ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

YERĠ  GƏLMĠġKƏN: 
"-Əbülfəz  bəy,  "Avrasiya"  qəzetinin  bugünlərdəki  üç  nömrəsində 
Heydər  Əliyevin  Türkiyənin  "Hürriyyət"  qəzetinin  baĢ  redaktoru  Ərtoğrul  Özkökə,  həmin 
qəzetin  Azərbaycandakı  təmsilçisi  və  "Avrasiya"nın  baĢ  redaktoru  Ġrfan  Sapmaza  verdiyi 
müsahibə  dərc  edilib;  Sizə  də  orada  xeyli  yer  ayrılıb,  hətta  onların  birində  adınız  baĢlığa 
çıxarılıb. Bu müsahibədə H.Əliyev ünvanınıza bir sıra sözlər söyləyib ki, onlara münasibətinizi 
bilmək istərdik.
 
Türkiyənin keçmiĢ prezidenti rəhmətlik Turqut Özalın Sizə sevgi və inamının səbəbini H.Əliyev 
belə izah edir: "…o vaxtlar rəhmətlik T.Özal da Elçibəyin haykırmağına, qıĢqırmağına və bəzi 
Ģüarlarına inanmıĢdır".
 
-Birincisi, həmin müsahibədə Heydər Əliyev çoxlu yanlıĢlığa və təhriflərə yol verib. O, özünün 
uydurmalarını qəzetçilərə həqiqət kimi təqdim etməyə çalıĢıb. Ġkincisi də, Ərtoğrul Özkökü də 
Türkiyə  mətbuatındakı  çıxıĢlarından  tanıyıram.  Onun  rəhmətlik  Turqut  Özala  münasibəti 
mənfi  idi.  Xüsusən  onun  Azərbaycana  yönəlik  siyasətinin  doğru  olmadığını  bildirirdi. 
Prezidentin sağlığında, əlbəttə, ona qarĢı bir söz deyə bilməzdi, ona görə də ölümündən 2-3 il 
sonra  onun  bir  sıra  baxıĢlarının  səhv  olduğunu  yazmıĢdı.  O,  Heydər  Əliyevin 
təbliğatçılarındandı. Ġyun çevriliĢindən sonra Türkiyə mətbuatında onun da yaxından iĢtirakı 
ilə  belə  bir  uydurma  təbliğat  geniĢ  yayılırdı  ki,  H.Əliyevin  baĢçılığı  altında  torpaqlarımız 
ermənilərdən geri alınır, bu gün-sabah Kəlbəcər də qaytarılacaq və s. O zaman mən bəyanat 
verdim  ki,  bu  yalanların  Azərbaycanda  yayılmasını  baĢa  düĢürəm  -  bu,  H.Əliyevə  lazımdır, 
ancaq Türkiyə mətbuatının sadəlövhlüyünü baĢa düĢmürəm. Təbii ki, Ə.Özkök uzun müddət 
aldatdığı  oxucuların  qarĢısında  bəraət  qazanmaq  istəyindədir  və  H.Əliyevin  simasında 
türkiyəlilərə  bu  ölkənin  "yaxın  dost"unu  sevdirməyə  cəhd  göstərir.  O,  eyni  zamanda,  mənə 
qarĢı  mənfi  münasibətini  də  bir  neçə  yazısında  ifadə  edib.  Bunlara  görə  də  mən  ondan 
obyektivlik gözləmirəm.
 
Turqut  Özalla  mənim  münasibətlərimə  gəlincə,  etiraf  etmək  lazımdır  ki,  o,  Azərbaycandakı 
siyasi liderlər içərisində məni üstün tuturdu və H.Əliyevə o qədər də rəğbəti yoxdu - özü də 
bir  dəfə  belə  ifadə  etmiĢdi  ki,  keçmiĢ  KQB  generalının  demokratik  hakimiyyətə,  müstəqil 
Azərbaycana  baĢçılıq  etməsi  mümkün  deyil,  o  gec-tez  Moskva  ilə  iĢləyəcək.  Bizə  müstəqil 
düĢünən, Azərbaycanı müstəqil idarə edən liderlər yaxın olmalıdır.
 
Bəli, Türkiyədə müəyyən qüvvələr (məsələn, Dəmirəl - Ə.T.) bu məsələdə Turqut bəyə qarĢı 
çıxaraq  ona  demiĢdilər  ki,  sən  Elçibəyi  yox,  H.Əliyevi  müdafiə  et.  O  isə  cavab  vermiĢdi  ki, 
Elçibəy daha gərəkli liderdir, onun Türkiyədə də yüksək nüfuzu var.
 
Türkiyəyə  səfərlərimdə  də  Turqut  bəy  məni  hər  yerə  Ģəxsən  müĢayiət  etdi  və  öz  sevgisini 
göstərdi.  O,  Bakıya  son  gəliĢində  də  yanındakı  heyətə  üz  tutub  dedi  ki,  biz  indiyədək 
Azərbaycanı,  Elçibəyi  yetərincə  qiymətləndirməmiĢik.  Bundan  sonra  Əbülfəzin  dediklərinə 
qulaq asaraq Azərbaycana daha yaxından kömək etməyə çalıĢmalıyıq.
 
Yeri  gəlmiĢkən,  o,  Bakıdan  dönərkən  təyyarədə  ağzından  "söz  qaçıraraq"  jurnalistələrə 
demiĢdi ki, Ermənistana bir-iki mərmi buraxsaq necə olar? Bu söz Ermənistanda dərhal böyük 
çaxnaĢma yaratmıĢdı. Bununla rəhmətlik Turqut Özal Azərbaycanın iĢğal altındakı yerlərinin, 
xüsusən  Kəlbəcərin,  ġuĢa  və  Laçının  boĢaldılmasına  hər  cür  yardım  edəcəyini  göstərmək 

istəyirdi. Bu məsələyə o, çox ciddi yanaĢırdı…".
 
(
"Mən müxtəlif siyasi qüvvələri Azərbaycan naminə birləĢdirmək istəyirdim"
. Əbülfəz Elçibəylə 
onun mətbuat katibi Ədalət Tahirzadənin söhbəti. - "Yeni Müsavat" qəzeti, 24-25 iyun 1998). 
MaĢınlar  Türkiyədə  bozqurdçuların  ən  çox  söz  yiyəsi  olduqları  Kayseri  Ģəhərinin  Burungüz 
məscidinin  qarĢısında  dayanınca  Bəyin  ayaqları  altında  qurbanlar  kəsildi.  Məsciddən 
səsucaldan  qurğularla  Azərbaycanın  dövlət  baĢçısına  uğurlar,  uzun  ömür,  cansağlığı 
arzuladılar. ġəhərdə neçə yerdə maĢınların qabağında qurbanlar kəsildi, Azərbaycana zəfər və 
azadlıq Ģüarları yüksəldi. 
../../images/Arxiv/1992_1103_Kayseri03.JPG
Erciyəz  Universitetində  prezidentlərlə  görüĢü 
öncə  rektor,  professor  Mehmet  ġahin  açdı.  Onun  sözləri  bitər-bitməz  qoca  bir  kiĢi  ayağa 
qalxaraq  dedi:  "Mən  Azərbaycandanam.  Gözlərim  görmür.  Demokratik  seçkilər  əsasında 
seçilmiĢ  ilk  Azərbaycan  prezidentini  öpmək  istəyirəm".  Müharibəyə  gedib  əsir  düĢən  və 
davadan sonra Türkiyədə yaĢayan Rizvan YeniĢənlə prezidentlər səmimi görüĢdülər. 
Əbülfəz Elçibəy və Turqut Özal yığıncaqda çıxıĢ etdilər.  
Mərasim  bitdikdən  sonra  prezidentlər  yenə  hava  limanına  qayıtdılar  və  xalq  Elçibəyi  necə 
qarĢılamıĢdısa o cür də yola saldı. 
Həmin gün - martın 3-ündə günortadan sonra prezidentlər Kayseridən Ġzmirə yola düĢdülər. 
Təyyarədə  Azərinformun  müxbiri  Mikayıl  Kərimli  Türkiyə  sahibkarlarından  bir  neçəsinin 
Azərbaycandakı  bürokratik  maneələrin  iqtisadi  əməkdaĢlığımıza  əngəl  törətməsi  haqqında 
fikirlərini  Bəyə  xatırladarkən  cavabında  bunları  eĢitdi:  "Bu,  doğrudan  da,  belədir.  Hələlik 
Azərbaycanda  Avropa  Ģirkətlərinin  müasir  tələblərinə  uyğun  fəaliyyət  göstərə  bilən  çevik 
aparat  yoxdur.  Digər  tərəfdən,  bir  sıra  zəruri  qanunlarımızı  yarada  bilməmiĢik.  Əvvələn, 
torpaqları və kiçik müəssisələri özləĢdirmək lazımdır. Belə olsa xüsusi müəssisələr sərbəstlik 
əldə edə bilər, əlaqələr sürətlə geniĢlənər. Bütün bu iĢləri həyata keçirmək üçün yüzdən çox 
qanun  qəbul  edilməlidir.  Ġlin  sonunadək  bir  sıra  qanunlar  qəbul  olunacaq  və  özləĢdirmə  iĢi 
qaydaya düĢəcəkdir, sahibkarlıq haqqında qanun ön sıraya çəkiləcəkdir. Beləliklə, bürokratik 
əngəllər  əsasən  aradan  qaldırılacaqdır.  Bütün  bu  dediklərimizin  həyata  keçməsi  üçün  gərək 
qanunlarımız beynəlxalq normalara uyğun hazırlansın. O ki qaldı TÜRKĠYƏ ĠLƏ AZƏRBAYCAN 
ARASINDA  PUL  VAHĠDĠNĠN  SƏRBƏST  ĠġLƏDĠLMƏSĠNƏ,  bunun  üçün  ilk  növbədə  gərək 
Rusiya rublu bazarımızdan çıxarılsın və Azərbaycanın milli manatı, necə deyərlər, hakimiyyəti 
ələ alsın". 
Ġzmirin  Ədnan  Menderes  adına  hava  limanında  yerə  enən  prezidentlər  hərbi  vertolyotlarla 
Menderes Ģəhərinə yola düĢdülər, orada "Raks" və "Vestel" firmalarının müəssisələriylə tanıĢ 
oldular.  Azərbaycan  və  Türkiyə  baĢçıları  Azərbaycanda  da  teleradiotexnika  zavodlarının 
yaradılması haqqında ilkin razılığa gəldilər. 
AxĢam Ġzmir Ģəhərinin valisi Əbülfəz bəyin Ģərəfinə ziyafət verdi. Bəy burada çıxıĢ etdi.  
Noyabrın  4-ündə  qardaĢ  dövlət  baĢçıları  -  Əbülfəz  Elçibəylə  Turqut  Özal  Ġzmirdən  Bursaya 
uçdular.  Bursada  da  onları  böyükdən-kiçiyə  hamı  coĢquyla,  dərin  sevgiylə  qarĢıladı.  Yolda 
prezidentlərin  maĢını  dayandırıldı,  onlara  gül-çiçək  verildi,  Bəyin  ayaqları  altında  qurbanlar 
kəsildi. 
Prezidentlər  "TofaĢ"  avtomobil  zavoduna  gəldilər.  Sonra  onlar  Bursanın  fəxri  olan  Orxan 
Qaziylə Osman Qazinin türbələrini ziyarət etdilər. 

Günortadan  sonra  prezidentlər  Bursadan  vertolyotla  Ġstanbula  yola  düĢdülər.  Ġstanbulda 
endikdən sonra maĢın karvanı "Çırağan" otelinə hərəkət etdi. Bu otelin iki korpusu (dairəsi) 
var. Elçibəyin yerləĢdiyi dairə "Bəy sarayı" adlanır. 
"Çırağan"  və  "Dolmabağça"  saraylarını  nağıl  və  möcüzə  adlandıran,  onların  gözəlliyindən 
heyrətə  gəlmiĢ  polkovnik  Oqtay  Məmmədov  öz  kitabında  "Dolmabağça"  haqqında  yazır: 
"T.Özalın  mühafizə  rəisi  Musa  mənə  danıĢdı  ki,  son  on  ildə  bu  saray  ziyafət  üçün  ikinci 
dəfədir  ki,  açılır.  Birinci  dəfə  ABġ  prezidenti  C.BuĢun  Ģərəfinə  burada  ziyafət  verilib.  Ġkinci 
dəfə də saray ziyafət üçün bu gün açılıb. Musa danıĢdı ki, o zaman T.Özal C.BuĢdan kredit 
istəmiĢdi  və  BuĢ  bu  sarayı  görəndən  sonra  zarafatla  demiĢdi ki,  belə  bir  sarayı  olan  dövlət 
dünyanın ən varlı dövlətidir və o dövlətin borc istəməyə haqqı yoxdur" 
("Elçibəy ilə otuz il", 
s.61). 
Bəy ona ayrılmıĢ iqamətgahda məĢhur türk milyonçusu Vəhbi Qoçu və baĢqalarını qəbul etdi. 
AxĢam Turqut Özal "Dolmabağça" sarayında Əbülfəz Elçibəyin Ģərəfinə ziyafət verdi. Burada 
hər  iki  prezident  çıxıĢ  edərək  ölkələrimizin  qardaĢlığının  daha  da  inkiĢaf  etdirilməsinə 
çalıĢacaqlarını bildirdi. 
Həmin  məclisin  iĢtirakçısı,  Elçibəy  hökumətində  Gömrük  Komitəsinin  sədri  iĢləmiĢ  Ġbrahim 
Vəliyev  yazır: 
"Ġstanbulun 
../../images/Arxiv/1992_1104_QaraDeniz.JPG
"Dolmabağça" 
sarayında 600 nəfərin qatıldığı böyük ziyafətdə gördüyüm bir hadisə mənə lap çox təsir etdi. 
Məclisdə  musiqiçilər  də  iĢtirak  edirdilər.  MəĢhur  müğənnilərdən  biri  (adını,  təəssüf  ki, 
unutmuĢam) (sol təmayüllü olduğu söylənilən Ləman San - Ə.T.) Elçibəydən hansı musiqini 
dinləmək  istədiyini  soruĢduqda  o,  "Çırpınırdı  Qara  dəniz"  Ģərqisinin  adını  çəkdi.  Müğənni 
həmin  Ģərqinin  sözlərini  unutduğunu  söylədikdə  (solçular  bu  mahnını  bilsələr  də  oxumağı 
sevmirlər  -  Ə.T.)  ziyafət  iĢtirakçılarının,  xüsusilə  mərhum  Turqut  Özalın  təkidi  ilə  Elçibəy 
musiqiçilərə  xatırlatmaq  üçün  çox  gözəl  səslə  həmin  Ģərqini  oxumağa  baĢladı.  Bu  zaman 
məclisdəki  bütün  adamlar,  o  sıradan  prezident  Turqut  Özal  da  ona  qoĢuldu  və  hamı  xorla 
oxumağa  baĢladı.  Çox  təsirli  səhnə  idi  -  Elçibəyin  və  ziyafət  iĢtirakçılarının  çoxunun  gözləri 
yaĢarmıĢdı! 
 
Mən  ömrümdə  indiyədək  belə  həyəcanlanmıĢ  xor  görməmiĢəm.  Əzəmətli  salonda  sanki 
əzəmətli  insan  kütləsi  deyil,  min  illər  boyunca  türk  azadlığı  yolunda  Ģəhid  olmuĢ  insanların 
ruhu oxuyurdu!
 
Sonradan  eĢitdiyimə  görə,  həmin  Ģərqini  məhz  millətçilər  oxuduğuna  görə  Türkiyədə  onun 
oxudulmasına  uzun  müddət,  bir  növ,  yasaq  qoyulub  və  müğənninin  də  onu  "unutması" 
təsadüfi  deyilmiĢ.  Elçibəy  həmin  gün  "Çırpınırdı  Qara  dəniz"i  əslində  yasaqdan  qurtarırdı"
. 
("Savalanda görüĢənədək, Bəy!". Bakı, 2000, s.63).  
Noyabrın 5-ində səhər prezidentlər maĢınla Ġstanbuldan 150 km aralı Luleburdaq rayonunda 
yerləĢən "ƏczaçıbaĢı ilac" kompleksinə getdilər. 
Sonra  Azərbaycan  prezidenti  ĢüĢə  fabrikində  oldu,  Ġstanbulun  müxtəlif  sənaye-ticarət 
firmalarının rəhbərliyiylə, iĢ adamlarıyla görüĢdü. 
Əbülfəz bəyin Türkiyəyə rəsmi səfər proqramı noyabrın 5-ində baĢa çatdı. Bu doqquz gündə 
Azərbaycan  prezidentiylə  ən  səmimi ünsiyyət  yaradan  və doğma  qardaĢ kimi ona  bağlanan 
Turqut Özal Əbülfəz bəyi Ġstanbulun hava limanınadək ötürdü. Onları burada Türkiyənin ən 
görkəmli adamları qarĢıladılar.  

Hava  limanındakı  mətbuat  konfransında  hər  iki  prezident  çıxıĢ  etdi.  Turqut  Özal  bunları  da 
söylədi ki, dövlətimiz Azərbaycana 250 milyon dollar kredit vermiĢdir... Səfər zamanı müxtəlif 
Ģəhərlərimizdə  olarkən  Əbülfəz  bəyi  Türkiyənin  müasir  sənaye  müəssisələriylə  tanıĢ  etdim, 
çalıĢdım  ki,  ona  ölkəmiz  haqqında  ətraflı  məlumat  verim.  Əbülfəz  bəyin  bu  səfəri  zamanı 
keçirilən görüĢlər Türkiyəyçün əsl bayrama çevrildi. 
Əbülfəz bəysə bunları da dedi: Türkiyəylə vidalaĢmaq çox da asan deyil. Səfərim yaddaĢımda 
silinməz  iz  buraxıb...  Ġndi  kim  nə  deyirsə  desin,  türk  xalqları  bir-birinə  yaxınlaĢır,  əlaqələri 
geniĢləndirir və aralarında uzun müddət olmuĢ dəmir pərdəni məhv edirlər. Buna misal olaraq 
demək  istəyirəm  ki,  iki  gündə  Türkiyə  Cümhuriyyətində  dörd  türk  respublikasının  səfirliyi 
açılıb... Yəqin ki, Türkiyə dövlət aparatının prinsiplərini öyrənməkçün yaxın vaxtlarda bir çox 
kadrımızı buraya göndərəcəyik. 
Azərbaycan  və  Türkiyə  bayraqlarıyla  bəzədilmiĢ  hava  limanında  fəxri  qarovulun  rəisi  Bəyə 
raport  verdi.  Ölkələrimizin  dövlət  himnlərinin  sədaları  altında  vida  yaylım  atəĢləri  açıldı. 
Prezidentlər  fəxri  kürsüyə  qalxdılar.  Əbülfəz  bəy  fəxri  qarovulun  qarĢısından  keçərək  türk 
əsgərini salamladı. 
Əbülfəz bəyi artıq onunçün ən əziz bir insana çevrilmiĢ Turqut Özal, nazirlər, millət vəkilləri 
və yüksək çinli baĢqa Ģəxslər yola saldılar.  
Bəy 5 noyabrda təxminən saat 23-də Bakıya çatdı. 
TÜRKĠYƏ SƏFƏRĠNƏ NAXÇIVANDAN "ƏRMƏĞAN" 
Azərbaycan  prezidenti  Əbülfəz  Elçibəyin Türkiyəyə  rəsmi  səfərinin  hər  baxımdan  ən  yüksək 
səviyyədə keçməsi, prezident Turqut Özalın ona doğma qardaĢ kimi sevgi bəsləməsi, bütün 
tədbirlərdə Ģəxsən özünün Bəyin yanında olması, indiyədək Türkiyə dövlətinin heç bir dövlət 
baĢçısına  etmədiyi  lütfkarlığı  məhz  Elçibəyə  göstərməsi,  Türkiyə  xalqının  Azərbaycan 
rəhbərinə hədsiz məhəbbət bəsləməsi, bu prezidentlərin "XXI əsr türk əsri olacaq!" söyləməsi 
Qərbdə  də,  Türkiyədə  də,  Azərbaycanda  da  bir  çox  adamlarda  əməlli-baĢlı  təĢviĢ  yaratdı. 
Qərbin bütün türk düĢmənləri onların Ģüarının gerçəkləĢməsindən, Türkiyədə olanlar Elçibəyin 
Ģəxsində türk dünyasında sözü eĢidilməyə baĢlamıĢ bir liderin siyasət səhnəsinə çıxmasından 
və  onun  Turqut  Özalla  birgə  Türkiyədə  əsl  söz  sahibinə  çevrilə  biləcəyindən,  Azərbaycanda 
olanlarsa  belə  getsə  prezidenti  devirməyin  mümkün  olmayacağından  qorxuya  düĢdülər  və 
tezliklə də bu prezidentlərə qarĢı vahid cəbhədə birləĢdilər (7-8 aydan sonra da onları aradan 
götürə bildilər)… 
…Bəy hələ səfərdəykən Naxçıvanda vəziyyət yenə gərginləĢmiĢdi. Oktyabrın 30-unda Heydər 
Əliyev  deputat  Tahir  Allahyarovu  Naxçıvana  daxili  iĢlər  naziri,  öz  sürücüsünün  oğlu  Eldar 
Ġbrahimovusa nazirin müavini təyin edərək bununla cəbhəçilərə "mən də mənəm" demiĢdi. 
Həmin  gün  AXC  Nehrəm  dayaq  dəstəsinin  qərargahı  dağıdıldı,  Azərbaycanın  dövlət  bayrağı 
ayaqlar altına atıldı. Nehrəm dayaq dəstəsi öz bəyanatında bunu "Azərbaycan dövlətinə qəsd" 
kimi qiymətləndirdi. 
Bəy Türkiyədəykən - 30 oktyabrda tutulmuĢ N.Pənahovun müdafiəsinə qalxmıĢ 70 nəfər elə o 
gün  Naxçıvan  Ali  Məclisi  qarĢısında  mitinq  keçirdi.  (Yeri  gəlmiĢkən,  30  oktyabrda  Vaqif 
Hüseynov da həbs edilmiĢdi; onu sonralar H.Əliyev buraxdırdı). 
1 noyabrda ġərurun mərkəzində YAP-ın 2.000-dən çox tərəfdarının mitinqi oldu. Sirus Təbrizli 
və  baĢqaları  çıxıĢ  edərək  Heydər  Əliyevi  təbliğ  etdi,  Azərbaycan  hökumətinisə  gözdən 

salmağa çalıĢdı. Orada belə bir fikir səsləndi ki, Azərbaycan hökuməti Qarabağ hadisələriylə 
bağlı həqiqəti gizlədir - guya artıq ikinci Laçın koridoru açılıb. 
3  noyabrda  AXC  Naxçıvan  Ģöbəsinin  bəyanatı  çıxdı:  "Son  günlər  cərəyan  edən  Naxçıvan 
hadisələri ilə  əlaqədar muxtar respublika  Ali  Məclisinin  sədri H.Əliyev  AXC-yə və onun  ayrı-
ayrı nümayəndələrinə qarĢı cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini mübarizəyə qızıĢdırmıĢdır. AXC-
nin ünvanına ən təhqiramiz ifadələr iĢlədən H.Əliyev mollaları, "ağsaqqalları" və digər silahlı 
qrupları Cəbhəyə qarĢı öz güclərini göstərməyə çağırmıĢdır". 
TÜRK CÜMHURĠYYƏTLƏRĠ BAKIDA BĠRLƏġĠR 
Yeni dövlət quruculuğu yolunda gecə-gündüz yorulmadan çalıĢan Elçibəy və onun komandası 
vur-tut beĢ ay içində böyük tarixi əhəmiyyətli iĢlər görə bilsə də qarĢıda hələ həllini gözləyən 
saysız  problemlər  dururdu.  Onlardan  biri  də  yerli  sovetlərin  səlahiyyətlərinin 
müəyyənləĢdirilməsiydi.  Belə  ki,  icra  hakimiyyətləri  yarandıqdan  sonra  əslində  sovetlər 
gərəksiz  bir  Ģeyə  çevrilmiĢdi  və  dövlət  həyatında  ondan  çox  zəif  yararlanılırdı.  Bir  sıra 
rayonlarda  (məsələn,  ġəki,  Balakən,  Oğuz  və  b.)  icra  hakimiyyətləriylə  sovetlər  arasında 
qarĢıdurma  yaranmıĢdı.  Rayon  icra  hakimiyyətləri  yerlərdəki  (kəndlərdəki)  orqanlarıyla 
münasibətləri tənzimləməkdə  çətinlik çəkirdi.  Gözdən  qaçırmayaq ki,  AXC  rayon Ģöbələri də 
yerlərdə  müstəqil  güc  kimi  çıxıĢ  edirdi  və  onlarla  icra  hakimiyyətləri  və  sovetlər  arasında 
məqsəd  birliyi  yoxdu.  Bu  üçtirəlik  rayonlarda  ictimai-siyasi  sabitliyin  və  TƏSƏRRÜFATDA 
irəliləyiĢlərin  qarĢısında  əngələ  çevrilmiĢ  ən  mühüm  amildi.  Bu  məsələ  artıq  ciddi  problem 
kimi mətbuatın da geniĢ müzakirə mövzusuna çevrilmiĢdi. 
10  noyabrda 
"Ġctimai  birliklər  haqqında"
  qanunun  qəbul  edilməsi  ölkə  həyatında 
demokratikləĢməyə  müsbət  təsir  göstərdi.  Bu  qanun  vətəndaĢların  hüquq  və  azadlıqlarını 
təmin etmək məqsədi daĢıyırdı. 
Dövlətin  demokratik  əsaslarını  qüvvətləndirməyi  öz  fəaliyyətinin  baĢlıca  məqsədi  sayan 
prezident dünyanın demokratik dövlətləri və qurumlarıyla əlaqələri getdikcə geniĢləndirirdi. 
O, Türkiyədən dönəndən az sonra qısa vaxtda çox mühüm görüĢlər keçirdi, vəzifə təyinatları 
apardı. 11 noyabrda BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəsi Mahmud əs-Səidi qəbul edərkən 
bildirdi ki, Azərbaycanda BMT nümayəndəliyinin açılması, sözsüz ki, respublikanın beynəlxalq 
nüfuzunun artmasında böyük mənəvi və təcrübi rol oynayacaq. 
Ġslam  Konfransı  TəĢkilatının  baĢ  katibi  doktor  Həmid  əl-Cabidin  baĢçılıq  etdiyi  nümayəndə 
heyətiylə görüĢ (13 noyabr) ĠKT-nin sonralar da Azərbaycana ən isti münasibət bəsləməsiylə 
sonuclandı.  Elə  həmin  gün  prezidentin  "Amerika  BirləĢmiĢ  ġtatlarında  Azərbaycan 
Respublikası  səfirinin  təyin  edilməsi  və  səfirliyin  fəaliyyətinin  təĢkili  haqqında"  fərmanıyla 
Hafiz  PaĢayevə  ABġ  səfirliyindən  baĢqa,  eyni  zamanda  Kanada,  Meksika,  Kuba  və  Cənubi 
Amerika ölkələrində də iĢ aparmaq həvalə edildi. 
../../images/Arxiv/1992_1114_Ruslan.JPG
Ramazan  Abdullatipov  baĢda  olmaqla  Rusiya  Ali 
Soveti nümayəndə heyətini qəbul edən (14 noyabr) Bəy bildirdi ki, Qafqazda, Zaqafqaziyada 
vəziyyət  ağırdır  və  daha  da  ağırlaĢa  bilər.  Çox  yerdə  müharibə  gedir.  Buna  görə  də  insan 
hüquqlarının  qorunması  çox  çətinləĢir.  Ayrı-ayrı  məiĢət  faktlarından  siyasi  məqsədlərçün 
yararlanılır. 
Azərbaycan  prezidenti  dövlətimizin  müstəqil  beynəlxalq  əlaqələr  qurmasından  ötrü 
telekommunikasiyaların  rolunu  nəzərə 
../../images/Arxiv/1992_1114_ats93_01.JPG
alaraq 
onların çağdaĢ Ģəbəkəsini yaratmağa böyük önəm verirdi. 14 noyabrda Bakı Ģəhərinin 93 və 

98  saylı  ATS-lərində  yeni  elektron  tipli  stansiyaların  açılıĢında  lenti  kəsən  Əbülfəz  Elçibəy 
buradan  birbaĢa  Türkiyə  prezidenti  Turqut  Özala  zəng  vuraraq  onunla  danıĢdı.  Bu  vaxt 
Azərbaycanın artıq dünyanın 10 ölkəsinə birbaĢa çıxıĢı vardı. 
17  noyabrda  iĢə  baĢlayan  Azərbaycan-Ġran  müĢtərək  komissiyaları  yığıncağını  iki  gün  öncə 
təbrik  edən  Bəy  19  noyabrda  Ġran-Azərbaycan  mütəxəssislər  komissiyasının  sədri  Qulamrza 
ġafeyini, ġərqi Azərbaycanın valisi Əbdüləlizadəni, Ġran XĠN-nin idarə rəisi Mehdi MöhtəĢəmini 
qəbul  edərkən  dedi:  "Mən  istərdim  Ġranla  Azərbaycan  arasında  əlaqələr  yüksək  səviyyədə 
olsun  və  geniĢlənsin.  Hər  iki  ölkə  yaranmıĢ  boĢ  söz-söhbətlərə  son  qoymalı,  dostluq  və 
əməkdaĢlıqları inkiĢaf etdirməlidir". 
Ozamankı  Azərbaycan  -  Ġran  müĢtərək  komissiyası  elm  və  səhiyyə  komitəsinin  Azərbaycan 
tərəfindən sədri kimi (Ġran tərəfdən Təbriz Tibb Universitetinin rektoru doktor Hüseyn Sadiqi 
ġüca  sədrdi)  deyə  bilərəm  ki,  komissiya  gerçəkdən  də  mühüm  iĢlər  görməyi  nəzərdə 
tutmuĢdu. Məsələn, mən və qarĢıdaĢım doktor Sadiqi ġüca "Azərbaycan Respublikası ilə Ġran 
Ġslam Respublikası arasında təhsil, elm və səhiyyə sahəsində əməkdaĢlıq haqqında müqavilə" 
imzalamıĢdıq (19 noyabr). 18 bənddən ibarət olan həmin müqavilədə çox mühüm tədbirlərin 
gerçəkləĢdirilməsi  niyyətindəydik.  Çox  təəssüf  ki,  sonralar  ölkələrarası  münasibətlər  buna 
imkan vermədi. 
Danimarka  səfiri  Niyels  TilliĢ  və  Hollandiya  səfiri  Yan  Varmenhoveni  (18  noyabr),  Almaniya 
səfiri Günter Dalhofu  (19 noyabr)  qəbul edən  prezident  ölkələrimiz  arasındakı əməkdaĢlığın 
inkiĢaf yollarından danıĢdı. 
Əbülfəz  bəyin  türk  dünyasının  inteqrasiyasıyla  bağlı  görüĢlərini  özündə  əks  etdirən  bir 
yığıncaq - Türkiyə, Azərbaycan və Orta Asiya respublikalarında bazar iqtisadiyyatına keçid və 
demokratik  cəmiyyətin  təĢəkkülü  problemlərinə  dair  beynəlxalq  Bakı  simpoziumu  qardaĢ 
ölkələrin mənəvi birliyinin yaradılmasına doğru atılan mühüm addımdı.  
Orta  Asiyadan,  Türkiyə,  ABġ  və  Almaniyadan  gəlmiĢ  alimlərin,  dövlət  xadimlərinin  və  iĢ 
adamlarının  qatıldığı  simpoziuma  məktub  göndərərək  onu  təbrik  edən  prezident  Əbülfəz 
Elçibəy  bunları  bildirdi: 
"Ġmperiya  siyasəti  nəticəsində  parçalanmıĢ  Türk  Birliyi  bu  gün 
oyanmaqda, dirçəlməkdədir. Yeni bir mərhələyə qədəm qoymuĢ TÜRK DÜNYASI demokratik, 
hüquqi cəmiyyət və bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadiyyat yaratmaq istiqamətində qəti 
addımlar atır.
 
Müstəqillik əldə etmiĢ respublikalar qədim və zəngin tarixi ənənələrə malik qardaĢlıq, dostluq, 
iqtisadi  və  mədəni  əlaqələri  yeni  təməl  üzərində  bərpa  etməyə  çalıĢırlar.  BU  BÖYÜK  AMAL 
yolunda, TÜRK DÜNYASININ ġƏRQĠ VƏ QƏRBĠ arasında AZƏRBAYCAN körpü rolunu oynaya 
bilər.  Ümidvaram  ki,  türk  respublikalarının  sıx  iqtisadi  birliyinin  yaranması  və  onun  dünya 
iqtisadiyyatına  qovuĢması  hər  bir  respublikaya  böyük  fayda  verəcək,  ədalətin  təntənəsinə, 
firavanlıq  yaranmasına  xidmət  edəcəkdir"
.  Bu  sözləri  yazan  adam  1975-də  onları  söyləmək 
üstündə həbs edilərək daĢ karxanasında katorqa əməyinə məhkum edilmiĢ həmin Bəydi!.. 
18 noyabrda Bəy simpozium iĢtirakçılarından bir qrupu qəbul edərkən onları baĢladıqları nəcib 
iĢə görə təbrik etdi və qarĢılarında duran vəzifələrin baĢlıca istiqamətlərindən söz açdı. 
BMT-nin baĢ katibi Butros Qalinin Ģəxsi təmsilçisi Ömər Həlimi, BMT katibliyinin məsul iĢçisi 
Horst  Hortman  və  BMT-nin  Azərbaycandakı  nümayəndəsi  Mahmud  əs-Səidlə  görüĢən  (27 
noyabr)  Əbülfəz  bəy  sülh  danıĢıqlarına  toxunarkən  açıqca  bildirdi  ki,  bu  danıĢıqların  həlli 
Ermənistanla Azərbaycandan daha çox Rusiyadan asılıdır. 

[Hərb  mövzusuna  toxunmuĢkən  onu  da  göstərək  ki,  Bəyin  3  noyabrda  imzaladığı  "Hərbi 
xidmət  haqqında"  qanun  1  yanvar  1993-dən  qüvvəyə  minəcəkdi,  onun  "Hərbi  xidmətə 
çağırıĢa möhlət verilməsi haqqında" fərmanısa (14 noyabr) artıq fəaliyyətdəydi]. 
Əbülfəz bəy ümumtürk birliyi ideyasının köksüz romantika yox, mümkün gerçəklik olduğunu 
sübuta  yetirə  biləcək  bacarıqlı  siyasətçilərdən  olduğunu  göstərməkdəydi.  Türkiyədən 
dönəndən  sonra  onun  dövlətində  noyabr  ayında  ikinci  çox  mühüm  tədbir  keçirildi.  30 
noyabrda Filarmoniyada türk dövlətləri tarixində ilk dəfə Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, 
Quzey  Kıbrıs,  Özbəkistan,  Tatarıstan,  Türkiyə  və  Türkmənistanın  mədəniyyət  nazirlərinin 
yüksək  səviyyəli  görüĢü  oldu.  Yığıncaqda  çıxıĢ  edən  Bəy  dünya  tarixində,  mədəniyyət  və 
ədəbiyyatında  mühüm  rol  oynamıĢ  TÜRK  AMĠLĠNDƏN  danıĢdı,  bu  görüĢə  böyük  əhəmiyyət 
verdiyini bildirdi. 
Prezident Elçibəy Azərbaycanın elm, təhsil və mədəniyyətinin inkiĢafını ümumtürk tərəqqisinin 
bir  bölümü  sayırdı.  Onun  birbaĢa  iĢtirakı,  yaxud  göstəriĢləriylə  bu  sahədə  sevindirici 
nailiyyətlər qazanılmaqdaydı.