Əsgərov Elməddin Firudin oğlu “ Azərbaycanda maşınqayırma sənayesinin yenidən qurulması və inkişaf prespektivləri
Yenidənqurulma layihəsinin əsaslandırılması üçün maşınqayırma
Yüklə 1,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3.Yenidənqurulma layihəsinin əsaslandırılması üçün maşınqayırma
sənayesinin maliyyə vəziyyətinin təhlilinin metodik təminatı. 38 Dünyada yaradılan əlavə dəyərdə xidmət sektorunun payının sürətlə yüksəlməsinə baxmayaraq, sənaye iqtisadiyyatın bütün sahələrinin inkişafı üçün əsas stimullaşdırıcı amil hesab edilərək qalır. Dünya enerji istehlakında 40 faiz paya malik olan sənaye sektorunun inkişafı bir tərəfdən iqtisadiyyatın resurs sahələrinin, digər tərəfdən isə sənayeyönlü xidmətlərin inkişafını şərtləndirir. Bundan əlavə, o mütəxəssisləri sənaye iş yerləri ilə təmin edilməsi üçün vacib mənbədir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının verdiyi məlumata əsasən, dünyada sənayedə işləyənlərin sayı 2012-ci ildə 2000-ci illə müqayisədə 190 milyon nəfərdən çox artmış və bu artım əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrin hesabına təmin edilmişdi. Bu da inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənaye istehsalının inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə daha sürətlə artması ilə birbaşa bağlıdır. (43, s.219) Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin emal sənayesində yaradılan əlavə dəyərdə payı 2011-ci ildə 2000-ci illə müqayisədə təxminən iki dəfə yüksələrək, 20 faizdən 38 faizə qədər yüksəlmişdi. Sənayenin artım templəri və inkişaf mərhələləri ölkələrin gəlir səviyyəsinə müvafiq olaraq dəyişirilir. Ölkələr inkişaf etdikcə aşağı texnologiyalı və əməktutumlu yeyinti, yüngül və mebel sənayesi sahələri öz aparıcı mövqeyini orta texnologiyalı kimya, metallurgiya, gəmiqayırma, maşın və avadanlıq istehsalı kimi sahələrə verir. Sənayeləşmənin ən son mərhələsində elektronika, kompyuter istehsalı, əczaçılıq və kosmik sənaye kimi yüksək texnologiyalı hesab edilən sahələr lokomotiv olaraq çıxış edir və qlobal miqyasda sənayenin inkişafında əhəmiyyətli dərəcədə rol oynayır. Sənayenin inkişafı da öz növbəsində bir sıra qlobal çağırışlarla müşayiət olunurdu. Bu çağırışlar məhsullardan istifadə tsiklinin sürətlənməsi və intensivləşməsi, araşdırma və inkişafda təmərküzləşmə, istehlakçı tələb etdiyi coğrafi strukturunun dəyişməsi və istehsal zəncirlərinin mürəkkəbləşməsi kimi amillərdən asılı idi.(36, s.286) Qloballaşan dünyada şirkətlərin istehsal zəncirlərinin mürəkkəbləşməsi inkişaf etməkdə olan ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündə daha fəal iştirakı üçün yeni fürsətlərə şərait yaradır. Belə ki, istehsal zəncirinin daha da mürəkkəbləşməsi bir 39 məhsulun müxtəlif hissələrinin ayrı-ayrı müəssisələrdə və coğrafi məkanlarda istehsal edilməsi və son məhsulun digər bir ölkədə yığılması ilə nəticələnirdi. İstehsalın fraqmentləşməsini təmin edən əsas amillər ucuz işçi qüvvəsi, beynəlxalq ticarət dəhlizlərinə yaxınlaşma, müəyyən regionların bir sıra sənaye sahələri üzrə ixtisaslaşması və inkişaf etmiş ölkələrdə ətraf mühitin qorunmasına qarşı tələblərin daha da yüksəlməsidir. (24, s.154) Daha ətraflı yanacaq-enerji kompleksi, xüsusi halda isə neft-maşınqayırma və metallurgiya sənaye sahələrinin bir-birini tamamlayan istehsal zənciri Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf etdirəcəyi əsas istiqamətlərdən biri hesab edilir. Neft sənayesi və maşınqayırma kompleksinin qarşılıqlı fəaliyyəti yalnız isteh- salın minumuma düşməsinin qarşısını almaq, istehsal güclərinin optimal artması, iş- sizliyin aradan qaldırılması kimi çox vacib istehsal-iqtisadi məsələnin həlli deyil, həm də xarici maşın və avadanlıqların idxalından imtina etməklə külli miqdarda valyutaya qənaət etmək kimi anlaşılır. Dünya bazarına çıxarılan Azərbaycan neftinin həcminin sürətlə yüksəldiyi bir şəraitdə neft-maşınqayırma sahəsində uzun illər boyu yaradılmış istehsal, elmi, intel- lektual potensialdan səmərəli istifadə edilməsi günün vacib məsələlərindən biridir. Maşınqayırma, əsasən özündə istehsal vasitələrinin istehsalını birləşdirən sahələri əhatə edir. Son onilliklərdə həm ümumi sənayedə, həm də onun maşınqayırma sahəsində maraqlı hadisələr müşahidə olunmaqdadır. (26, s.165) Sənaye inqilabı dövründən maşınqayırma sənaye strukturunda dominant mövqeyə sahibdir. Son onilliklərdə bu təmayül daha da güclənmişdir, belə ki, elmi- texniki yeniliklərin böyük hissəsi məhz bu sahələrdə tətbiq olunur. Digər tərəfdən, mədən sənayesinin payının azalması ilə emal sektorunda maşınqayırma və kimya sənayelərinin rolu xüsusilə artmışdır. Ağır sənaye və maşınqayırma sahəsini səciyyələndirən amil bu sahədə texnoloji diapazonun (aşağı texnologiyalardan orta və yüksək texnologiyalara doğru) tam şəkildə təmsil olunmasıdır.(14, s.125) Belə ki, hazırda mədən sənayesinin ümumi sənayedə payı azalır, elmi-texniki yeniliklərin tətbiqi nəticəsində əlavə dəyər zəncirində elmtutumlu məhsulların rolu 40 yüksəlir, coğrafi strukturda inkişafda olan ölkələrin əhəmiyyəti artır, inkişaf etmiş ölkələrdə isə daxili relokasiya və sırf yüksək texnologiyaların istehsalı ilə bağlı ixtisaslaşma istiqamətində dəyişikliklər müşahidə olunur.(21, s.268) Sənayenin inkişafı dörd əsas istiqamət üzrə müəyyən edilir. Bu istiqamətlərə dövlətin tarif, fiskal imtiyazlar və ya subsidiyalar vasitəsilə tənzimləyici qismində, kredit bazarına təsir göstərərək dövlət və özəl resursları sənaye layihələrinə istiqamətləndirən maliyyə tənzimləyicisi qismində, iqtisadi aktivlikdə birbaşa iştirak edən istehsalçı qismində və hökumət satınalmaları vasitəsilə strateji sənaye sahələrinə bazarı təmin edən istehlakçı qismində fəaliyyətləri aid edilir. Qeyd olunan istiqamətlərdə dövlətlər tərəfindən sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin dəstəklənməsi məqsədilə tədbirləri dünya təcrübəsində geniş yayılmışdır. Sənayeyə dəstək tədbirlərinin əsas məğzi sənaye müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək və onların beynəlxalq bazarlara çıxışını asanlaşdıracaq potensiala qovuşmalarını təşkil etməkdən ibarətdir. Göstərilən dəstək tədbirləri içərisində texnologiyaların transferi və innovasiyaların təşviqi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bir çox ölkələrdə həyata keçirilən innovasiyaların təşviqi üzrə siyasətləri ölkələrin inkişaf səviyyəsi üzrə və tədqiqat potensialına uyğun olaraq 4 qrupa bölmək mümkündür: texnologiyaların transferi, daxili texnoloji potensialın yüksəldilməsi, kiçik və orta müəssisələrin innovasiya yönümlülüyünün gücləndirilməsi, yüksək və orta texnologiya üzrə yeni şirkətlərin (“start-up”lar) inkişaf etdirilməsi. Struktur siyasəti çərçivəsində daxili bazarın tələbatını ödəyən və ixracı mümkün olan innovasiya əsaslı məhsul və texnologiyaların yaradılması müəyyən edilməlidir. (24, s.154) Qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir: -milli sənayedə struktur dəyişikliklərinin edilməsi, - mülkiyyət hüququnun qorunması, -müqavilələr üzrə öhdəliklərin həyata keçirilməsi, 41 -informasiya aşkarlığı və təbii inhisar məhsullarının qiymətlərinin tənzimlənmə metod və sistemlərinin yüksəldilməsi üçün təşkilatı və hüquqi tədbirlər sisteminin yerinə yetirilməsi; - restrukturizasiya və özəlləşdirmə prosesinin daha da sürətləndirilməsi; - rəqabətqabiliyyətli sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin dəstəklənməsi; - müasir texnologiyalara əsaslanan sənaye müəssisələrində beynəlxalq standartların və sertifikatlaşdırmaların tətbiqinə keçidin artırılması; - azad rəqabət mühitinin inkişaf etdirilməsi və antiinhisar siyasətinin beynəlxalq standartlara müvafiq olması; - investisiyaların stimullaşdırılması və cazibədarlığının artırılması məqsədilə tədbirlərin həyata keçirilməsi; - xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tərəfindən himayəsini təmin etmək : yerli istehsalçıların himayə edilməsini və daxili bazarda sağlam rəqabət şəraitində inkişafını təmin edən idxal tariflərinin günün tələblərinə münasib olması; - elm tutumlu istehsalın inkişaf etdirilməsi üçün tətbiqi elmlərin, müasir şəraitdə bazar konyunkturunun tələblərinə uyğun elmi tədqiqat institutlarının maddi-texniki bazasının daha da yüksəldilməsi; - elm fondunun vəsaitlərinin həmin istiqamətə yönəldirilməsi.(32, s.189) Dövlət sənədlərində prioritet, dayanıqlı artım potensialına malik sahələrin inkişafının dövlət dəstəklənməsi tədbirləri nəzərdə tutulmuşdur. Bunlara aşağıdakılar aid edilir: -sənaye sahəsində qəbul edilən bütün proqram və konsepsiyalarda yüksək texnoloji və elm tutumlu istehsal sahələrinin inkişafına üstünlük verilməsi; -müəssisələrin texniki-texnoloji cəhətdən yenidən yaradılması, müasir idarəetmə metodlarının tətbiqi və marketinq xidmətlərinin qrulması; -müqayisəli üstünlüyə malik olan və rəqabətədavamlı sənaye -məhsullarınınistehsalının inkişaf etdirilməsi; -idxalı əvəz edəcək və ixrac yönümlü məhsulların istehsalının stimullaşdırılması; 42 -sənaye klasterlərinin yaradılması kənar və sənayenin strukturunun seçilmiş inkişaf istiqamətlərinə uyğun olaraq yenidən qurulması; -investisiya - innovasiya proseslərinin stimullaşdırılması, enerji və resursa qənaət edən, ekoloji təmiz texnologiyaların tətbiqinin sürətləndirilməsi; -investisiya mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi və səmərəliliyinin artırılması; -sənayenin inkişaf tempinin və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin prioritetliyinin təmin edilməsi; -dünya sənaye əmtəələri bazarının cari və gələcək konyunkturası haqqında informasiyalara malik marketinq sisteminin qurulması.(41, s.124) Xüsusi İqtisadi Zonaları sənaye siyasətinin vacib hissəsi hesab edilir və onların yaradılması məqsədilə zəruri olan bütün işlərin görülməsi nəzərdə tutulmuşdur.Standartlaşdırma siyasəti çərçivəsində sənaye sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisədə Beynəlxalq standartların tətbiqi təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Keyfiyyətli ali və peşə-texniki təhsil sisteminin sənayenin inkişafında önəmli rola malik olduğunu bilərək təhsil islahatlarında ali və peşə-texniki təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi, istehsal sahələri və regionlar üzrə ixtisaslı kadrlara olan tələbin proqnozlaşdırılması, onun təhlili və uçotu sahəsində fəaliyyətin, gücləndirilməsi, kadrların hazırlanması üzrə müvafiq şəraitin yaradılması ön plana çəkilir. (24, s.154) Sənaye siyasəti həm də ölkədə iqtisadi artım bazasının genişləndirilməsi və keyfiyyətcə yeniləşdirilməsi, bu sahədəki mövcud problemlərin həlli istiqamətində işlərin aparılması , ölkə sənayesinin inkişaf prioritetlərinin dəqiqləşdirilməsi, ölkənin resurs potensialının iqtisadiyyatın sahələri arasında və sahələr daxilində bölgüsünə və sənayenin inkişafına yönəldilən kompleks tədbirləri əhatə edir və onun əsas predmetini rəqabətqabiliyyətli və ixrac yönümlü malların istehsalı yolu ilə ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfatına səmərəli inteqrasiyasına zəmin yaratması təşkil edir. (14, s.368) Göründüyü kimi sənaye siyasətinin əsas məqsədini rəqabətqabiliyyətli və ixrac yönümlü malların istehsal etmək hesab edilir. Bu strateji yanaşma kimi qəbul edilir. 43 Burada üç “İ” prinsipi – investisiya, innovasiya, inteqrasiya – öz əksini tapır. (5, 192) Bu strateji kursun həyata keçirilməsi məqsədilə dünya bazarlarına rəqabətqabiliyyətli məhsul ixrac etmək potensialına malik olan sənaye sahələrinin üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi və onların daha da artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əgər biz rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsullarının istehsalı üçün milli strategiya yaratmasaq ölkə iqtisadiyyatında dərin yenidənqurma işlərinin aparılmasını təşkil edə bilmərik və bununla da xarici firmalarla rəqabətdə passiv obyekt ola bilərik. Bu baxımdan yanaşdıqda məlum olur ki, hökumətin həyata keçirdiyi məqsədyönlü büdcə siyasəti investisiyaların, xüsusən dövlət investisiyalarının kəskin artımını reallaşdırmışdır. (13, s.148) Məhz bunun sayəsində çox az bir zamanda cəmi investisiya qoyuluşlarının tərkibində daxili investisiyalar aparıcı mövqe qazanmış və milli sənaye rəqabətqabiliyyətinin təmin edilməsində mühüm rolu olan nəhəng infrastruktura layihələri yerinə yetirilmişdir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və mübadilənin genişlənməsi, başqa sözlə iqtisadi qloballaşma bütün dünya ölkələrində milli iqtisadiyyatın fəaliyyətinin mühüm perspektiv əhəmiyyətə malik amili hesab edilir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin və keçid iqtisadiyyatı ölkələrinin böyük bir qismihimayəçilik və iqtisadiyyata hərtərəfli dövlət müdaxilələri siyasətindən qismən imtina etmişlər. Azərbaycan da həmçinin qlobal iqtisadiyyat sisteminə daxildir. Bu isə özünün aşkar üstünlükləri ilə yanaşı, ölkənin dünya iqtisadi konyunkturasından asılılığı ilə bağlı risklər yaradır. Bunun üçün rəqabətqabiliyyətli milli istehsalçıların qlobal təsərrüfat sistemində mövqeyinin optimallaşdırılması və milli iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılması vəzifələri günün əsas məsələsinə çevrilmişdir.(16, s.234) Ölkənin maşınqayırma müəssisələrinin qloballaşan dünyaya inteqrasiya etməsi məqsədilə güclü innovasiya strategiyası mövcud olmalıdır. Bununla yanaşı, onların müvəffəqiyyətli tətbiqi reallaşdırmaq üçün, dövlətin qoyulan məqsədlərə gərəkli olan adekvat iqtisadi siyasəti işlənilib hazırlanmışdır. (24, s.154) 44 Azərbaycanda maşınqayırma sənayesi inkişaf etsə də, eyni sözləri ağır sənayenin digər sahələri haqqında da demək olmaz. Belə ki, respublikanın maşınqayırma zavodlarında Azərbaycanda istifadə edilən nəqliyyat vasitələrinin, kənd təsərrüfatı və digər maşınların istehsalı keçmişdə kifayət qədər yerinə yetirilməmişdir. Maşınqayırmanın özəyi sayılan, bütün istehsal proseslərini özündə birləşdirən, maşınlar sistemini əmələ gətirən yeni texniki vasitələrin yaranmasını təmin edən dəzgahqayırma inkişaf etməmişdir. Müstəqillikdən sonrakı ilk on ildə istehsal olunmuş bütün maşın və avadanlıqların yalnız 4-5%-i dünya standartına müvafiqdir. Maşınqayırma məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin aşağı olması onların respublikadan ixrac olunmasına şərait yaratmır.(29, s.248) Mütləq nəzərə almaq lazımdır ki, hələ SSRİ dövründə istehsal edilən maşınların böyük bir qismi ölkənin və respublikanın ehtiyaclarına demək olar ki, cavab vermirdi. İstehsal edilən avtomobil, kənd təsərrüfatı maşınları, dəzgahlar və digər texnikanın strukturunda nəhəng maşınlar üstünlük təşkil edirdi, kiçik maşınların istehsal olunmasına demək olar ki, əhəmiyyət verilmirdi. (4, s.124) Ona görə də çox vaxt kiçik həcmli yüklər qeyri-səmərəli şəkildə nəhəng avtomobillər vasitəsilə daşınırdı. Hal- hazırda kiçik müəssisələrin və fermer təsərrüfatlarının sayının və əhəmiyyətinin yüksəlməsi ilə bağlı olaraq kiçik həcmli maşınlara da xaricdə olduğu kimi tələbat sürətlə artmaqdadır. Maşınqayırma sənayesinin inkişaf perspektivində bu cəhətin nəzərə alınması məqsədəuyğundur. Qlobal təsərrüfata səmərəli şəkildə inteqrasiyanı təmin etmək məqsədilə maşın və avadanlıq istehsalını modernləşdirməklə, ölkəni xammal ixracat edən ölkə duru- mundan çıxarmaq məqsədilə bütün imkanlar yaradılıb. Maşınqayırma məhsulları üzrə vahid dünya bazarında iştirak etmək üçün həmin imkanların reallaşdırılması iqtisadiyyatın tərəqqisi üçün böyük məqam hesab edilir. Yeni texnika və yeni idarəçilik istiqamətlərini ardıcıl olaraq yerinə yetirmək dövrümüzün vacib hesab edilən tələblərindən biridir. Bu zaman maşınqayırmada inteqrasiya prosesləri inkişaf etmiş ölkələrin texniki vasitələrinin tipləri ilə ümumilik və harmonlaşdırma şəklində vəhdət 45 yaradan istiqamət üzrə getməsi prosesinin sürətləndirilməsi çox vacib şərtlərdən biridir.(9, s.245) Yüklə 1,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|