĢıqlarına  sadiqik.  Ancaq,  eyni 
zamanda,  Azərbaycan  xalqı  heç  vaxt  torpaqlarının  itirilməsi  ilə  barıĢmayacaqdır. 
Əgər biz görsək ki, danıĢıqların heç bir nəticəsi yoxdur, bütün vasitələrdən istifadə 
edib  torpaqlarımızı  azad  edəcəyik.  Bunu  etmək  üçün  güclü  ordu  lazımdır, 
vətənpərvərlik  ruhu  lazımdır,  xalqın  birliyi,  iradəsi  lazımdır.  Bunların  da  hamısı 
var”. 
Daha sonra prezident demiĢdir: 
“Orduya ayrılan xərclər hər il artır. Büdcədə nəzərdə tutulmuĢ xərclər artır. 
Bundan  sonra  da  orduya  ayrılan  vəsaitlər  artacaqdır.  Azərbaycanın  iqtisadi 
potensialı  güclənir.  Ölkə  zəngin  ölkəyə  çevriləcəkdir.  Əlbəttə,  bütün  baĢqa 

101 
 
sahələrlə  yanaĢı, ordu quruculuğunda da böyük addımlar atılacaqdır. Biz öz ordu, 
hərbi  potensialımızı  gücləndirməliyik.  Artıq  bu  istiqamətdə  çox  önəmli  addımlar 
atılır. 
Ümummilli  liderimiz  Heydər  Əliyevin  təĢəbbüsü  ilə  bu  istiqamətdə  çox 
önəmli,  demək  olar  ki,  həlledici  addımlar  atılmıĢdır.  Bu  siyasət  bundan  sonra  da 
davam  etdiriləcəkdir.  Bizim  ordu  istənilən  vaxtda  torpaqlarımızı  düĢməndən  azad 
etməyə  qadirdir.  Amma  biz  istəyirik  ki,  ordumuz  daha  da  güclü  olsun.  Orduda 
xidmət edən zabitlərin, əsgərlərin Ģəraiti daha da yaxĢı olsun. Orduya qayğı var və 
bundan sonra da olacaqdır”. 
Artıq  beĢ  ilə  yaxındır  ki,  Azərbaycanda  hər  hansı  məsələlərin  müzakirəsi 
zamanı  Ġlham  Əliyev  faktoruna  müraciət  olunur.  Həm  ölkə  prezidenti,  həm  də 
ziyalı,  vətəndan kimi  Azərbaycanın ictimai-siyasi  həyatında  bu qısa, lakin uğurlu 
həyat  təcrübəsi  Ġlham  Əliyevə  istinad  edənlərin  sayını  günbəgün  artırır.  Təbii  ki, 
bütün  bunlar  Heydər  Əliyev  siyasətinin  davamının  təntənəsidir.  Bu  siyasi  kurs 
məhz Heydər Əliyev tərəfindən baĢlanmıĢdır. 
 
Namiq Əsgərov,  
“Kinq-boks” federasiyasının vitse-prezidenti