Erməni xəyanəti

ERMƏNĠSTAN ADLI DÖVLƏTĠN BÜTÜN  
ƏRAZĠSĠ TARĠXĠ AZƏRBAYCAN TORPAQLARIDIR 
 
Zaman-zaman Azərbaycana qarĢı ərazi iddiaları ilə çıxıĢ edən ermənilər bu 
gün öz saxtakarlıqlarından  əl çəkmirlər. Ġndi də  Naxçıvan  barədə  sərsəm iddialar 
səsləndirir,  Ağdamda  “paytaxt”  tapdıqlarını  bəyan  edirlər.  Amma  etiraf  etmək 
lazımdır  ki,  saxtakarlıq  yolu  tutan  bu  xalqın  cəfəng  iddialarına  sadəcə  cavab 
verməklə  kifayətlənmiĢik.  Ġndiki  Ermənistan  adlı  dövlətin  ərazisinin  tarixi 
Azərbaycan 
torpaqları  olması  faktını  lazımınca  dünya  ictimaiyyətinə 
çatdırmamıĢıq.  Azərbaycan  Prezidenti  Ġlham  Əliyevin  Ağdam  ictimaiyyəti 
qarĢısında  söylədiyi  fikirlər  bu  məsələ  ilə  bağlı  hər  bir  azərbaycanlı  üçün  siqnal 
oldu. 
Əzəli  Azərbaycan  torpağı  -  Ġrəvan  haqqında  konkret  faktlar  əsasında  öz 
fikrini belə əsaslandırır. 
-  Tarix  sübut  etdi  ki,  hazırkı  Ermənistan  deyilən  dövlətin  ərazisi  əzəli 
Azərbaycan  torpaqlarıdır.  Heç  bir  tarixçi,  normal  araĢdırmaçı  bunu  inkar  edə 
bilməz. Ermənilərin Azərbaycan ərazilərinə və bütövlükdə  Cənubi Qafqaza gəlmə 
olduğu, çar Rusiyasının Qafqaza doğru istilaçılıq siyasətinin geniĢləndiyi vaxtlarda 
bu ərazidə onların heç bir dövlət qurumunun yoxluğu tarixçilər tərəfindən dəfələrlə 
sübuta  yetirilib.  Ermənilərin  əsas  məskənləri  indiki  Balkan  yarımadası  olub  və 
sonralar onlar Kiçik Asiya yarımadasına gəliblər. XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın 
Qafqaza  doğru  geniĢlənməsi  tədricən  bu  ərazilərə  ermənilərin  gətirilməsi,  onların 
Azərbaycan  torpaqlarında  məskunlaĢdırılması  ilə  müĢayiət  olunurdu.  Azərbaycan 
torpaqlarının  Ģimal  hissəsinin  “Gülüstan”  və  “Türkmənçay”  sülh  müqavilələri  ilə 
çar  Rusiyasının  tərkibinə  daxil  edilməsi  zamanı  Ġran  və  Türkiyə  ərazisindən 
məqsədyönlü  Ģəkildə  kütləvi  halda  ermənilərin  Qafqaza  köçürülməsi  prosesi  baĢ 
verirdi.  Bu,  təsadüfi  deyildi.  Çünki  məlum  olduğu  kimi,  I  Pyotrun  dövründən 
baĢlayaraq  çar  Rusiyasının  xarici  siyasətinin  əsas  istiqamətlərindən  biri  Osmanlı 
imperiyası  ilə  Ġran  arasında  münaqiĢəni  dərinləĢdirmək  və  bu  dövlətlərlə  öz 

25 
 
arasında  bufer  xristian  dövləti  yaratmaq  olmuĢdur.  Qafqazda  yalnız  Azərbaycan 
xanlıqları var idi ki, onların da əhalisinin mütləq əksəriyyətini azəri türkləri təĢkil 
etmiĢdir. 
Çar  Rusiyasının  süqutundan  sonra  isə  Cənubi  Qafqazda  yalnız  iki  xalqın  - 
azərbaycanlıların  və  gürcülərin  öz  dövlətlərini  yaratmaq  üçün  maddi  və  mənəvi 
imkanları  var  idi.  Ermənilərdən  fərqli  olaraq  azərbaycanlılarda  və  gürcülərdə  öz 
müqəddəratlarını təyin etmək və müstəqil dövlətlərini yaratmaq istiqamətində milli 
oyanıĢ vardı. 
XIX əsrin sonlarına nəzər salsaq, Azərbaycan ədəbi mühitində yüksələn xətt 
üzrə  milli  oyanıĢın  getdiyini  görərik.  Bu  proses  XX  əsrin  əvvəllərində  daha  da 
sürətlənmiĢdir.  Xüsusilə  Bakıda  neft  bumunun  baĢladığı  vaxtlarda  buraya  külli 
miqdarda vəsaitin daxil olması elmin, mədəniyyətin, incəsənətin inkiĢafı ilə yanaĢı, 
həm də milli oyanıĢa güclü təkan vermiĢdir. O dövrdə ziyalılarımız Azərbaycanın 
müstəqilliyi ideyasını gündəmə gətiriblər. Bu onların elmi, bədii yaradıcılıqlarında, 
Dumada  fəaliyyət  göstərən  azərbaycanlı  deputatların  fəaliyyətlərində  özünü 
göstərirdi.  Ona  görə  də  təsadüfi  deyil  ki,  XX  əsrin  əvvəlində  çar  Rusiyasının 
inqilabı  mərkəzlərindən  biri  Azərbaycan  olmuĢdur.  Həmin  dövrdə  Azərbaycanın 
bütün  bölgələrində  -  Bakıda,  Ġrəvanda,  Naxçıvanda,  Gəncədə  və  digər  yerlərdə 
milli oyanıĢ hiss edilməkdəydi. 
1917-ci ilin fevralında Rusiyada burjua inqilabı baĢ verdi. Çarın devrilməsi, 
müvəqqəti  hökumətin  qurulması,  sonra  bolĢeviklərin  Rusiyada  çevriliĢ  edərək 
hakimiyyəti  ələ  almaları  Cənubi  Qafqazda      azərbaycanlıların  və  gürcülərin  öz 
müqəddəratlarını  həll  etmək  istiqamətində  hərəkətə  keçmələri  ilə  müĢayiət 
olunurdu. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Milli ġurası Zaqafqaziya Seymindən 
çıxdığını  bəyan  edərək  dövlət  müstəqilliyini  elan  etdi.  Azərbaycanın 
müstəqilliyinin  elan  edilməsi  barədə  Milli  ġuranın  bəyannaməsi  faktiki  olaraq 
ölkəmizin  sərhədlərini  müəyyənləĢdirdi.  Bu  sərhədlər,  indiki  Yerevan  Ģəhəri  də 
daxil olmaqla, böyük bir ərazini əhatə edirdi. 
Zaqafqaziya  Seymi  dağılanda  ermənilərin  müstəqillik  iddiaları  olmayıb. 
Sadəcə,  Azərbaycanın  və  Gürcüstanın  müstəqil  dövlət  olduğunu  görən  ermənilər 
məcburiyyət qarĢısında müstəqillik iddiasına düĢdülər. Amma ermənilərin müstəqil 
dövlət  qurmaq  üçün  söykənəcəkləri  Ģəhər  yox  idi.  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyətinin  yaradıcıları,  Milli  ġuranın  üzvləri  erməni  milli  Ģurasının 
müraciətinə  cavab  olaraq  bəlli  olan  addımı  atmıĢlar.  Edilən  güzəĢt  nəticəsində 
Ġrəvan ermənilərin ixtiyarında qalmıĢdır. Bu fakt məlumdur və tarixdə vardır. 

26 
 
Prezident  Ġlham  Əliyevin  cəbhə  bölgələrinə  səfəri  zamanı  söylədiyi 
fikirlərin  də  qayəsində  indiki  Ģəraitdə  bu  faktın  bir  daha  dünyaya  çatdırılması 
dayanır.  Tarixi  faktların  bir  daha  qaldırılmasında  və  dünyaya  çatdırılmasında 
məqsəd  Ermənistan  adlanan  və  29  min  kv.km  ərazisi  olan  dövlətin  əslində 
azərbaycanlıların  bir  vaxtlar  güzəĢtə  getdiyi  torpaqlar  üzərində  qurulduğunu 
diqqətə çatdırmaqdır. Söhbət ondan gedir ki, biz Ġrəvanın qədim Azərbaycan Ģəhəri 
olduğunu sənədlərlə, müəyyən qərarlarla dünyaya çatdırmaqla bir daha göstərmək 
istəyirik  ki,  bəzi  hallarda  beynəlxalq  təĢkilatların,  ayrı-ayrı  dövlətlərin  himayə 
etdiyi  Ermənistan  ərazisi  əzəli  Azərbaycan  torpaqlarıdır.  Ona  görə  Azərbaycan 
xalqı  öz  ərazisinin  bir  qarıĢını  da  Ennənistana  güzəĢtə  getmək  niyyətində  deyil. 
Bunu  erməni  tarixçiləri  də  bilir  və  hər  vəchlə,  saxtakarlıqlara  əl  atmaqla  əsl 
həqiqətlərdən yayınırlar. 
ĠĢğalçı  Ermənistanın  Azərbaycan  torpaqlarına  müdaxiləsi,  17  min  kv.km 
ərazimizi  iĢğal  etməsi,  eyni  zamanda  erməni  tarixçilərinin  və  siyasətçilərinin 
Azərbaycana  qarĢı  ərazi  iddiaları  ilə  çıxıĢ  etmələri  ermənilərin  zamanında  edilən 
güzəĢtlərə  nankorluqlarının  və  hər  bir  əməllərinin  kökündə  iĢğalçılıq  siyasətinin 
dayanmasının bariz nümunəsidir. Əgər erməni iĢğalçıları Azərbaycanın əraziləri ilə 
bağlı  heç  bir  fakta  söykənməyən  sərsəm  iddialarını  ortaya  qoyurlarsa,  niyə 

27 
 
Azərbaycan əsl həqiqətləri bəyan etməsin? Bu həqiqətləri vaxtilə rus tarixçiləri də 
qələmə alıblar. Məlumdur ki, rus diplomatı Qriboyedov Ġranda səfir olduğu dövrdə 
ermənilərin  köçürülməsi  ilə  bağlı  narahatçılığını  ifadə  edərək  çara  məktub 
yazmıĢdır.  Bu  məktubda  açıq  Ģəkildə  bildirilirdi  ki,  ermənilər  məskunlaĢdıqları 
yerlərdə bir qədər yaĢadıqdan sonra oranın onların ata-baba torpağı olduğunu iddia 
edirlər.  Ermənilərin  Cənubi  Qafqaza  gəlmə  olmalarını  sübut  edən  faktlar  çar 
Rusiyası  dövründə  nəĢr  olunmuĢ  ensiklopediyalarda  da  öz  əksini  tapmıĢdır. 
Tarixən  Ġrəvan  Ģəhərinin  əhalisinin  böyük  əksəriyyətinin  azəri  türkü  olması 
danılmaz faktdır. Biz tarixi sənədləri, faktları yenidən toplayaraq, ümumiləĢdirərək 
danıĢıqlar prosesində, həm də informasiya mübadiləsində ermənilərə və beynəlxalq 
təĢkilatlara  təqdim  edəcəyik.  Bununla  da  beynəlxalq  təĢkilatlara,  həmçinin  xarici 
dövlətlərə əsl həqiqətin nə olduğunu bir daha göstərəcəyik. Bəzən bizə elə gəlir ki, 
xarici ölkələrdə hər kəs
 
əsl tarixi faktları bilir. Amma belə deyil. Erməni təbliğatı 
da  vaxtilə  tarixin  saxtalaĢdırılması  istiqamətində  öz  iĢini  görmüĢdür.  Ona  görə  də 
cənab  Prezidentin  qaldırdığı  bu  məsələ  tarixçilərimiz,  siyasətçilərimiz  və 
ümumilikdə  hər  bir  sıravi  vətəndaĢımız  üçün  bir  çağırıĢdır.  Bu  çağırıĢ  hamımızın 
bu  yöndə  səfərbər  olmağımızı  zəruri  edir.  Biz  müasir  texnologiyanın  bütün 
nailiyyətlərindən istifadə edib əsl həqiqətləri dönə-dönə dünyaya çatdırmalıyıq. 
Bununla  bağlı  Milli  Məclis  geniĢ  kampaniyaya  baĢlamıĢdır.  Artıq  Milli 
Məclisdə  xüsusi  komissiya  da  yaradılmıĢdır.  Bu  komissiya  ermənilərin  Cənubi 
Qafqaza gəlmə olmaları, Ġrəvanın qədim Azərbaycan Ģəhəri olması və onun 1918-
ci  ildə  ermənilərə  güzəĢtə  gedilməsi  ilə  bağlı  bütün  tarixi  sənədləri  toplayacaq  və 
yekunda müvafiq sənəd qəbul ediləcəkdir. Bu bizim üçün həm təbliğat, həm tarixi 
fakt,  həm  də  danıĢıqlar  prosesində  diplomatlarımız  üçün  dəlillərə  söykənəcək 
sənəd olacaq. 
Ermənilər bütün dünyaya car çəkirlər ki, Naxçıvanda onların tarixi abidələri 
dağıdılır. Halbuki Naxçıvanda heç vaxt ermənilərə məxsus abidə olmamıĢdır. Hətta 
ermənilər  Ağdamda  “arxeoloji  qazıntılar”  apararaq  “paytaxtlarını”  tapıblar.  Çox 
gülməli  faktdır.  Ġndinin  özündə  də  Azərbaycanın  əzəli  torpaqlarında  köhnə 
Ģakərlərinə  sadiq  qalaraq  əvvəlcədən  basdırdıqlarını  çıxarmaqla  məĢğuldurlar. 
Xatırlayırsınızsa,  hələ  sovet  dövründə  ermənilər  Yerevan  Ģəhərinin  2500  illiyini 
qeyd etmək barədə hay-küylü bir tədbir keçirmiĢdir. Hətta guya bir neçə min il yaĢı 
olan bir xaçı da nümayiĢ etdirmək istəyirdilər. Amma sonradan ekspertlər müəyyən 
etdilər ki, “arxeoloji tapıntı” kimi təqdim edilən həmin əĢyanın heç 5 yaĢı yoxdur. 
Ermənilər Rusiyada, Gürcüstanda, ġimali Qafqazda, Ukraynada və dünyanın baĢqa 
yerlərində  də  qədim  erməni  məskənləri  olması  barədə  cəfəng  iddialarını  ortaya 
qoyurlar.  Bu,  bir  erməni  xəstəliyidir.  Bu  xəstəliklə  on  çox  üzləĢən  isə  türk 
etnosudur, azərbaycanlılardır. Bu  xəstəliyin  nədən ibarət olduğunu biz daha  yaxĢı 
görürük.  Bu  prosesin  ermənilər  üçün  faciəvi  sonluqla  baĢa  çatacağını 
proqnozlaĢdırmaq o qədər də çətin deyil. Elə Ermənistanın hazırkı durumuna nəzər 
salınaq  kifayətdir  ki,  bu  ölkənin  və  erməni  xalqının  faciə  içərisində  olduğunu 

28 
 
görəsən.  Bunun  bariz  nümunələrindən  biri  Ermənistandan  mühacirətin  kütləvi 
xarakter  almasıdır.  Hazırda  Ermənistanda  heç  2  milyon  adam  qalmamıĢdır. 
Ermənilər  guya  özlərinə  prezident  seçirlər.  Amma  əslində  Ermənistan  vassal 
vilayətdir,  baĢqa  ölkə  tərəfindən  idarə  olunan  forpostdur.  Onun  iqtisadiyyatı  da, 
mənəviyyatı da, siyasəti də əlindən alınıbdır. 
Ermənilər  siyasi-ideoloji  mübarizədə  də  Azərbaycana  uduzublar.  Bu 
mübarizədə Azərbaycan üstün mövqedədir. Azərbaycan iqtisadi və hərbi sahələrdə 
də Ermənistanı üstələyib. Mənəvi baxımdan da Azərbaycan cəmiyyəti Ermənistan 
cəmiyyətindən yüksəkdə dayanır. Təbliğat və ideoloji müharibə cəbhəsinə gəldikdə 
isə  ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  müəyyənləĢdirdiyi  siyasətin  və  bu  siyasətin 
Azərbaycan Prezidenti cənab Ġlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsinin 
nəticəsidir  ki,  ermənilər  uduzurlar.  Ona  görə  müxtəlif  formalarla  müqavimət 
göstərməyə  çalıĢırlar.  Bu  müqavimətin  növlərindən  biri  də  tarixi  faktları 
saxtalaĢdırmaq,  müxtəlif  fitnəkarlıqlara  əl  atmaqdır.  Ġstənilən  tarixi  sənədi 
araĢdırsaq,  orada  ermənilərə  yer  olmadığını  görərik.  Çar  Rusiyasının  Cənubi 
Qafqazla bağlı imzaladığı müqavilələr ya Azərbaycan torpaqları ilə bağlıdır, ya da 
ki, gürcülərlə. 
“Türkmənçay”  sülh  müqaviləsinin  də  ermənilərə  heç  bir  dəxli  yoxdur. 
Rusiya-Türkiyə 
və 
Rusiya-Ġran 
müharibələrinin  nəticəsində  imzalanmıĢ 
müqavilələr  zamanı  bölünən  torpaqlar  Azərbaycan  əraziləri  olmuĢdur.  Bu 
müqavilələrin  nəticəsi  olaraq  ermənilər  sadəcə  Cənubi  Qafqaza  köçürülmüĢlər  ki, 
bu da tamam baĢqa bir məsələdir. 
 
Mübariz Qurbanlı, 
YAP icra katibinin müavini, 
 millət vəkili 
 
 
 

29 
 
QARABAĞ XANLIĞI 
 
Q
arabağ  xanlığı  XVIII  əsrin  ortalarında  yaranmıĢdır.  Xanlığın  əhalisini 
CavanĢir,  Ġyirmi  dörd,  Otuzikilər,  kəbirli,  ziyadoğlu,  baharlı  türk  tayfaları  təĢkil 
edirdilər.  Muğanda  Nadirə  tacqoyma  mərasimi  keçiriləndə  Qarabağın  bu  tayfaları 
Nadir  xanın  namizədliyinin  əleyhinə  çıxdılar  və  Səfəvi  taxtında  yalnız  Səfəvilər 
sülaləsi  nümayəndələrinin  oturmaq  ixtiyarına  malik  olduqlarını  bildirdilər.  Məhz 
bu  səbəbdən  də  Nadir  xan  Ģah  elan  olunduqdan  sonra  qarabağlıları  cəzalandırdı. 
Onları Xorasan  vilayətinə  və  Əfqanıstanın sərhədlərinə  sürgün etdi.  Pənahəli bəy 
və onun qardaĢı Fəzləli bəy də onların sırasında idilər. Fəzləli bəy Nadir Ģahın bu 
siyasətinə qarĢı açıq çıxıĢ etdiyinə görə edam edildi. 
Pənahəli bəy isə 1738-ci ildə bir dəstə yaxın adamı ilə birlikdə Ģah sarayını 
tərk  edib  Qarabağa  getdi  və  keçmiĢ  Qarabağ  bəylərbəyliyinin  qərbində  Qarabağ 
xanlığının  əsasını  qoyub,  özünü  xan  elan  etdi.  (1748-1763).  Xanlıq  Arazla  Kür 
arasındakı  ərazidə  yerləĢirdi  və  ġəki,  Gəncə,  Ġrəvan,  Naxçıvan,  Qarabağ,  Cavad, 
ġamaxı xanlıqları ilə həmsərhəd idi. 
Mərkəzi ġuĢa Ģəhəri olan Qarabağ xanlığında əhali əkinçilik və maldarlıqla 
məĢğul  olurdu.  Bağçılıq,  bostançılıq,  arıçılıq,  toxumçuluq  və  sənətkarlıq  inkiĢaf 
etmiĢdi. ġuĢa ticarət mərkəzi idi. Burada “Pənahabad” adlı pul kəsilirdi. Xanlıqda 
əhalinin  vəziyyətini  ağırlaĢdıran  əsas  amillərdən  biri  burada  17  əsas  vergi  və 
mükəlləfiyyət növünün olması idi. Bu da xanlıqda vaxtaĢırı ciddi narazılığa səbəb 
olurdu. 
 
Pənahəli xan və onun xanlığı möhkəmləndirmək tədbirləri 
 

30 
 
Pənahəli xan hakimiyyətini bərqərar etdikdən sonra xanlığın hərbi-siyasi və 
iqtisadi  cəhətdən  möhkəmləndirilməsi  üçün  tədbirlər  həyata  keçirirdi.  Birinci 
növbədə,  xanlığı  onu  düĢmən  olan  yerli  feodalların  və  cənubdan  gözlənilən 
basqınlardan müdafiə etmək üçün, 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının 
əsasını qoydu, onun ətrafına hasar çəkdirdi, yaĢayıĢ evləri, məscid, bazar, hamam 
və  s.  tikdirdi.  Xan  bütün  ailəsini,  Qarabağ  əyanlarını  qalaya  köçürtdü.  Ərdəbil  və 
Təbrizdən  də  buraya  xeyli  sənətkar  gəlmiĢdi.  Xanlığın  qüdrətinin  artması  baĢqa 
hakimləri  çox  narahat  etdiyindən  onlar  xana  qarĢı  ittifaq  yaratmıĢdılar.  Tarixçi-
salnaməçi  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  dediyinə  görə,  məliklər  ġəki  xanı  Hacı  Çələbiyə 
məktub  yazıb  bildirirdilər  ki,  “Pənah  xan  burada  taxta  çıxmıĢ,  qala  və  səngər 
tikdirmiĢdir.  Əgər  dəfində  bir  təxir  edilərsə,  sonra  onun  qarĢısında  durmaq 
mümkün olmayacaqdır”. Hacı Çələbi qoĢun toplayıb müttəfiqləri ilə Bayat qalasını 
mühasirəyə almıĢ, bir ay mühasirədə saxlasa da, qalanı ala bilməmiĢdi. 
* * * 
“...Pənah xan... ġuĢa Ģəhərinin bina etdi. ġəhərin bina olunacağı yerdə axar 
su  və  bulaq  yox  idi.  Ġmtahan  üçün  bir  neçə  quyu  qazdılar.  O  quyulardan  su 
çıxandan sonra, ġuĢa Ģəhərinin binası qoyuldu... 
ġahbulağında sakin olanları, bir para kənd əhalisini köçürüb bura gətirdilər. 
Hər bir Ģəxsə yurd və yer verib xalqı sakin etdilər. Sonra Pənah xan öz ailəsi üçün 
uca  imarətlər  və  geniĢ  binalar  saldırdı.  Hünərli  ustalar,  sənət  sahibi  və  iĢ  bilən 
memarlar barı, hasar, bürc və divar çəkdilər...” 
 
Mirzə Adıgözəl bəy Şuşa 
şəhərinin inşa edilməsi haqqında 
Qarabağnamələr. Birinci kitab. Bakı, 1989, səh - 40. 
 
 
 

31 
 
ĠRƏVAN XANLIĞI 
 
Ġrəvan xanlığı XVIII əsrin ortalarında yaranmıĢ dövlət qurumu idi. Xanlığın 
əsasını Mir Mehdi xan qoymuĢdu. Bu xanlıq Ağrı vadisi, Dərələyəz və Göyçə gölü 
arasındakı  torpaqlarda  yerləĢirdi.  Naxçıvan,  Maku  xanlıq  -  Borçalı,  Qazax 
sultanlıqları və  Qarabağla  həmsərhəd idi.  Xanlıq naiblərin idarə etdiyi 14 mahala 
bölünmüĢdü.  Xanlığın  əhalisinin,  demək  olar  ki,  hamısı  Azərbaycan  türklərindən 
ibarət idi. Buradakı yer adları da Azərbaycan mənĢəlidir. Bütün bunlar Azərbaycan 
türklərinin Ġrəvanın köklü, yerli xalqı olduğunu sübut edir. Xanlığın mərkəzi Ġrəvan 
Ģəhəri idi. Ġrəvan Ģəhərinin tarixi çox qədimdir. Bəzi tədqiqatçılar əsassız olaraq bu 
Ģəhərin  adını  I  ġah  Ġsmayılın  sərkərdəsi  Rəvanqulu  xanın  adı  ilə  bağlayırlar. 
Əslində  bu  Ģəhərin  tarixi  VII  əsrə  aiddir.  Qaraqoyunluların  və  Ağqoyunluların 
hökmranlığı dövründə coğrafi mövqeyinə  və  yerli Ģəraitinə görə Ġrəvan Çuxursəd 
vilayətinin inzibati mərkəzi olmuĢdur. 
 
Gəncənin iĢğal edilməsində iĢtirak etmiĢ general Koryaginin gündəliyindən 
 
“...Əgər  Pavel  Dmitriyeviçin  yanında  yavəri  olmasaydı  o,  qəhrəman  tatar 
(azərbaycanlı)  xanın  qəhrəman  zövcəsinin  qılıncından  salamat  qalmayacaqdı. 
Əsgər araya girmiĢ, endirilmiĢ qılınc ona dəymiĢdir... Bu hadisədən sonra Sisianov 
dərhal  çölə  çıxmıĢ,  lakin  rəngi  qaçmıĢdı.  Mən  tatar  xanının  arvadının  əynində 
çərkəzi  paltar,  belində  xəncər  və  əlində  ərinin  qılıncını  gördüm.  Qılınc  tanıĢ  idi. 
Onun zəhmli əri o qılıncla mənə zərbələr endirmiĢdir, xan qılıncı atraksionlar kimi 
oynadırdı,  daha  doğrusu,  elə  bil  rəqs  edirdi.  Mən  onun  “oyununa”  dözə 

32 
 
bilmədiyimi hər dəqiqə hiss edirdim və buna görə də əsgərlərdən birini məni əvəz 
etməyə çağırdım, özüm “oyundan” çıxdım... 
...Ġgid xanın dəfnindən bir gün sonra biz onun zövcəsinə baĢsağlığı verməyə 
getdik. O, baĢdan-ayağa qara paltar içində idi, bizə qatil kimi baxırdı. Buna onun 
haqqı vardı. Biz ona pul təklif etdik. O, cavab verməyə tələsmədi,  yanındakı qızı 
çağırıb nəsə dedi. Qız dərhal yan otağa getdi. Əlində bir kisə ilə qayıdıb gəldi. Bu, 
pul  kisəsi  idi.  Xanın  arvadı  kisəni  götürüb  generalın  qarĢısında  dayandı  və  düz 
onun  gözlərinin  içinə  baxıb  tatarca  nəsə  dedi.  Birdən  dəhĢət  baĢ  verdi,  o, 
gözlənilmədən  pul  kisəsini  generalın  üzünə  çırpdı.  Qızıl  onluqlar  Pavel 
Dmitriyeviçin alnına, gözünə, burnuna və ağzına dəyib ayaqlarının altına töküldü. 
General  baĢını  aĢağı  əyib  yerə  tökülmüĢ  qızıl  pullara  acgözlüklə  baxanda,  xanım 
mənalı bir tərzdə nifrətlə gülümsədi. General azdan-çoxdan qafqazlı adətinə bələd 
olduğu  üçün  Bəyim  xanıma  cavab  vermədi,  əlindəki  pulu  qaytarıb  cibinə  qoydu, 
qapıdan  çıxanda  nə  isə  fikirləĢib  geri  qayıtdı,  astanada  dayanıb  həmin  pulları 
cibindən  çıxartdı,  hələ  də  ayaq  üstə  dayanan  xan  arvadının  altına  600  çervonu 
səpdi, qadın pullara baxmadı, onları ayaqladı...” 
 
“Gəncənin səsi” qəzeti, 23 fevral 1990-cı il 
 
I Pyotrun vəsiyyətləri 
(1725-ci ildə yazılmış, 1735-ci ildə elan edilmişdir) 
 
“Bütün övladlarım bir-birindən sonra Avropa ölkələrinə hökmran olacaqlar. 
Çünki  Avropanın  dövlət  quruluĢu  tam  köhnəlmiĢ  və  qocalmıĢdır.  Lakin  rus 
səltənəti  inkiĢaf  edir.  Biz  bu  inkiĢafı  Ģüurlu  Ģəkildə  qurmuĢuq.  Mən  aĢağıdakı 
tövsiyələrimi vəsiyyət kimi yazıram ki, gələcək nəsillərimizin əlində təminat olsun. 
1.  Rus  dövləti  həmiĢə  müharibə  müvazinəti  hazırlamalı  və  çalıĢmalıdır  ki, 
bu hazırlıq Rusiyanın tərəqqisinə səbəb olsun. 
...8.  Rusiya  dövlətini  o  zaman  dünya  dövləti  adlandırmaq  olar  ki,  onun 
paytaxtı  Asiya  və  Avropa  xəzinələrinin  açarı  olan  Ġstanbul  olsun.  Vaxtı  fövtə 
vermədən  çalıĢıb  Ġstanbula,  Qərb  torpaqlarına  sahib  olmaq  lazımdır.  Əlbəttə, 
Ġstanbula sahib olan çar dünyanın da sahibi olacaqdır. Bu məqsədi həyata keçirmək 
üçün  həmiĢə  Osmanlı  imperiyası  və  Səfəvilər  arasında  fitnə-fəsad,  dava-dalaĢ 
salmaq  lazımdır.  Bu  iĢdə  sünni-Ģiə  ixtilafları  yaxĢı  bir  vasitədir.  Osmanlılarla 
Səfəvilər  arasında  müvazinətləri  elə  pozmaq  lazımdır  ki,  onlar  bir-birilə  dil  tapa 
bilməsinlər.  Nə  Səfəvilərə,  nə  də  Osmanlılara  Avropa  xalqları  ilə  təmas  tapmağa 
imkan  vermək  olmaz.  Əgər  bu  ölkələrin  müsəlmanları  göz  açıb  hüquqlarını 
qansalar,  bu  bizə  böyük  zərbə  olar.  Həm  Osmanlı,  həm  də  Səfəvi  xanlarını  ələ 
almaq, onların vasitəsilə sünni-Ģiə ixtilaflarını qarıĢdırmaq lazımdır... 

33 
 
9.  Rusiya  dövlətinin  hüdudları  Baltik  dənizinə,  cənubda  isə  isti  dənizlərə 
qədər  olmalıdır.  Bunu  həyata  keçirmək  və  sərhədləri  daha  da  geniĢləndirmək 
övladlarımızın vəzifəsidir”. 
 
MƏXFĠ QALSIN 
 
Cürbəcür  tədbirlər  görülməlidir  ki,  Ġran  pulsuz,  ticarətsiz  qalsın.  Xülasə, 
Ġranı tənəzzülə sövq etmək, asılı vəziyyətdə saxlamaq lazımdır ki, Rusiya istədiyi 
vaxt  onu  zəhmətsiz  məhv  etməyə  nail  olsun.  Amma  Osmanlı  dövləti  məhv 
olmadan Ġranı sıradan çıxarmağımız məsləhət deyil. 
Maddi  ehtiyaclar  ölkəsi  olan  Osmanlıların  iĢini  bitirdikdən  sonra  Ġranı 
çətinlik  çəkmədən  məhv  etmək  və  baĢını  kəsmək  mümkündür.  Ona  görə  də  siz 
vaxtı fövt etmədən Qafqazı zəbt və iĢğal edib, Ġranın daxili hakimlərini xadim və 
müti  edəsiniz.  Ondan  sonra  Hindistana  qəsd  etməli.  O  məmləkət  çox  böyük  və 
geniĢ ticarət yeridir. Oranı ələ keçirmiĢ olsanız, Ġngiltərə vasitəsilə hasil olunan pul 
və  gəlir  əvvəlkindən  çox  Hindistandan  Rusiyaya  ixrac  olunar.  Hindistanın  açarı 
Osmanlı  imperiyasının  paytaxtıdır.  Nə  qədər  bacarırsınız  Xivə,  Buxara  səhraları 
tərəfdən  irəliləyin  ki,  məqsədimiz  sizə  yaxınlaĢsın.  Vaxt  itirməyin,  eyni  zamanda 
tələsməklə əcələ yetməkdən də imtina edin. 
Osmanlı  imperiyasını  Avropadan  ayırmalı.  Bir  Ģərtlə  ki,  Avstriya  bu 
yoldaĢlıqda  (bizimlə  yoldaĢlıqda) fayda  hasil edə  bilməsin. Bu iĢdə  iki  yol var:  - 
Avsrtiyanın  baĢqa  bir  tərəfdə  baĢını  qatmaq;  biri  də  -  Avstriyaya  Osmanlı 
torpaqlarından elə bir parça vermək ki, sonradan onun geri alınması asan olsun. 

34 
 
10. Yunanlarla  sülh  və dostluqla rəftar etməli. Müharibə zamanı onlar sizə 
kömək edərlər. Çünki yunanlar Osmanlılardan həmiĢə zərər görüblər. 
 
“DAġNAKSÜTYUN” SĠYASĠ PARTĠYA DEYĠL, 
SĠLAHLI TERROR TƏġKĠLATIDIR 
 
“Böyük  Ermənistan”  xəstəliyinə  tutulmuĢ  ermənilər  xristian  kilsəsinin 
“xeyir-duası”  ilə  daha  mütəĢəkkil      fəaliyyətə    baĢladılar.  Bir-birinin  ardınca 
millətçi-terrorçu  erməni  partiyaları  (“Hnçaq”,  “DaĢnaksütyun”  və  s.)  cəmiyyətləri 
və terrorçu qrupların yaradılması dövrü baĢlandı. 
1887-ci  ildə  yaradılmıĢ  “Hnçaq”  adlı  erməni  millətçi  partiyası  öz 
proqramında  Osmanlı  imperiyası  ərazisində  müstəqil  erməni  dövləti  yaratmağı 
qarĢısına  məqsəd  qoymuĢdu.  Bu  məqsədə  nail  olmaq  üçün  əsas  vasitə  terror 
aktlarının həyata keçirilməsi olmalı idi. 
Ermənilər  14  oktyabr  1903-cü  ildə  ilk  terror  aktlarından  birini  onların 
“siyasətini”  dəstəkləmədiyi  üçün  Qafqazın  mülki  iĢlər  rəisi  knyaz  Qolitsinə  qarĢı 
həyata keçirdilər. 
Maraqlıdır. Millətçi-terrorçu erməni partiyası olan “DaĢnaksütyun” Türkiyə 
ərazisində  müstəqil  erməni  dövləti  yaratmağı  özünün  əsas  vəzifəsi  elan  etmiĢdi. 
Onlar bu ideyanı həyata keçirmək üçün Osmanlı dövlətinin ərazisində silahlı-terror 
dəstələri yaratmalı, geniĢ təbliğat iĢləri aparmalı, hökümət idarələrini talan və qarət 
etməli  idilər.  “DaĢnaksütyun”  partiyası,  faktiki  olaraq,  hər  biri  10  nəfər 
“döyüĢçüdən”  terrorçudan  təĢkil  olunmuĢ  silahlı  dəstələrdən  ibarət  idi.  BaĢqa 
sözlə, “DaĢnaksütyun” siyasi partiya deyil, silahlı terror təĢkilatı idi. 
“Hnçaq”  və  “DaĢnaksütyun”  terrorçuları  ġərqi  Anadolu  və  Azərbaycan 
kəndlərini  çapıb-talamaqda  bir-biri  ilə  rəqabət  aparır,  sanki  yarıĢırdılar.  Rəsmi 
proqramlarında  terroru  qarĢılarına  məqsəd  qoyan  bu  partiyalar  və  cəmiyyətlər 
“türkə”  ölüm  çağrıĢı  ilə  tarixin  ən  qanlı  cinayətlərinə  baĢladılar.  Birinci  dünya 
müharibəsi  (1914-1918)  dövründə  Osmanlı  imperiyasının  zəifləyib  aradan 
götürüləcəyini  düĢünən  ermənilər  vətəndaĢları  olduğu  və  hər  zaman  himayə  və 
qayğı  gördükləri  Türkiyə  dövlətinə  xəyanət  etdilər.  Çar  Rusiyasının 
silahlandırdıqları  erməni  daĢnak  quldur  dəstələri  ġərqi  Anadoluda  və 
Azərbaycanda  (həm  Ģimalda,  həm  də  cənubda)  türk  müsəlman  əhalini  kütləvi 
surətdə qırmağa baĢladılar. Naxçıvan, Ġrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Urmiya, Salmas, 
Xoy,  Maku  və  digər  yaĢayıĢ  yerlərində,  yüz  minlərlə  Azərbaycan  türkü,  o 
cümlədən uĢaqlar, qadınlar, qocalar məhv edildi. 
Bakıda  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  gedirdi.  S.ġaumyan  Birinci  Dünya 
müharibəsi  cəbhələrindən  erməni  zabit  və  əsgərlərini  səfərbərliyə  alaraq 
Azərbaycan xalqına qarĢı tarixin ən dəhĢətli soyqırımlarından birini törətdi. ġimali 
Azərbaycanın  bütün  bölgələrində,  o  cümlədən  Bakı,  ġamaxı,  Göyçay,  Kürdəmir, 
Quba,  Salyan,  Lənkəran  və  baĢqa  yerlərdə  türk  müsəlman  əhali  əvvəlcədən 

35 
 
düĢünülmüĢ plan əsasında kütləvi surətdə, ucdantutma məhv edildi, xalqın min illər 
boyunca yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlər məhv və talan olundu. 
Bakıda  mart  soyqırımı  planı  Erməni  Milli  Komitəsi  və  “DaĢnaksütyun” 
partiyası  tərəfindən  hələ  1917-ci  ildən  hazırlanırdı.  O,  vaxt  bolĢevik-daĢnak 
qüvvələrinin  birləĢdiyi  və  qatı  Ģovinist  ġaumyanın  baĢçılıq  etdiyi  Bakı  Sovetinin 
sərəncamında əksəriyyəti ermənilərdən ibarət 20 min nəfərlik siyasi qüvvə var idi. 
Bu  dəhĢətli  soyqırımları  törətməkdə  ġaumyanın  və  onun  ətrafında  birləĢmiĢ 
Andronik,  Mikoyan,  Lalayan,  Namazasp,  Arakelyan,  Əmiryan  kimi  daĢnaklar 
qrupunun  bir  məqsədi  var  idi:  azərbaycanlıları  son  nəfərinədək  qırmaq,  yaxud  öz 
doğma yurd-yuvalarından didərgin salmaqla Xəzər dənizinin sahillərindən Türkiyə 
sərhədlərinədək  ölkənin  bütün  ərazisini  boĢaltmaq.  Erməni  silahlı  qüvvələri  öz 
çirkin  niyyətlərini  həyata  keçirmək  üçün  1918-ci  ilin  mart-aprel  aylarında  Bakı 
quberniyasında  229,  Gəncə  quberniyasında  272,  Zəngəzurda  115,  ġamaxıda  80, 
Quba  qəzasında  122,  Qarabağda  157  kəndi  bütün  məscidləri,  məktəbləri,  qədim 
memarlıq abidləri ilə birlikdə yandırıb külə döndərmiĢ, əhalisini qırmıĢ və didərgin 
salmıĢdılar. 
S.ġaumyan  Bakıda  törədilmiĢ  dəhĢətlərdən  vəcdə  gələrək  Rusiya  XKS-yə 
belə məlumat vermiĢdi: “Zaqafqaziya Sovet hakimiyyəti uğrunda silahlı mübarizə 
mərhələsinə daxil olub. Üç gün müddətində - 30-31 mart və 1 aprel tarixində Bakı 
Ģəhərində  Ģiddətli  döyüĢlər  olub...  Bizim  üçün  döyüĢün  nəticələri  çox  yaxĢı 
olmuĢdur.  Biz  onlara  öz  Ģərtlərimizi  diktə  etdik,  onlar  da  danıĢıqsız  olaraq  bu 
Ģərtləri qəbul elədilər”. Öz daĢnak simasını gizlədə bilməyən ġaumyan daha sonra 
yazmıĢdı:  “ġəhərimizin  milli  tərkibi  bizi  narahat  edirdi.  Biz  mübarizənin 
arzuolunmaz xarakter alacağından qorxurduq, biz hətta erməni polkunun yardımına 
belə  əl  atmalı  olduq.  Biz  hətta  onun  köməyindən  imtina  etməyi  mümkün  hesab 
etmədik.  Qələbə  isə  o  qədər  böyükdür  ki,  bu  gerçəkliyə  az  kədər  gətirir”.  Bu 
sitatlardan,  bolĢevik  yazıĢmalarından  göründüyü  kimi,  1918-ci  ilin  martında  da 
əvvəldə  olduğu  kimi,  təĢkilatçılar  da,  icraçılar  da  eyni  qütbdən  çıxıĢ  ediblər, 
torpağımıza  yiyələnmək  üçün  birləĢib  xalqımıza  qarĢı  soyqırımı  siyasətini  həyata 
keçiriblər. 
1918-ci  ilin  mart  ayından  Stepan  ġaumyan  10  min  nəfərdən  ibarət  olan 
silahlı  quldur  dəstəsinə  baĢçılıq  edirdi.  Bu  quldurlar  Bakıda  və  Bakı  ətrafında  3 
gün ərzində 30 minə yaxın günahsız soydaĢımızı xüsusi  amansızlıqla,  qəddarlıqla  
öldürmüĢdülər.  Quldur  baĢçısının  göstəriĢi  ilə  Ģəhərin  müxtəlif  yerlərində 
pulemyotçular  durmuĢdular  ki,  əhalinin  qaçmağa  cəhd  göstərənlərini  gülləbaran 
etsinlər  və  belə  də  edirdilər.  Bakıda  müsəlman  məhəllələri  dağıdılıb,  yandırılıb 
məhv  edildikdən  sonra  mart  ayının  30-dan  31-nə  keçən  gecə  “ĠçəriĢəhər” 
əməliyyatı  baĢlandı...  Ertəsi  günü  hara  baxsaydın  yandırılmıĢ  kiĢi,  qadın,  körpə 
uĢaq  meyitləri  görərdin.  Həmin  günlər  mətbuat  səhifələrində  azərbaycanlıların 
baĢına gətirilən bəlalar belə göstərilmiĢdir: “Erməni əsgərlərinin hamilə müsəlman 
qadınlarının  qarnını  yırtaraq  bətndə  artıq  formalaĢan  uĢağı  çıxarıb  onun  baĢını 

36 
 
kəsmələrinə  bənzər  vəhĢiliklərin  fotoĢəkillərini  daĢnak  orqanı  “AĢxatavor” 
qəzetindəkiləri görmürlərmi? «Грузия» qəzeti 25 noyabr 1918-ci il.” 
“Hər yerdə qıc olmuĢ, eybəcər hala salınmıĢ, yandırılmıĢ kiĢi, qadın və uĢaq 
meyitləri vardı. “Наш голос”
 
qəzeti 4 aprel 1918-ci il”. 
“Erməni  hərbi  birləĢmələri  Bakıda  30  mindən  çox  müsəlmanı  vəhĢicəsinə 
qətlə  yetirib,  uĢaqlara  və  qadınlara  iĢgəncə  verib,  neçə-neçə  məhəllə  yandırıb, 
ġamaxı qəzasına dəstələr göndəriblər. Onlarca kənd atəĢə tutuldu. Əhali qılıncdan 
keçirildi, qanına qəltan edildi. Bununla eyni vaxtda daĢnaklar dünyanın hər yerinə 
teleqramlar  yağdıraraq,  Ģivən  qoparırdılar  ki,  müsəlmanlar  erməniləri  qırırlar. 
“Azərbaycan” qəzeti 25 sentyabr 1918-ci il”. 
Erməni  quldurları  bolĢevik  libasında  azərbaycanlılar  üzərində  soyqırımı 
həyata  keçirirdilər.  Təkcə  Bakının  Ģəhərətrafı  rayonlarından  birində  eybəcər  hala 
salınmıĢ  58  qadın  meyiti  tapılmıĢdır.  Onların  qulaq  və  baĢları  kəsilmiĢ,  qarınları 
yırtılmıĢdı.  O  vaxtın  Ģahidlərinin  dediklərinə  görə,  insanları  diri-diri  divara 
mıxlamıĢdılar.  Bir  zamanlar  uĢaq  oğurlamaqla  məĢğul  olan  Əmiryan  Tatoves 
Bakıda  16  min  müsəlman  yoxsulunu  qılıncdan  keçirmiĢ,  Styopa  Lalayan  isə  bir 
sıra  məhəllələri  müsəlman  ziyalılarından  təmizləmiĢdi.  O  qansız  həmin  ziyalıları 
evlərindən çıxarıb küçənin ortasında güllələtdirmiĢdi. 
1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bu vəhĢi soyqırımlarına siyasi 
qiymət  verib,  mənfur  daĢnakların  1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycanda  törətdiyi 
cinayətləri  araĢdırmaq  üçün  Fövqəladə  Təhqiqat  Komissiyası  yaratdı.  Komissiya 
3500  səhifədən  ibarət  36  cildlik  geniĢ  materiallar  toplusu  hazırladı.  Həmin 
materiallardan bəziləri ilə oxucularımızı tanıĢ etmək istərdik. 
AFTK-nın üzvü Mixaylovun məruzəsindən: 
“Ermənilər  Sisyan  qəzasında  bütün  kəndləri  yandırıb  yerlə  yeksan  etmiĢ, 
sakinlərin əmlakını dağıtmıĢ, mal-qarasını sürüb aparmıĢlar. Bütün qəzada 10 min 
68  nəfər  öldürülmüĢ  və  Ģikəst  edilmiĢdir.  Qəzanın  Vağedi  kəndində  erməni 
əsgərlərinə  paylanan  15  gözəl  qız  baĢlarına  gətirilən  vəhĢi  təcavüzə  dözməyərək, 
keçirdikləri  fiziki  məĢəqqətdən  həlak  olmuĢlar.  Oradakı  400  müsəlman  evi 
dağıdalarkən qaçıb məsciddə sığınacaq tapmıĢ adamlar məscidqarıĢıq  yandırılaraq  
külə    döndərilmiĢlər.  Həmin  kənddə  Qələmə  Tahir  qızını  xəncərlə  qətlə  yetirib, 
döĢlərini kəsərək südəmər körpəsinin ağzına basmıĢlar. Ağüdü kəndində Qulamalı 
ġəkər oğlunun diri-diri qollarını kəsmiĢ, qanı axa-axa ayaq üstə  gəzməyə  məcbur 
etmiĢlər.  Qatar  kəndində  Kərbəlayi  Allahverdinin  əl-ayağını  bağlayıb  qılıncla 
baĢını  üzmüĢlər.  ĠrmiĢli  kəndində  onlarca  körpəni  süngülərə  taxmıĢlar.  Nüvədi 
kəndində  küçələr  boyu  qaçan  qadınların  və  uĢaqların  baĢlarını  qılıncla  üzürdülər. 
ġəki  kəndinin  küçələrində  bədənləri  iki  yerə  ĢaqqalanmıĢ  uĢaq  meyitləri  atılıb 
qalmıĢdı...” 
AFTK-nın üzvü A.F.Novatinskinin məruzəsindən: 
“ġamaxıda  53  kənd  ġaumyanın  baĢçılıq  etdiyi  Bakı  Sovetinin  erməni 
qoĢunları tərəfindən yandırılıb külə döndərilib, 7 minə qədər dinc sakini öldürülüb. 

37 
 
Bunun  1653-ü  qadın,  965-i  uĢaqdır.  Hər  yeri  bürümüĢ  yanğından  xilas  olmağa 
çalıĢan Ģəhər əhalisini ağlasığmaz vəhĢiliklə qətlə yetiriblər. Qiymətli əmlak qarət 
edilib. Küçələrdə döĢləri kəsilmiĢ, qarınları  yarılmıĢ, iyrənc təhqirlərə və əzablara 
məruz  qalmıĢ  qadınların,  paya  ilə  sinəsindən  yerə  sancılmıĢ  uĢaqların  meyitləri 
tökülüb qalmıĢdı. Öldürülənlər arasında tanınmıĢ ictimai-siyasi xadimlər, görkəmli 
sənət  adamları  da  var  idi:  Ģəhər  baĢçısı  Teymur  Xudaverdiyev,  Birinci  Dövlət 
Dumasının keçmiĢ üzvü Məmmədtağı Əliyev, axund Hacı Cəfərqulu və baĢqaları. 
Ermənilər ġamaxıda böyük hörmət-izzət sahibi olan axund Cəfərqulunun, bu Allah 
bəndəsinin  saqqalının  tüklərini  bir-bir  yolmuĢ,  diĢlərini,  gözlərini  çıxarmıĢ, 
qulaqlarını və burnunu kəsmiĢdilər”. 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  bu  materiallar  toplumunu  əcnəbi  dillərə 
tərcümə etdirib dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq istəyirdi. Lakin 1920-ci il aparelin 
28-də  Azərbaycanın  XI  Qızıl  Ordu  tərəfindən  iĢğalı  və  cəmi  23  ay  yaĢamıĢ 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  süqutu  bu  ideyanın  gerçəkləĢməsinə  imkan 
vermədi. 
Böyük Fransız alimi Qraf de  ġolenin dediyi kimi,  “xarakterlərində  mənfur 
bir  biclik,  biabırçı  əclaflıq  və  rüsvayçı  bir  alçaqlıq  olan  ermənilər”  Azərbaycan 
Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu dövrdə belə, yurddaĢlarımıza qarĢı öz çirkin 
soyqırımı siyasətlərini ardıcıl surətdə davam etdirirdilər. 1918-1920-ci illərdə onlar 
təkcə  indiki  Ermənistan  ərazisində  565  min  qan  qardaĢımızın  qətlinə  fərman 
vermiĢdilər.  Qarabağda,  ġuĢada,  Zəngəzurda  CavanĢir  və  Cəbrayıl  qəzalarında, 
Naxçıvan və Qafanda on minlərlə dinc əhalini qəddarcasına öldürmüĢ, iĢgəncələrə 
məruz qoymuĢ, yaĢadıqları kəndləri yandırıb külünü havaya sovurmuĢdular. Bütün 
bu  cinayətlərin  mənbəyini  ilk  növbədə,  I  Pyotrun  bədnam  “Vəsiyyətnamə”sində 
axtarmaq  gərəkdir.  Məqsəd  Ermənistanı  tam  türksüzləĢdirmək,  Azərbaycan, 
Türkiyə və Ġran arasında nə vaxtsa onlara qarĢı mübarizədə özünə ən sadiq silahdaĢ 
ola biləcək “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq idi.