ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

ƏSRƏ BƏRABƏR BĠR ĠLĠN SALNAMƏSĠ
 
 
Elçibəy HAQQı hamımızdan çox sevən, HAQQı hamımızdan incə dərk edən və bütün varlığını 
yalnız HAQQa həsr edən əlyetməz bir ərəndi! 
ÇağdaĢ  dünyamızda  HAQQın  mahiyyətinin  Elçibəy  qiyməti  var  -  onun  öz  haqqını  baĢqaları 
daim tapdalasa da!  
Elçibəy  -  dövlət,  millət,  insan,  vətəndaĢ,  türk  uğrunda  usanmadan  çarpıĢan  ən  mübariz  bir 
insan!  
Elçibəy - Milli Azadlıq Hərəkatımızın lideri, Millətin ucalıq məktəbinin ulu memarı! 
Elçibəy məktəbdi - yetirmələrinin bir neçəsi sədaqətli çıxmasa da!  
Elçibəy Bütöv Azərbaycan ideyasını gündəmə gətirməklə millətə qüdrət qaynağı yaratdı - bu 
ideyanı oğurlamaq istəsələr də! 
Elçibəy Bütöv Vətən mürĢidiydi! 
Elçibəy siyasətin və siyasətçilərin yerini həssaslıqla biləndi - nəinki onun, hətta özlərinin yerini 
bilməyənlər meydanda olsalar da! 
Elçibəy ĠNSAN örnəyi idi:  
düĢüncəsində - Haqq! 
varlığında - Vətən! 
sevgisində - Millət! 
siyasətində - Əxlaq! 
əməlində - Ədalət!  
Bütöv Vətənə, Millətə əsgər olmaqdan sonsuz Ģərəf duyan, ömrü örnək olan Əbülfəz Elçibəy - 
sağlığında əfsanəyə çevrilmiĢ müqəddəs bir insan haqqında nə qədər danıĢsam azlıq edəcək. 
Onu dəyərləndirməyə çalıĢmağım da əbəsdir - əsl dəyərini Tanrı və millət verib! 
…Sağlığında haqqı qəddarcasına pozulmuĢ Bəyin halı bundan pozulmadı! Haqqın müqəddəs 
dərgahına  qovuĢdu,  indiyədək  haqqını  danmıĢlara  özünün  əzəməti,  qüdrəti  qarĢısında  baĢ 
əydirdi! 
«Qaçdı» deyərək lağ edənlər, «Bəy» deyərək bəyənməyənlər qaça-qaça ayağına gəldilər - öz 
sağlıqlarında bir də belə fürsəti tapa bilməyəcəklərinə görə! 

Sağlığında  bütün  əleyhdarlarını  lərzəyə  salan,  onların  yuxusunu  ərĢə  çəkdirən  BƏY'dən 
dünyasını  dəyiĢəndən sonra da qorxurdular! Türkiyədə milyonlarla insanın onunla 
vidalaĢmağa  gələcəyini,  onu  yola  salacağını  duyan  milyonları  saymaq  ustaları 
buna dözmədilər!.. 
Elçibəyi  beyinlərdən,  ürəklərdən  silməyə,  Ģəklini  kitablardan  çıxarmağa  çalıĢan  dargözlərin 
illər  boyunca  apardıqları  mücadilə  boĢuna  getdi  -  milyondan  çox  millət  övladı,  Elçibəysevər 
qızmar  günəĢin,  gurĢad  yağmurun  altında  Bəyin  ruhuyla  addımladı,  ona  bitməz-tükənməz 
hərarətli sevgisini göstərdi! 
BƏY  kommunistlərin  gözdən  saldığı  bir  torpağı  da  müqəddəsləĢdirdi!  Ailə  quranların  ilk 
ziyarəti və millətə sevginin enerci mənbəyi oldu müqəddəs məzarı!  
*** 
 
Prezident Elçibəy Azərbaycanın bütün tarixi boyunca demokratik yolla seçilmiĢ ilk (və hələlik 
son)  dövlət  baĢçısı  idi.  Məhz  onu  seçməkdən  ötrü  seçki  məntəqələrinə  getmiĢ  milyonlarla 
vətəndaĢ sevərək getmiĢdi. Bu sevgi Elçibəyin milləti sevməsindən qaynaqlanırdı.  
Sıravi Azərbaycan vətəndaĢı ürəkdən inanırdı ki, onun seçdiyi prezident Elçibəyin Ģəxsi həyatı 
onunkundan heç nəylə fərqlənməyəcək. O arxayındı ki, Elçibəy millətin sərvətlərini öz qohum-
qardaĢının  malına  çevirməyəcək,  milyonlarla  rüĢvət  yığmayacaq,  ona  yalan  söyləməyəcək, 
onun ailəsini çörəyə möhtac qoymayacaq, onunla heç vaxt barmaq hədəsiylə danıĢmayacaq, 
onu  haqsız  zindana  saldırmayacaq,  Azərbaycan  torpaqlarını  qaytaracaq,  millətimizin, 
dövlətimizin  mənafeyini  hər  zaman  uca  tutacaq.  Millətin  inamını  addımbaĢı  görən, 
səmimiyyətini duyan prezident Əbülfəz Elçibəy özünü millətin əsgəri saydı.  
Prezident Elçibəy öz vəzifələrini yerinə yetirməyə çalıĢdı və yerinə yetirdi.  
Prezident  Elçibəyi  möhkəm,  bir  əldə  cəmlənmiĢ,  Ģəxsi  sərvətini  və  Ģöhrətini  təmin  edən 
hakimiyyət yaratmaq yox, demokratik idarəetmə sistemi qurmaq düĢündürdü. 
Ömrünü  soydaĢlarının  azadlığı  uğrunda  mübarizəyə  həsr  etmiĢ  Elçibəy  prezident  olarkən 
onların  hüquqlarını  məhdudlaĢdırmağı  fikrinə  də  gətirmədi.  Buna  görə  də  o,  hər  kəsin 
sərbəstliyini istədi ki, azad insanların idarə etdiyi dövlət güclənsin, onun vətəndaĢları da azad, 
müstəqil olsun. 
Prezident Elçibəy Ali BaĢ Komandan kimi tabeliyindəki güc nazirliklərinin funksiyalarını yerinə 
yetirməli  deyildi.  Ancaq  o,  güclü  ordumuzun,  peĢəkar  təhlükəsizlik  və  polis  orqanlarımızın 
formalaĢması  yolunda,  dövlətimizin,  torpaqlarımızın,  və  soydaĢlarımızın  təhlükəsizliyinin 
etibarlı təmin edilməsi üçün əlindən gələni etdi. Nə yazıqlar ki, düĢmənlərimizlə əlbir olmuĢ 
güc qurumlarının bəzi kadrları dövlətçiliyə dönük çıxaraq hakimiyyətin qiyamla devrilməsində 
iĢtirak etdilər.  

Prezident Elçibəy öz soydaĢlarına qarĢı nə qədər humanist idisə Azərbaycan düĢmənləriylə bir 
o qədər sərt, ötkəm və barıĢmazdı. O, Ģəxsən özünə qəsd etməyə çalıĢmıĢ sıravi yurddaĢlarını 
bağıĢlayırdı, ancaq millətinin övladlarına güllə atmıĢlara qarĢı amansız idi. 
Millətinin iki əsrlik arzularını həyata keçirən prezident Elçibəy Rusiya kimi bir imperiyanın 70 
minlik ordusunu Azərbaycan torpağından çıxarmağa nail oldu. Bu yolda prezident kürsüsünü 
itirəcəyini bilsə də bundan qayğılanmadı.  
Prezident Elçibəy gecə-gündüz millətimizin varlanması, dövlətimizin güclənməsi, Azərbaycanın 
dünya dövlətləri içərisində özünəlayiq yer tutması uğrunda çalıĢdı.  
Prezident Elçibəy dinimizin və dilimizin də Ģərəfini ucalıqlara qaldırdı - o, islam bayramlarına 
həyat  verdi  və  indiyədək  Azərbaycanın  danıĢan  dilini  «kəsən»  Rusiyanın  prezidentiylə 
TÜRKCƏ danıĢdı, Helsinki zirvə toplantısında bütün dünya prezidentlərinin qarĢısında TÜRKCƏ 
nitq söylədi, TürkcəЁnin BMT-nin iĢlək dillərindən birinə çevrilməsi uğrunda mücadilə apardı! 
* * * 
Prezident  Əbülfəz  Elçibəy  fəaliyyətə  baĢlayanda  mən  Milli  Məclisin  «Qaçqınlar  və  xaricdə 
yaĢayan soydaĢlarla əlaqə» komissiyasının üzvü idim. AXC-də vəzifə tutmurdum. Elçibəyi bir 
siyasi  xadim  kimi  çox  yaxından  tanıyır,  onun  dövlət  quruculuğundakı  hər  bir  addımını, 
apardığı  islahatları  diqqətlə  izləyirdim.  Bir  vətəndaĢ,  sıravi  hərəkatçı  və  millət  vəkili  olaraq 
prezidentin  uğurlarından  fərəhlənirdim.  Mənəvi  yaxınlığımız  Bəy  Kələkidə  olarkən  silahdaĢ 
doğmalığına  çevrildi.  Elçibəyin  yaratdığı  və  ömrünün  son  gününədək  baĢçılıq  etdiyi  bir 
təĢkilatda 1993-cü ildə Bəyin sərəncamıyla AXC sədrinin təĢkilat məsələləri üzrə müavini təyin 
olundum.  
Elçibəy həm öyrənilməli tarix məktəbi, həm də tarixi öyrədən ensiklopedik bilikli müəllimdir. 
Xalqımızın  o  Məktəbi,  o  Müəllimi  incəliklə  öyrənməyə  böyük  ehtiyacı  var.  Bu  yolda  hər  bir 
təĢəbbüs  millətimizin  tərəqqisinə  aparacaq.  Bu  baxımdan  Ədalət  Tahirzadənin  kitabını  da 
Elçibəy məktəbinin öyrənilməsinə edilmiĢ dəyərli və cəsarətli bir cəhd saymaq olar.  
Ġndiyədək Əbülfəz Elçibəy haqqında onun silahdaĢlarının: professor Kamil Vəli Nərimanoğlu, 
Fazil  Qəzənfəroğlu,  Akın  Səmədoğlu,  Oqtay  Məmmədov  və  baĢqalarının  kitabları  iĢıq  üzü 
görüb. Azərbaycan oxucusu ElçibəyĢünas kimi məhz Ədalət Tahirzadəni tanıyır. Onun əsərləri 
həm tutumuna, həm də əhatə etdiyi dövrə görə daha geniĢdir.  
1992-ci  ildə  Elçibəyin  «Bu,  mənim  taleyimdir»  və  «Deyirdim  ki,  bu  quruluĢ  dağılacaq» 
kitablarını  tərtib  edərək  oxuculara  çatdıran  Ədalət  bəy  sonrakı  illərdə  onun  «Bütöv 
Azərbaycan yolunda» əsərinin də nəĢrə hazırlanmasında iĢtirak etmiĢ, 1999-cu ildə «Elçibəylə 
13  saat  üz-üzə»  adlı  möhtəĢəm  müsahibəni,  Bəy  dünyasını  dəyiĢəndən  sonra  isə  onun 
haqqında  «Savalanda  görüĢənədək,  Bəy!»  adlı  xatirələr  toplusunun  ilk  kitabını  nəĢr 
etdirmiĢdir.  Elçibəy  haqqında  çoxlu  məqalələrin  və  onunla  neçə-neçə  müsahibənin  müəllifi 
olan  Ədalət  bəyin  Milli  liderimiz  haqqında  ən  böyük  əsəri  354  səhifəlik 
"Elçi  Bəy" (1999)
 
monoqrafiyasıdır.  Bu  kitabda  Elçibəyin  uĢaqlıq  illərindən  1993-cü  ildə  Kələkiyə  getdiyi 
günədək olan 55 illik ömrü iĢıqlandırılıb. 

Ə.Tahirzadənin  «Prezident  Elçibəy»  adlı bu yeni kitabı  «Elçi Bəy»  əsərinin  «Prezident»  fəsli 
əsasında,  lakin  ciddi  əlavələrin  və  yenidən  iĢlənmənin  nəticəsində  yaranıb  və  yalnız  bir  illik 
dövrü (iyun 1992 - iyun 1993) əhatə edir.  
Bu əsərin əlyazmasını oxuyaraq onunla «Elçi Bəy» kitabı arasında müqayisələr aparmıĢ, xeyli 
irad  və  təklifimi  müəllifə  bildirmiĢəm.  Bu  səbəbdən  onların  üzərində  dayanmır,  yalnız  bəzi 
düĢüncələrimi oxucularla bölüĢürəm. 
Elçibəylə  1973-cü  ildən  ünsiyyətdə  bulunan,  1987-ci  ildən  onunla  bir  elm  ocağında 
(Əlyazmalar  Ġnstitutunda)  çalıĢan,  1989-cu  ildən  onun  tövsiyəsiylə  «Azadlıq»  qəzetində 
redaktor müavini iĢləməyə baĢlayan, 1992-ci ildə AXC sədrinin mətbuat xidmətinin rəhbəri və 
1998-ci  ildən  Elçibəyin  Ģəxsi  mətbuat  katibi  iĢləyən  Ədalət  Tahirzadə  1988-ci  ildən 
Azərbaycan  Xalq  Hərəkatının  əliqələmli  üzvüdür  və  Əbülfəz  bəyi  yaxından  tanıyır,  onun 
həyatını incəliklə bilir.  
Azərbaycan Xalq Hərəkatının tarixini əks etdirən 2 cildlik «Meydan: 4 il 4 ay» əsərini yazan 
Ə.Tahirzadənin 1988-ci ildən baĢlanan azadlıq mücadiləmizin tarixinin və hərəkat liderlərinin, 
daha  çox  Əbülfəz  bəyin  mübarizə  yolunun  öyrənilməsində  və  təbliğində  gördüyü  iĢlərin 
çağdaĢ tarixĢünaslığımızda mühüm  yeri var.  «Prezident  Elçibəy» kitabına  da müəllifin  məhz 
tariximizin son dövrünü araĢdırmağa cəhdi kimi yanaĢmaq doğru olardı.  
«Prezident  Elçibəy»  kitabı  ümummilli  liderimizin  prezidentlik  fəaliyyətinin  incəliklərinə  nüfuz 
edən, onun dövlət quruculuğunda gerçəkləĢdirməyə çalıĢdığı ana xəttin, apardığı islahatların 
mahiyyətinə,  eyni  zamanda  onun  hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılmasının  səbəblərinə  müxtəlif 
rakurslardan  iĢıq  salan  bir  araĢdırmadır.  Oxucu  çoxlu  inkaredilməz  faktlar  və  sənədlər,  ən 
etibarlı  qaynaqlar  əsasında  nəinki  prezident  Elçibəyin,  bütövlükdə  Azərbaycanın  ikinci  milli 
hakimiyyətinin  taleyi  ilə  tanıĢ  olacaq.  Faktlarla  iĢləməyi  və  oxucunu  inandırmağı  ustalıqla 
bacaran müəllif qarĢısına qoyduğu məqsədə, məncə, nail ola bilib. 
Kitabın  üstünlüklərindən  biri  onun  böyük  bir  qisminin  Elçibəyin  öz  sağlığında  yazılaraq  nəĢr 
edilməsi və Bəyin onunla tanıĢ olmasıdır. ġübhəsiz, Bəy həmin hissə iĢıq üzü görməzdən öncə 
müəllifə öz prinsipial tələblərini, nəĢrdən sonra isə irad və təkliflərini bildirib.  
Oxucuların 1992-1993-cü illərə aid, demək olar ki, istədiyi məlumatı tapa biləcəyi «Prezident 
Elçibəy»  kitabında  müsbət  cəhətlərdən  biri  də  müəllifin  o  dövrün  Azərbaycan  mətbuatını 
səbrlə araĢdırması, eləcə də mürəkkəb hadisələrin Ģahidi olmuĢ bir çox sıravi soydaĢımızın və 
dövlət  adamlarının  söylədiklərini  toplayaraq  xeyli  mətləblərə  ilk  dəfə  aydınlıq  gətirməsidir. 
Xüsusən 4 iyun qiyamıyla bağlı gətirilən mənbələri uğurlu sayıram. 
Əsəri oxuduqca 1992-93-cü illərin mürəkkəbliyini yenidən yaĢadım. Eyni hissi həmin illərin və 
o ağır təlatümlərin Ģahidi olmuĢ bütün insanlar keçirəcək, zamanın doğurduğu və indiyədək 
cavabsız  qalmıĢ  suallara  hərtərəfli  və  inandırıcı  cavablar  alacaq,  iĢtirakçılar  özləri  də 
danıĢacaqlar.  Bu  əsərin,  fikrimcə,  ictimai  rəydə  yetərincə  əks-sədası  olacaq.  Təbii  ki, 
yazılanların birmənalı qəbul ediləcəyi fikrindən uzağam. 

Əsərin  yalnız  Əbülfəz  Elçibəy  haqqında  yazıldığını  düĢünmək  yanlıĢlıq  olardı.  «Prezident 
Elçibəy»  kitabı  birillik  Elçibəy  hakimiyyətinin  qürur  doğuran  möhtəĢəm  uğurlarını  və  ürək 
göynədən ağır məğlubiyyətini özündə əks etdirən əsrə bərabər bir il haqqında elmi-publisist 
salnamədir.  Müəllif  Elçibəy  iqtidarının  mahiyyətini  açıqlamağa  çalıĢıb  və  buna  nail  olub.  Bu 
əsərin prezident Elçibəyin Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində gördüyü iĢləri gözdən salmaq və 
tarixi  saxtalaĢdırmaq  cəhdlərinin  qarĢısında  ciddi  sipər  olacağına  da  əminəm.  «Prezident 
Elçibəy» 1992-1993-cü illər Milli Hökumətimiz haqqında yazılmıĢ ilk monoqrafik əsər olduğuna 
görə  o  dövrü  təqdir,  yaxud  tənqid  etməsindən  asılı  olmayaraq  tədqiq  edənlərin  hamısı  bu 
əsərə istinad etməli olacaq. Əsərə uğur gətirən cəhətlərdən biri də bu olacaq. 
1992-93-cü  illər  Milli  Hökumət  üzvlərinin  böyük  əksəriyyətinin  «Prezident  Elçibəy»  əsərini 
oxumaq  imkanları  olacağından  onun  növbəti  nəĢrinin  və  baĢqa  əsərlərin  daha  mükəmməl 
olacağı Ģübhəsizdir.  
Ġnanıram  ki,  «Prezident  Elçibəy»  Azərbaycanın  çağdaĢ  azadlıq  və  müstəqillik  mübarizəsi 
tarixini  öyrənmək  istəyən  bütün  insanların  masaüstü  kitabına  çevriləcək  və  bu  tarixi  daha 
dərindən araĢdıracaq alimlərə yaxından köməklik göstərəcək. Müəllif Ədalət bəyə yeni uğurlar 
arzulayıram!  
Bakı, 9 mart 2001
  
 
ġEYX SƏDRƏDDĠN NADĠR ġAH TAXTINDA 
("Ön söz" yerinə) 
Böyük  Əmir  Teymur  (1336-1405)  Ərdəbili  alanda  o  Ģəhərin  ən  nüfuzlu  adamı  olan  səfəvi 
ġeyx  Sədrəddini  (1305-1392)  mütləq  öldürdəcəyinə  söz  vermiĢdi.  Ancaq  Teymur  kimi 
hökmdarı  saymayaraq  öz  ayağına  gətirtmiĢ,  onu  yalnız  Allah  qonağı  kimi  qarĢılamağa  razı 
olmuĢ  bu  böyük  insanla  görüĢəndən,  onun  kimi  gerçəkdən  ecazkar  Ģəxsiyyətiylə  tanıĢ 
olandan, Tanrıya qırılmaz bağlılığına inanandan sonra Əmir Teymur nəinki öldürmək fikrindən 
daĢındı,  hətta  belə  müqəddəs  bir  insanın  yaĢamasıyla  ĢərəflənmiĢ  Ərdəbil  Ģəhərinin  əhalisi 
üzərindən  vergiləri  biryolluq  götürdü,  tutduğu  bütün  hərbi  əsirləri  də  (rumlular,  Ģamlılar, 
ustaclılar...) ġeyxin xahiĢiylə azad etdi.  
Əbülfəz  Elçibəy  kökcə  həmin  ġeyx  Sədrəddinin  nəslindəndir  (Elçibəyin  30-dan  artıq  ulu 
babasının adı göstərilmiĢ 1172/1758-59 tarixli Ģəcərə bunu təsdiqləyir). 
Əbülfəz  Elçibəy  də  ġeyx  Sədrəddin  kimi  dünya  hökmdarlarına  yox,  yalnız  DÜNYALARIN 
YĠYƏSĠ'nə ibadətdə bulundu.  
Əbülfəz  Elçibəy  də  ġeyx  Sədrəddin  kimi  böyük  ƏRƏN'di,  sufi  Ģeyxiydi.  Bütün  sufi  Ģeyxləri 
dünyada hökmdar olmağı yox, Tanrıya qul olmağı üstün tuturdular. Ancaq ulu Ģeyxlər Seyid 
Nəsimi  və  Mövlana  Füzulinin,  Cəlaləddin  Rumi,  Əhməd  Yəsəvi  və Yunus  Əmrənin…  birbaĢa 
davamçısı olan Əbülfəz Elçibəy bütün ġərqin tarixində ilk dəfə köklü ĠNQĠLAB etdi  - ruhani, 
mənəvi  SUFĠLĠKLƏ  dünyəvi  HÖKMDARLIĞI  QOVUġDURDU!  Düzdür,  Qazi  Bürhanəddin,  ġah 

Ġsmayıl  Xətayi…  kimi  bəzi  sufilər  bu  ənənəni  pozaraq  hökmdar  olmuĢdular,  ancaq  onlar 
sufiliyin tələblərindən yayınmıĢdılar, çünki tökdükləri qanlar o müqəddəsliyi saxlamağa imkan 
verməmiĢdi. Əbülfəz Elçibəysə prezident oldu və bu zaman sufi Ģeyxliyini büsbütün qorumağı 
bacardı. 
Ġndidən  çox  gözəl  bilirəm  ki,  bu  dediklərimdən  Elçibəyin  ideya  düĢmənləri  ona  qarĢı 
yararlanmağa  çalıĢacaq,  yaxın  dostlarımızsa  məni  Elçibəyi  ruhani  Ģəxs  ("molla")  kimi 
tanıtmaqda  suçlandıracaqlar.  Belə  olmasın  deyə  fikirlərimin  baĢlıca  tezislərini  burada 
açıqlayacaq, məsələnin geniĢ açımınısa, inĢallah, ayrıca yazıda verməyə çalıĢacağam. 
Bəli,  Əbülfəz  Elçibəyin  azman  sufi  Ģeyxi  olması  Ģübhə  doğurmayan  faktdır,  ancaq  o,  bu 
gerçəkliyi  həmiĢə  gizli  saxlayıb.  (Özüylə  apardığı  ən  böyük  sirlərdən  biri  də  budur!). 
Müridlərindən  olmuĢ  Tofiq  Türkel  yazır: 
Elçibəy  deyirdi  ki,  "bəĢər  olub  bəĢərin  özündən 
seçilən və elə bəĢər olaraq da bəĢərin heyrətinə dönənlər insanlığa xidmətdə KAMĠL ĠNSAN 
məqamına  ucalır.  Kamilliyin  əsasında  isə  EġQ  və  həmin  eĢqə  pərvanəlik,  ikilikdən  qurtaran 
könül ərənliyi durur. Elçibəyin "batin elm" dediyi "eĢq elmi" dörd qapı və məqamlar üzərində 
cəmlənib. Bu məqamlar, bu qapılar sirlərdi və bu sirlər bəĢərə açıla bilməzdi. Odur ki, Böyük 
Bəy hətta bu mövzularda camaat arasında danıĢmağımıza da yasaq qoydu. […] Bir O, iki kan 
və məkan, üç sima, dörd qapı, beĢ lamisə, altı cəhət, yeddi qat, səkkiz giriĢ, doqquz səyyarə, 
on  iki  bulaq,  on  dörd  hikmət,  qırx  yar,  yetmiĢ  iki  aĢiq,  yüz  iyirmi  dörd  sözçü  hikmətinə 
varmaq  kamillik  zirvəsidir,  bəqalıqdır.  Böyük  Bəy  bunların  hikmət  qayələrini  açmadı.  […] 
Yeddi ilə yetmiĢ qat arasında hikmət dövrəsi, bir dövrə sirri, piri-muğan batinliyi, ağ və göy 
dərviĢlər  haqqı,  nihan  dərviĢlər  haqqı,  batin  və  pünhan  pirlər  haqqı  -  bunlar  və  hələ 
eĢitmədiklərim  Böyük  Bəyin  pərdə  arxasındakı  könül  dünyasında  axtardığı,  amma  sirri 
verməyə  tapa  bilmədiyi  müridliyində  qaldı.  MürĢid  olan  Böyük  Bəy  sirlərində  özünə  mürid 
oldu"
.  [Bu  iqtibasla  və ümumiyyətlə, Elçibəyin  sufi  görüĢləriylə 
Tofiq Türkelin  "Kamil insan"
 
məqaləsində 
("Savalanda  görüĢənədək,  Bəy!"
  kitabı;  Bakı,  2000,  s.11-17)  tanıĢ  olmaq 
mümkündür].  
Bəllidir  ki,  sufilərin  baĢlıca  məqsədi  KAMĠL  ĠNSAN  olmaq  -  ġƏRĠƏT'i  öyrənib  TƏRĠQƏT'dən 
keçməklə MƏRĠFƏT'ə yiyələnərək HƏQĠQƏT'ə (Tanrıya) qovuĢmaqdı. (Əlbəttə, bu terminlərin 
çağdaĢ elmi ədəbiyyatdakı doqmatik yozumlarıyla onlara sufilərin, o sıradan Elçibəyin özünün 
baxıĢları  arasında  köklü  fərqlərin  olduğunu  unutmayaq).  Ancaq  Azərbaycanda  islam  dininin 
ən  dərin  bilicilərindən  sayılan,  Qur'anın  və  Ģəriətimizin  mahiyyətini  istənilən  ilahiyyatçıdan 
daha  dərin  Ģərh  edən  Əbülfəz  bəy  ehkamçılıqdan  çox  uzaqdı,  çünki  bütün  dünya  dinlərini, 
xüsusən ġərqin din, fəlsəfə, tarix və mədəniyyət sistemlərini incəliyinədək öyrənmiĢ olduqca 
geniĢ dünyagörüĢlü ərəbĢünas Elçibəy Ġbn Sina, Farabi, Sührəverdi, Qəzali, Biruni, Tusi… kimi 
əlyetməz  dahilərin  dünya  kitabxanalarındakı,  əlyazma  xəzinələrindəki  əsərləriylə  yaxından 
tanıĢ olmuĢ, onların elmi düĢüncələrini də mənimsəmiĢdi. 
(Onun mütaliəsinin geniĢliyinə bir 
örnək.  1999-da  bir  ĢərqĢünas  dostumdan  götürdüyüm,  XIII  əsr  ərəb  aliminin  özünəqədərki 
bütün islam alimlərinin ruh haqqındakı görüĢlərini toplayaraq təhlildən keçirdiyi çox sanballı 
"Kitab  ər-ruh"  adlı  əsərini  oxumaqçün  Bəyə  verdim,  iki  gün  sonra  ondan  "çox  zəif  əsərdir" 
sözlərini eĢidəndə gulaqlarıma inanmadım, çünki türkcəsini oxuduğum həmin əsəri mən islam 
alimlərinin ruh haqqında yazdığı kitabların ən bitkini sayırdım).
 O, çağdaĢ Qərbin demokratik 
dəyərlərinə də incəliyinədək bələddi və bu dəyərlərin millətimizçün nəinki faydalı, hətta zəruri 
olduğunu dönə-dönə vurğulayırdı. 

Hər bir nəhəng sufi Ģeyxi öz YOL'u (TƏRĠQƏT'i) ilə (təriqət ərəbcə "yol" demək olan "təriq" 
sözündəndir)  gedirdi.  Sufi  Ģeyxi  Əbülfəz  Elçibəy  də  öz  YOL'unu  (TƏRĠQƏT'ini)  artıq 
müəyyənləĢdirmiĢdi.  O,  özünün  ruhani-mənəvi-fəlsəfi  SĠSTEM'ini  yaratmıĢdı  və  bu  sistem 
TÜRK  (məhz  türk!)  SUFĠZMĠ'nin,  klassik  müsəlman  ELMĠ-FƏLSƏFĠ-DĠNĠ  ĠRSĠ'nin  və  çağdaĢ 
ümumbəĢəri dəyərlər'in sintezindən ibarətdi! Bu sistemin adı MÜSAVATÇILIQ'dı - bayrağında 
MĠLLƏT'i və MĠLLĠ DƏYƏRLƏR'i, ÜMMƏT'i və DĠNĠ DƏYƏRLƏR'i, BƏġƏR'i və ÜMUMBƏġƏRĠ 
DƏYƏRLƏR'i  birləĢdirən  nəhəng  bir  məfkurə,  ülkü! 
(Elçibəyin  ən  müqəddəs  andı  "Yol 
haqqı!"ydı  və  bu  zaman  onun  ürəyində  elə  öz  YOL'unu  tutması  Ģübhəsizdir)
.  Doğrudur,  bu 
YOL'un ümumi nəzəri müddəalarını hələ yüzilin baĢlanğıcında dahi Məmmədəmin Rəsulzadə 
irəli sürmüĢdü, ancaq əsrin sonunun tələblərinə cavab verməsiyçün Əbülfəz Elçibəy onu daha 
da  geniĢləndirdi,  ona  yeni  BÜTÖVLƏġMƏ,  MĠLLƏTLƏġMƏ,  DÖVLƏTLƏġMƏ  xətləri  artırdı, 
BÜTÖV AZƏRBAYCAN düĢüncəsi gətirdi. Elçibəy öz YOL'unu (TƏRĠQƏT'ini) yaymaqçün hələ 
universitetet müəllimi olarkən ətrafına müridlər toplamağa baĢlamıĢdı. 
* * * 
Beləliklə, sufi Ģeyxi Əbülfəz Elçibəy 1992-də dünya tarixində ən maraqlı təcrübələrdən birini 
apardı - PREZĠDENT olaraq tam ruhani sufiliyi tam dünyəvi dövlət idarəçiliyiylə ÜMUMBƏġƏRĠ 
DƏYƏRLƏR müstəvisində qovuĢdurmağa baĢladı. 
(Bəlkə də kimlərsə Elçibəyi ittiham edə bilər 
ki,  heç  EKSPERĠMENT  YERĠYDĠ?  Mən  də elələrindən  soruĢuram:  bəyəm Elçibəy  yalvarmıĢdı 
ki,  məni prezident  seçin?!  "Ġndi prezident  seçmək  olmaz,  çünki  üç  aydan  sonra  seçəcəyiniz 
prezidenti  bir  ildən  sonra  yıxacaqsınız"  deyə  1992-nin  25  martında  parlamentdə  az  qala 
böğaz  tutub  yalvaran  Elçibəy  deyildimi?!  Onu  bu  eksperimentə  baĢlamağa  millətin  özü  və 
Vətənin məhvolma qorxusu məcbur etmiĢdi!). 
 
Elçibəy YOL'unun - onun beynində bəlkə də tam baĢqa yozumları da olan MÜSAVATÇILIĞ'ın 
özəyində  də  HAQQ'a  SEVGĠ  (EġQ)  durur  və  bu  SEVGĠ  (EġQ)  MĠLLƏT'dən  və  BƏġƏR'dən 
keçərək HAQQ'da sona ərir (ƏRƏN bu zaman yetiĢir). Prezident Elçibəyin bütün fərmanları, 
bütün gördüyü iĢlər bu xətt üzərində köklənib, qurmaq istədiyi ƏDALƏT dövləti bu xəttə tabe 
edilib.  Bəli,  Elçibəy  ilk  növbədə  Azərbaycanı  və  azərbaycanlıları  sevirdi.  Xalq  Ģairi  Bəxtiyar 
Vahabzadə Elçibəyin tərifini nə qədər düzgün verib - VƏTƏN VƏ MĠĠLLƏT MƏCNUNU! Elə bu 
məcnunluq  insan  Elçibəyi  Vətən  Elçibəyə  döndərmiĢdi!  Gözəl  yazıçımız  Mehriban  Vəzir  bu 
çevrilməni  duyaraq  necə  də  ustalıqla  qələmə  alıb:  "Sən  mənim  Vətənimə  -  canım 
Azərbaycanıma  bənzəyirsən,  Əbülfəz  Elçi  Bəy  -  dini,  imanı,  Tanrısı  Vətən  Elçi  Bəy.  Bütün 
acıların  və  sevgilərinlə,  qəzəbin  və  rəhminlə,  ürəyinə  süzülən  göz  yaĢların  və  qüdrətinlə, 
sevənlərin  və  sevməyənlərinlə,  qanına  susayanların  və  öyünənlərinlə  canım  Azərbaycanıma 
bənzəyirsən,  Elçi  Bəy".  Ancaq  Elçibəy  Azərbaycanı  və  qandaĢı  türkləri  nə  qədər  sonsuz 
məhəbbətlə sevirdisə milli və dini azlıqlara da eyni gözlə baxır, onların milli və dini dəyərlərinə 
qayğı göstərirdi. Elçibəy "insan" adlanan bütün Tanrı bəndələrini sevirdi. Təsadüfi deyil ki, o, 
iĢğalçı  Ermənistanla  müharibə  aparsa  da  Türkiyədən  keçən  hava  yoluyla  bu  ölkəyə  ərzaq 
daĢınmasına razılaĢaraq demiĢdi: "Erməni balalarını ac qoymaq günahdır!".  
Prezident Elçibəyi mən, nədənsə, daha çox Azərbaycan ƏfĢar imperiyasının qurucusu, XVIII 
yüzil dünya siyasətinin nəhənglərindən olan Nadir Ģah ƏfĢara bənzədirəm. Görünür, ona görə 
ki: 

Nadir Ģah da sadə xalq içindən çıxmıĢdı, Elçibəy də.
 
Nadir Ģah da tam demokratik seçkiylə (1736; Muğan qurultayı) hakimiyyətə gəlmiĢdi, Elçibəy 
də.
 
Nadir Ģah da torpaqlarımızı düĢmənlərdən təmizlədi, Elçibəy də.
 
Nadir Ģah da rus əsgərini Azərbaycandan tam qovub çıxardı, Elçibəy də.
 
Nadir Ģah da öz dövlətinin hərbi dəniz donanmasını yaratmağa baĢladı, Elçibəy də.
 
Nadir  Ģah  da  Azərbaycanda  dini-milli  gərginliyi  aradan  götürməkçün  dəyərli  iĢlər  gördü, 
Elçibəy də.
 
Nadir Ģahın da hakimiyyətinə sui-qəsdlə son qoyuldu, Elçibəyin də… 
 
Ancaq bu bənzətmə bizim ruhumuza nə qədər doğma olsa da boynuma alıram ki, Nadir Ģahla 
Elçibəy arasında olduqca kəskin fərqlər də var və Elçibəyi çağdaĢ dünyamızın Vatslav Havel, 
Lex  Valensa  və  Turqut  Özal  kimi  prezidentləriylə  tutuĢdurmaq  daha  doğru  olardı.  Dünyəvi 
tələblər  baxımından  onlardan  heç  nədə  geri  qalmayan  Elçibəyə  cəmiyyətimiz,  təəssüf  ki, 
anlayıĢ göstərməyə hazır olmadı… 
Azərbaycan  vətəndaĢı  bugünün  özündə  də  Elçibəyi  nəzərdə  tutaraq  təəccüblə  soruĢur:  axı 
necə ola bilər ki, prezident olasan, ancaq bir qəpik də rüĢvət almayasan, maaĢla dolanasan, 
evin-eĢiyin  olmasın,  qohumbazlıq  və  yerlibazlıq  etməyəsən,  adamları  həbsə  atdırmaysan, 
qiyamçıları  güllələtməyəsən,  hətta  səni  məhv  etmək  istəyən  düĢmənlərini  də  bağıĢlayasan, 
prezident kürsüsünü atıb gedəsən, iĢdən çıxandan sonra borcun olsun…?! Azərbaycan insanı 
bu  sorğulara  cavab  tapmaqda  çox  çətinlik  çəkir,  çünki  sufi  Elçibəyin  hərəkətləri  onunçün 
açılmaz  müəmmadır.  Sıravi  soydaĢımıza  Elçibəy  o  zaman  anlaĢıqlı  olacaq  ki,  onun  öz 
müridlərinə  dediyi  bu  sözlərin  mənasını  onun  özü  kimi  qavrayacaqlar: 
"DüĢmənimiz  bizdən 
kənarda deyil - ən böyük düĢmənimiz Ģüurun nadanlığı, nəfsimizdir. Nadanlıq qaldıqca bəlalar 
qalacaq,  bəlalar isə  həmiĢə  fəsad  törədər.  Hər kəsin  nadanlığı özündə, həm  də bir-birimizə 
münasibətindədir". 
 
Əbülfəz Elçibəyin birillik prezidentlik dönəmi Azərbaycanın Ģərəf və qürur tarixidir! Bu kitabda 
mən həmin tarixi sevə-sevə göz önünə qoydum. Ġstəyirəm ki, tanıĢ olduğu faktlar əsasında 
prezident  Elçibəyin  və  onun  birillik  iqtidarının  fəaliyyətini  oxucum  özü  dəyərləndirsin,  ona 
görə  də  onun  rəyini  yönləndirməyəcəyəm,  ancaq  bir  məsələyə  diqqət  çəkməyə  borcluyam. 
Əsərdə  Elçibəy  iqtidarının  təbliğat  siyasəti  tənqid  edilir  və  bu  zaman  rəsmi  dövlət  qəzeti 
"Azərbaycan"ın  adı  daha  çox  çəkilir,  halbuki  o  dövrdə  dövlətə  bağlı  bütün  KĠV-in  (radio  və 
televiziya,  mətbuat)  təbliğatla  bağlı  fəaliyyəti  tənqidə  layiqdir  və  onların  içərisində  birinin 
seçdirilməsi,  əlbəttə,  ədalətsizlik  olar  və  mən  oxucunun  belə  düĢünməsini  qətiyyən 
arzulamıram.  ĠĢ  burasındadır  ki,  Elçibəy  iqtidarını  öyrənərkən  mən  radio-televiziyanın  yox, 
məhz  "Azərbaycan"  qəzetinin  materiallarına  daha  çox  üz  tutmuĢam.  Ġkincisi  də,  kitabdakı 
tənqidlərimi tam haqlı saysam da bu həqiqəti bir daha təkrarlayıram ki, Mehman Cavadoğlu 

qısa vaxtda  "Azərbaycan"  qəzetini gerçəkdən  nümunəvi  bir mətbuat  orqanına  çevirmiĢdi və 
onun böyük əməyinə kölgə salınmasını istəmirəm. 
* * * 
Ġki  il öncə  Əbülfəz  Elçibəy  haqqında