ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

deyib  ki,  biz  Sovetlər  Birliyiylə  dostuq,  mehriban  qonĢuyuq  və  bunu  axıradək 
yürüdəcəyik.  Parlamentdən  çıxarkən  yaxın  adamlarına  bildirir  ki,  mən  dedim, 
birdən  siz  də inanarsınız  ha;  bilin  ki,  sizin bir  barıĢmaz  düĢməniniz  var  -  qırmızı 
rus  kommunizmi.  Türklər,  təəssüf  ki,  ulu  Atatürkün  tövsiyələrini  unutdular  və  indiki 
xoĢagəlməz duruma düĢdülər"
. (Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat 
üz-üzə", Bakı, 1999, s.156-161).  
Türk  dünyasının  ən  böyük  dahilərindən  biri  Mustafa  Kamal  Atatürkün  Anıtqəbrinə  ziyarət 
Əbülfəz Elçibəyin həyatının bəlkə də ən həyəcanlı və ən həssas anlarındandı. Bütün ömrünü 
Atatürk ideyalarının təbliğinə, onun Ģəxsiyyətinin tanıdılmasına həsr edən, onunla bağlı nəinki 
günlərlə,  hətta  aylarla  aramsız  danıĢa  biləcək  Əbülfəz  bəy  Anıtqəbirdə  Türkiyə  xilaskarının 
xatirə dəftərinə öz sözlərini yazmağa baĢlayanda yalnız və yalnız bu qısaca bir cümləni yazdı: 
"Ey böyük Türkün böyük komutanı! Sizi ziyatər etməklə özüm və bütün millətim 
adına Ģərəf duydum. Sənin əsgərin (Əbülfəz Elçibəy)". 
"Sənin  əsgərin"!  Müstəqil  bir  ölkənin  prezidenti  özünü  baĢqa  bir  dövlətin  rəhbərinin  əsgəri 
saydı - nə diplomatiyaya sığan hərəkətdi, nə də Ģəxsi münasibətlərə. Bu davranıĢ ancaq və 

ancaq  bir  TÜRK  MĠLLƏTĠ  tanıyan  və  onun  bircə  ÖNDƏRĠ  olduğunu  qəbul  edən,  varlığını 
TÜRKLÜK uğrunda qurban verməyə hər an hazır olan böyük Elçibəyin türk sevgisi məntiqinə, 
onun cəsarətinə sığıĢan bir hərəkətdi! Bu sözləri yazarkən o əslində bütün dünyaya car çəkdi: 
Azərbaycan  da  Türkiyə  deməkdir  və  biz  əbədi  qardaĢlarıq!  Qoy  indi  Türkiyənin  düĢmənləri, 
türkün düĢmənləri, Azərbaycanın düĢmənləri, özünün düĢmənləri nə deyir-desin, nə bağırır-
bağırsın!..  
Əbülfəz  bəy  böyük  öndər  Məmmədəmin  Rəsulzadənin  məzarı  baĢında  bunları  söylədi: 
"Bu 
qəbrin  bulunduğu  torpaq  -  böyük  Anadolu torpağı  müqəddəs torpaq  rus imperiyasına  qarĢı 
döyüĢən  yüzlərcə  türk  mücahidinə  yer  vermiĢdir.  Məmmədəmin  bizim  böyük  rəhbərimiz, 
böyük  qurucumuzdur.  Böyük  öndər  19-uncu  yüzildə  həm  Azərbaycanda,  həm  Anadoluda 
formalaĢan  bir  təfəkkürü,  bir  idealı  qorudu.  Bu  ideal  birinci  olaraq  türklükdür.  Ġkincisi,  bu 
türklük  idealını çağdaĢ səviyyədə  dünyaya bəlirtmək  və çağdaĢ bir demokratik  cümhuriyyət 
qurmaqdır. Üçüncüsü isə islam mədəniyyətidir". 
 
Əbülfəz  bəy  həmin  gün  -  26  iyunda  saat  19.10-da  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisinə  (TBBM) 
getdi. Ġqtidar qapısından TBBM-nin Genəl Kuruluna girən Əbülfəz bəyi millət vəkilləri ayağa 
qalxaraq  salamladılar.  Azərbaycan  prezidentinin  buradakı  çıxıĢı  əsl  hadisəyə  çevrildi.  O, 
Türkiyənin millət vəkilləri qarĢısında aĢağıdakı tarixi çıxıĢını etdi:  
"Özümü  çox  xoĢbəxt  sayıram.  Uzun,  böyük,  ağır  yol  keçmiĢ  və  türk  millətini  özgürlüyə 
qovuĢdurmuĢ  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisində  danıĢmaq,  təbii  olaraq,  çox  ağırdır,  mənim 
üçün  çətindir.  Siyasi  mücadilədə  yoğrulmuĢ,  siyasi  mücadilələrdə  yetiĢmiĢ  parlamentarlar 
qarĢısında  danıĢmaq  mənim  üçün  çox  çətin  bir  iĢdir.  Əgər  qüsurlarım  olursa  o  qüsurlarımı 
bağıĢlarsınız, mənim suçumdan keçərsiniz. 
 
Məmləkət  o  qədər  gözəl,  Türkiyə  o  qədər  görkəmli,  onun  insanları  o  qədər  ucadır  ki,  bu 
məmləkətə girərkən də, bu məmləkətdən çıxarkən də hər bir Ģey təzim tələb edir, hər bir Ģey 
baĢ əymək, hər bir Ģey köküs basmaq tələb edir. 
 
ArxadaĢların  bir  qismi  bilir  demokratiya  uğrunda  mücadilə  verən  insanları.  Bu  mücadiləni 
Azərbaycanda  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsi  baĢlatdı  və  onu  yürüdür.  Ancaq  bu  demokratiyanı 
yürütməklə  bərabər,  bizim  idealımız  Məmmədəmin  Rəsulzadənin  hədəf  qoyduğu  idealdır. 
Birincisi,  türklük,  özünü  dərk  etmək,  bir  millətin  özünü  dərk  etməsidir.  Bizim  bayrağımızda 
üstdə yer alan mavi rəng onu təmsil edir.
 
Bu  məmləkətə  gəlirkən bir Sultan  Mehmet  Fateh  xatırlanır  -  Avropanı diz  çökdürüb də türk 
haqqını dünyaya bildirən, Ġstanbulu fəth edən insan xatırlanır; baĢ əyməmək mümkün deyil. 
Həzrət Peyğəmbərimiz buyurmuĢdur ki, "kim onu fəth edəcəksə xoĢ onun halına - Tanrı onu 
sevər". Yəni Tanrı Fatehi sevmiĢ və o fəthi ona vermiĢ. Nə mutlu! 
 
Zaman-zaman  dünyanın  bir  ġərq  siyasəti  olmuĢ,  Doğu  siyasəti  olmuĢ,  dörd  yüz  il  bütün 
dünya  Osmanlı  dövlətini  çökdürməyə  çalıĢmıĢdır.  Təbii  olaraq,  türk  milləti  bundan  da  çıxıĢ 
yolu  tapmıĢdır  -  "cümhuriyyət  quracağıq  və  demokratiyanı  yerləĢdirəcəyik"  deyərək  yola 
çıxılmıĢdır.  Böyük  Mustafa  Kamalın  öndərliyində  qurulan  bu  Cümhuriyyət  bu  gün 

yüksəlməkdə,  bu  gün  türkün  səsini,  öz  səsini,  Türkiyənin  səsini,  tarixin  səsini  dünyaya 
eĢitdirməkdədir. Bu mutluluq içərisində yaĢayırıq, bu mutluluq içərisində qürurlanırıq. 
 
Sayın bəylər, bayanlar! Nə mutlu ki, bu gün Türkiyənin önündə böyük üfüqlər açılmaqdadır. 
Bu gün Türkiyə dünyaya səsini eĢitdirən böyük, güclü bir ölkədir. 
 
Qosqocaman  rus  imperiyası,  qırmızı  rus  kommunizmi  çokdü  və  dağılmaqdadır.  Onun 
içərisində yaĢayan qeyri millətlər… və o cümlədən də orada yaĢayan müsəlmanlar və qeyri-
türk millətlər öz özgürlükləri uğrunda mücadiləyə baĢlamıĢdır. ĠnĢallah, Ortaçağ qalıntısı olan 
belə  imperiyalar,  buna  bənzər  dövlətlər  çökərlər  -  Ġran,  Çin  və  baĢqaları.  Ġnsan  haqları, 
demokratiya  uğrunda  öz  tarixini,  milli  müqəddəratını  əldə  etmək  istəyən  millətlər  ayağa 
qalxmıĢdır. ĠnĢallah, bunlar da özgür olacaqlar. 
 
Təbii  olaraq,  dünyada  türk  bayraqları  arasında  hələ  yerini  almamıĢ  və  bu  gün  doğulmaqda 
olan  bayraqlar,  sancaqlar  doğulacaqdır;  o  Sibirdən,  o  Çindən,  o  Hindistandan.  Bu  ağır,  bu 
çətin,  ancaq  bu  Ģərəfli  tarix  dövründə  türk  dünyası  və  müsəlman  qardaĢlarımız 
imperiyalardan özgürlüklərini qazanacaq və öz həyatlarını quracaqlar. 
 
Biz  bu  gün  daha  çox  mutluyuq  ki,  Türkiyə  demokratiyanı  gəliĢdirərək  Avropaya  çıxmıĢ, 
Doğuya bir örnək olmaqdadır. Biz mücadiləyə baĢlarkən də bu məsələni hədəf götürmüĢdük 
və  məndən  də  soruĢanda  ki  "nə  edəcəksiniz?",  demiĢdim  ki,  ilk  yolumuz  Mustafa  Kamalın 
yoludur, sonra da dövlətimizi quracağıq. 
 
Bundan  iki  gün  öncə  dediyim  sözü  bir  dəfə  də  burada  təkrarlamaq  istəyirəm.  "ÇağdaĢ  bir 
cümhuriyyət qurmaq insanları insan kimi yaĢatmaq, öz haqqını almaq deməkdir" deyən böyük 
Mustafa Kamal bugünləri düĢünmüĢ, gələcəkdə türklərin öz ənənələrinə, öz gələnəklərinə, öz 
duyğularına  uyğun,  öz  mənliklərinə  uyğun  dövlətlər  quracaqlarına  iĢarə  etmiĢdir.  Bizim 
quracağımız dövlət də demokratik dövlətdir. Demokratiya türkün ruhunun içərisindədir. 
 
Tarixə  baxaq  -  dünyada  müstəmləkə  dövlətləri  olmuĢ,  türklər  bundan  keçmiĢlər.  Türklər 
haqqında tarix kitablarında yazarlar - min il öncə, iki min il öncə türklərin qurduğu dövlətləri 
yazarlar:  nə  olmuĢdu ki,  belə  yürümüĢ,  belə  dünyaya çıxa  bilmiĢlər?  Orada bir Ģey  vardır  - 
demokratiya.  Yəni  bütün  dünya  dövlətlərinin  demokratiyanı  ordu  üstündə  qurmalarına 
baxmayaraq, türklər ordunu da demokratiya əsasında qurmuĢlar: "Sağda oturan sağ bəylər, 
solda oturan sol bəylər, ortadakı inaqlar; mənim sözüm sizədir, hərəkətə keçəlim, yürüyəlim, 
haqqımızı  alalım"  demiĢlər.  Biz  bu  demokratiyadan,  bu  gələnəklərdən  gələn  millətik. 
Ġmperiyalar dağıldıqdan sonra bütün türk xalqları bu demokratiya ilə yürüyəcəkdir. Avropa və 
Asiyanı  birləĢdirən  Türkiyə  türklüyü  bu  məsələdə  bir  örnək  olacaqdır;  bunu  görməməzlik 
olmaz. 
 
ġərqin, Doğunun bir gələnəyi vardır. Fransadakı demokratiyanı götürüb kimsə tətbiq edərsə 
yanılır.  Hər  kimsə  amerikan  həyat  tərzini  də  Azərbaycana  və  yaxud  Orta  Asiyaya  gətirirsə 
yanlıĢ olur. Millətin ənənələri vardır, gələnəkləri vardır, bunların hamısı göz önünə alınmalıdır. 
Biz də onu edəcəyik. 
 

Sayın  bəylər,  sayın  siyasət  insanları,  sayın  böyük  ərlər!  Hüzurunzda  cəsarətlə  danıĢdığıma 
görə  üzr  diləyirəm  -  bu,  bir  mücadilədir,  biz  bu  yolda  öyrənəcəyik.  Parlament  sistemini  də 
Türkiyədən  örnək  alacağıq.  ĠnĢallah,  sizlərlə  geniĢ  görüĢəcəyik,  bol-bol  görüĢəcəyik, 
qucaqlaĢacağıq  və  bir  sıra  məsələlərdə  sizdən  görüĢlər  alacağıq  və  gələcəkdə  də  fikrmiz 
vardır  özgürlüyümüzlə  kifayətlənməyib  özgür  olmaq  uğrunda  mücadilə  verən  bütün  türk 
xalqlarına,  müsəlman  dünyasına  əlimizdən  gələn  yardımı  əsirgəməyəcəyik,  bir  əsgər  kimi 
onlara doğru qoĢacağıq. 
 
Çox sağ olun, çox minnətdaram".
 
QarĢılarında  müstəqil  Azərbaycanın  qurucusu  olan  alovlu  bir  vətənpərvəri,  BÜTÜN  TÜRK 
DÜNYASININ  sevimlisi  olan  çılğın,  idealist  və  romantik,  eyni  zamanda  təpədən-dırnağadək 
demokrat  bir  prezidenti  görən  qardaĢ  Türkiyənin  millət  vəkilləri  onu  sonsuz  diqqət  və 
ehtiramla dinləyərək öz sevgilərini aramsız alqıĢlarla bildirdilər. "Bizim əsas yolumuz Mustafa 
Kamal  yoludur!"  söyləyən  Bəy  çağdaĢ  dünyamızda  baĢ  verən  köklü  dəyiĢikliklərdən,  siyasi 
proseslərdən də söz açaraq bəyan etdi: "Ġndi tarix yeni inkiĢaf yolu ilə gedir. Ġnanıram ki, az 
bir  vaxtdan  sonra  dünya  xəritəsinə  Türkiyə  ilə  yanaĢı,  yeni  müstəqil  dövlətlərin  də  adı 
yazılacaqdır".  Əlbəttə,  Bəy  Azərbaycandakı  mövcud  ictimai-siyasi  durumdan  da  danıĢdı  və 
ölkənin ümumi inkiĢaf yönlərini açıqladı. 
Prezident Elçibəy Ģənbə günü  - 27 iyunda mətbuat konfransı keçirdi. Burada baĢlıca mövzu 
Qarabağ  problemi,  Ermənistan-Azərbaycan  müharibəsi  oldu.  Ancaq  Bəy  Azərbaycan 
mövzusuna da tez-tez toxundu. Bir suala cavabında o dedi: "Bizdə dövlət mexanizmi yoxdur. 
Atatürkün ən böyük əsəri Türkiyə Cümhuriyyətidir, bizim də ən böyük əsərimiz cümhuriyyətin 
qurulması  olacaqdır".  Elçibəy  dövlət  quruculuğunda  ordunun,  ölkənin  öz  pulunun  və 
büdcəsinin yaradılaraq inkiĢaf etdirməsinin hər Ģeydən önə çəkiləcəyini göstərdi. 
Türkiyə səfərini baĢa vuran Azərbaycan prezidenti iyunun 27-sində Ankaradan yurda döndü. 
Əbülfəz  Elçibəy  gərgin  iĢ  günlərini  arxada  qoydu.  Türkiyə  səfəri,  bu  ölkədəki  görüĢlər, 
imzalanan  sənədlər  və  aparılan  danıĢıqlar  müstəqil  Azərbaycanın  xarici  siyasətinin  ilk 
uğurlarından sayılmalıdır. 
Əbülfəz bəy özü tələsdiyi kimi, dostu və silahdaĢı Ġsa Qəmbərin baĢçılıq etdiyi Milli Məclisin də 
iĢinin  sürətli,  qanunvericiliyin  daha  çevik  olmasına  çalıĢırdı.  Bu  səbəbdən  də  hər  həftə 
mətbuatda bir neçə qanun iĢıq üzü görürdü. Onlar cəmiyyət həyatının ən "ağrılı" yerləriyçün 
nəzərdə  tutulurdu.  Bu  baxımdan  "Azərbaycan  Respublikasında  fiziki  Ģəxslərdən  gəlir  vergisi 
haqqında"  (24  iyun)  və  ""Siyasi  partiyalar  haqqında"  Azərbaycan  Respublikası  qanununda 
dəyiĢiklik  edilməsi  barədə"  (25  iyun)  qanunlar  önəmlidir.  Xüsusən  ikinci  qanun  Azərbaycan 
demokratiyasının inkiĢafı tarixində iĢıqlı bir an kimi qalacaqdır. Qanunda deyilir: "Dövlət siyasi 
partiyaların  hüquqlarına  və  qanuni  mənafelərinə  əməl  olunmasına,  ...onların  öz  nizamnamə 
vəzifələrini  yerinə  yetirmələri,  habelə  öz  sənədlərini  dövlət  mətbuat  orqanları  vasitəsilə 
yaymaları  üçün  bərabər  hüquqi  Ģərait  yaradılmasına,  partiyaların  rəhbər  orqanlarının 
mühafizəsinə  və  təhlükəsizliyinə,  bu  məqsədlə  dövlət  mühafizə  xidmətinin  yaradılmasını  və 
onun  təchizatını  təĢkil  etməyə  təminat  verir".  "Qanunla  nəzərdə  tutulmuĢ  hallar  istisna 
olmaqla,  dövlət  orqanlarının  və  vəzifəli  Ģəxslərin  siyasi  partiyaların  fəaliyyətinə  qarıĢmasına 
yol verilmir". 

Ürəklə demək olar ki, Elçibəy iqtidarında bu qanun maddələri gözdən pərdə asmaqçün yox, 
gündəlik həyatımızı demokratikləĢdirməkçün gündəmə gətirilmiĢdi. 
Yeni  Azərbaycan  dövlətində  ideologiyanın  müsavatçılıq  olduğunu  dəfələrlə  bildirmiĢ  Əbülfəz 
bəyin  yaxından  köməyiylə  Müsavat  Partiyasının  Azərbaycana  qayıdıĢını  təmin  etməkçün 
tədbirlər  görüldü.  Bəyin  Türkiyədə  Müsavat  baĢçılarıyla  görüĢü  bütün  əngəlləri  aradan 
götürmüĢdü. Ġyulun ilk günlərində partiyanın bərpa mərkəzi iĢə baĢladı. Sonralar Məhəmməd 
Kəngərli,  Əhməd  Qaraca  və  Cəmil  Ünal  kimi  görkəmli  müsavatçılar  Məmmədəmin 
Rəsulzadənin bu ən dəyərli mirasının ana yurduna dönüĢündə mühüm rol oynadılar. 
Əbülfəz  Elçibəyin  prezidentliyinin  ilk  dövrü  Ayaz  Mütəllibovun  və  Yaqub  Məmmədovun 
çağından ağır irs qalmıĢ hakimiyyətsizlik və siyasi sabitsizlik mühitinə düĢdü. Ölkədəki kəskin 
kriminogen  durum,  qanunsuz  silahlı  dəstələrin  at  oynatması  qətiyyətli  tədbirlər  görülməsini 
qaçılmaz edirdi. Buna görə də 1 iyulda Bəy "Qanunsuz silah və hərbi sursat əldə edilməsinin, 
saxlanılmasının, gəzdirilməsinin qarĢısının alınmasına və ictimai asayiĢin təmin edilməsinə dair 
əlavə tədbirlər haqqında" fərman verdi. Sonralar Elçibəy iqtidarı çağını yanlıĢ olaraq məhz bu 
fərmanaqədərki  durumla  səciyyələndirməyə  çalıĢan  siyasi  rəqibləri  qəsdən  baĢqalarını  da 
aldatmağa  çalıĢır  və  bu  gerçəkliyi  hər  vəchlə  gizlətməyə  can  atırlar  ki,  həmin  fərmanın 
Azərbaycandakı  siyasi  sabitlik  Ģəraitinin  yaradılmasında  müstəsna  əhəmiyyəti  oldu  və  çox 
keçmədən vətəndaĢlar özlərinin təhlükəsizliyinə inandılar. 
  
"RUSĠYANIN ZAQAFQAZĠYAYA... YÖNƏLĠK AYDIN SĠYASƏTĠ YOXDUR" 
Müstəqil milli dövlətimizin qarĢısında Ermənistan-Azərbaycan münaqiĢəsindən sonra ikinci ən 
kəskin  problem  inflyasiyanın  sürətlə  artması  qarĢılığında  əhalinin  pul  gəlirlərinin  aĢağı 
düĢməsi  və  ən  baĢlıcası  -  Azərbaycanı  "sözəbaxan"  etməkçün  Rusiyanın  bu  ölkəyə  pul 
emissiyasını azaltması nəticəsində nağd pulun çatıĢmazlığıydı; Milli Bankın prezidenti 2 iyulda 
bildirmiĢdi  ki,  Azərbaycanda  2  milyard  700  milyon  manat  nağd  pul  çatıĢmır,  bu  səbəbdən 
dövlət öz vətəndaĢına əmək haqqını ödəyə bilmir, baĢqa ödəniĢləri yerinə yetirməkdə acizlik 
çəkir.  Bu  vəziyyətdən  çıxmaq,  ölkədə  əmtəə-pul  dövriyyəsini  sabitləĢdirmək  və  nağd  pula 
olan  tələbatı  tam  ödəmək  (baĢqa  sözlə,  Rusiyanın  "pul  kisəsi"ndən  asılılığa  biryolluq  son 
qoymaq)  məqsədiylə  prezident  Əbülfəz  Elçibəyin  15  iyul  1992  tarixli 
"Azərbaycan 
Respublikası milli valyutasının dövriyyəyə buraxılması haqqında"
 fərmanıyla milli valyutamızın 
tətbiqi  mexanizmi  təcili  olaraq  hazırlandı,  ölkənin  qızıl  və  valyuta  ehtiyatlarının 
yaradılmasıyçün  təsirli  tədbirlər  görülməyə  baĢlandı.  Həmin  fərmanın  ilk  maddəsində 
oxuyuruq:  "1992-ci  il  avqustun  15-dən  Azərbaycan  Respublikasının  milli  valyutası  -  manat 
dövriyyəyə  buraxılsın".  Təəssüf  ki,  ozamankı  müxalifət  baĢqa  sahələrdə  olduğu  kimi  bu 
məsələdə  də  gənc  həkimiyyətə  yardım  göstərmək  əvəzinə  onun  gördüyü  həqiqətən  tarixi 
iĢlərə  dodaq  büzməyə baĢladı.  Məsələn,  AMĠP-çi  professor  Nazim  Ġmanov  deyirdi:  "...Ġndiki 
rəhbərliyin  düĢündüyü  formada  milli  pula  keçməyin  müstəqilliyimizi  artırmaq  yox,  əksinə, 
azaltmaq  ehtimalı  daha  yüksəkdir".  Tarixin  gediĢisə  Bəyin  inqilabi  yenilikçiliyinin 
azadlığımızçün doğru seçim olduğunu təsdiqlədi. 

Ġstər xarici, istərsə də daxili siyasətdəki mütərəqqi dəyiĢikliklər ölkədə yaradılan demokratik 
mühit  fonunda  baĢ  verirdi:  yeni-yeni  siyasi  partiyalar  yaranırdı  (məsələn,  3  iyulda  AMĠP-in 
təsis  qurultayı  oldu  və  Bəy  onu  təbrik  etdi);  istər  televiziyada,  istərsə  də  rəsmi  dövlət 
qəzetlərində  iqtidar-müxalifətliyindən  asılı  olmayaraq  söz  deməkçün  hamıya  imkân 
yaradılmıĢdı  (məsələn,  prezidentliyə  namizəd  Nizami  Süleymanovu  müdafiə  komitəsinin 
Azərinforma  göndərdiyi,  seçkilərin  guya  saxtalaĢdırılması  haqqında  bəyanat  rəsmi  dövlət 
qəzetində  dərc  edilmiĢdi).  Təbii  ki,  bütün  bunlar  Azərbaycan  dövlətinin  dünya  birliyində 
demokratik  imicini  formalaĢdırırdı.  Ancaq  dövlət  baĢçımızın  Avropada  Təhlükəsizlik  və 
ƏməkdaĢlıq  Məsələlərinə  dair  MüĢavirəsinin  Yekun  aktını  və  baĢqa  mühüm  sənədləri 
imzalaması  Azərbaycanda  demokratik  inkiĢafla  bağlı  ayrı-ayrı  təzahürlərin  geniĢlənməsinə 
deyil,  köklü  demokratik  islahatlara  baĢlamaqçün  ciddi  özül  oldu.  Bu  məqsədlə  Əbülfəz  bəy 
iyulun birinci ongünlüyündə Finlandiyanın paytaxtı Helsinkiyə rəsmi səfərə getdi. Oraya yola 
düĢmək  ərəfəsində  Bəy  ABġ  prezidenti  Corc  BuĢdan  məktub  almıĢdı.  Məktubda  Bəyə 
müraciət edərək Azərbaycanı Helsinki prosesində ən fəal surətdə iĢtirak etməyə çağıran Corc 
BuĢ  sonda  bildirirdi: 
"TARĠXĠ  VƏZĠFƏMĠZĠ  YERĠNƏ  YETĠRMƏK  MƏQSƏDĠLƏ  Sizinlə 
əməkdaĢlığa ümid bəsləyirəm"
. Bu məktub ABġ dövlətinin Azərbaycanın yeni rəhbərinə böyük 
etimadını göstərirdi və söz yox ki, Bəy də bu inamı yetərincə dəyərləndirirdi. 
Əbülfəz  bəyin  prezident  kimi  iĢə  baĢlamasıyla  torpaqlarımızın  erməni  iĢğalçılarından 
təmizlənməsi  hədsiz  sürətləndi.  Yeni  rəhbərliyin  vətənpərvərliyindən  ruhlanmıĢ  Azərbaycan 
əsgəri  düĢmənlə  döyüĢə  cəsarətlə  atılır,  ölümdən  belə  qətiyyən  çəkinmirdi.  Elə  bunun 
nəticəsində ilk sırada Goranboy və Ağdərə rayonları yağılardan təmizləndi. 
Elçibəy  iqtidarı  dövrünün  hərbi  əməliyyatlarındakı  bütün  uğurları,  o  sıradan  Goranboy  və 
Ağdərə  rayonlarındakı  kəndlərin  erməni  iĢğalçılarından  təmizlənməsini  də  öz  adına  çıxan 
S.Hüseynov  bu  iĢdə  prezident  baĢda  olmaqla  iqtidarın  heç  bir  baĢçısının  rolu  olmadığını 
sonralar bəyan etmiĢdi. Elçibəy ona belə cavab verdi: 
"Goranboy və Ağdərəni azad edənlər 
əslində  həmin  rayonlardakı  yerli  özünümüdafiə  dəstələri  idi.  Onlara  müəyyən  qədər  hərbi 
qüvvələr  və  polis  də  köməklik  göstərirdi.  Burada  daha  çox  Azərbaycanın  Milli  Qəhrəmanı 
MaĢallah Abdullayevin baĢçılıq etdiyi qüvvələrin qəhrəmanlığını xüsusi qeyd etmək gərəkdir. 
Onların gördüyü iĢi heç kəs öz adına çıxa bilməz. Həmin əməliyyatlarda yerli döyüĢçülər xeyli 
Ģəhid verib. O rayonların azad olması da həmin Ģəhidlərin xidmətidir, Surət Hüseynovun yox; 
o yalnız bəzi əməliyyatları sursatla təchiz edib ki, bu sursatı da dövlət göndərmiĢdi"
. (
"Mən 
istiqlalımızı  hakimiyyətdən  üstün  tutdum!"
.  Əbülfəz  Elçibəylə  onun  mətbuat  katibi  Ədalət 
Tahirzadənin söhbəti. -"Azadlıq" qəzeti, 20 iyun 1998). 
Mario Raffaellinin baĢçılığıyla ATƏM-in Minsk qrupu (MQ) Azərbaycan Ordusunun qələbələrini 
görərək  sülhyaratma  tədbirlərinə  giriĢdi.  MQ-nun  ilk  fövqəladə  görüĢünün  üçüncü  sessiyası 
Romada  10  gündən  artıq  çəkmiĢdi.  3  iyulda  Raffaelli  hərbi  əməliyyatları  dayandırmaq 
haqqında prezidentlər L.Ter-Petrosyana və Ə.Elçibəyə məktublar göndərdi. Göstərməliyik ki, 
bununla  ATƏM-in  yüksək  vəzifəli  nümayəndəsi  elan  olunmamıĢ  müharibənin  davam  etdiyi 
müddətdə  Ermənistanın  Azərbaycana  qarĢı  hərbi  əməliyyatları  barədə  ĠLK  DƏFƏ  söhbət 
açırdı.  Bu,  Azərbaycan  diplomatiyasının  ozamankı  uğuruydu.  Məhz  Finlandiyaya  səfər 
ərəfəsində  Əbülfəz  bəy  xoĢ  məram  göstərərək  məktuba  müsbət  cavab  verdi  və  hərbi 
əməliyyatları 9 iyuldan 30 günlüyə dayandırmağa razılaĢdı və həqiqətən də, Azərbaycan atəĢi 
birtərəfli qaydada dayandırdı. (Ermənilərsə 18 iyulda hücuma keçdilər). 

"Moskovskiye  novosti"  qəzetində  (5  iyul  1992,  N27)  jurnalist  Dmitri  Furmanın  Əbülfəz 
Elçibəylə  "Bütün  dünya  demokratik  olacaq"  baĢlıqlı  müsahibəsi  dərc  edildi.  Elçibəyin 
hakimiyyətə  gəlməsindən  bir  neçə  gün  qabaq  götürülmüĢ  bu  müsahibədə  baĢlıca  olaraq 
demokratiyadan və Qarabağ müharibəsindən danıĢılır. 
D.Furman  deyir:  "Belə  bir  oturuĢmuĢ  təsəvvür  var  ki,  demokratiya  Avropayla,  xristian 
mədəniyyətiylə bağlıdır. Müsəlman ölkələrindəsə demokratiya bərqərar etmək qəliz iĢdir". Bəy 
ona etiraz edir: "Bu, cəfəngiyyatdır. Həm müsəlman, həm də xristian aləmində siyasi inkiĢafın 
müxtəlif  tipləri  olub  və  demokratik  inkiĢafın,  məsələn,  Rusiyada  Türkiyədəkindən  asan 
olduğunu  demək  olmaz.  Orada  ilk  liberal  konstitusiya  Rusiyadakı  kimi  1905-inci  ildə  yox, 
1876-cı  ildə  qəbul  edilib  və  indi  bu  cəmiyyətin  demokratik  siyasi  sistemi  və  inkiĢaf  etmiĢ 
iqtisadiyyatı  var,  Rusiyasa  yenicə  demokratiya  yaratmağa  çalıĢır.  Görünür,  hər  bir  xalqda 
demokratiya quruculuğunda  istinad  edilən  və bu  quruculuğa  maneçilik  törədən  bir  Ģey  var. 
Müsəlman  xalqlarında  onların  birincisi  xristianlarda  olduğundan  az,  ikincisisə  çox  deyil. 
Yadımıza  salaq  ki,  müsəlmanlar  heç  zaman  öz  ölkələrindən  xristianları  ispanların  mavrları 
qovduğu  kimi  qovmayıb,  inkvizisiyanı  da  müsəlmanlar  icad  etməyib.  Hitleri  də,  Stalini  də 
dünyaya onlar bəxĢ etməyib".
 
D.Furman  bunlara  baxmayaraq  "stereotiplər  çox  güclüdür"  dedikdə  Əbülfəz  bəy  bildirir: 
"Əlbəttə. Rusların çoxu, məncə, azərbaycanlıların həqiqətən də demokratiyaya can atmasına 
çox  da  inanmır.  Hə,  Ermənistan,  Gürcüstansa  -  baĢqa  məsələ.  Və  sözsüz  ki,  erməni  - 
azərbaycanlı  münaqiĢəsini  siz  öncədən  müəyyənləĢmiĢ  təsəvvürlə  qavrayırsınız.  Mənə  elə 
gəlir  ki,  rusların  çoxu  Azərbaycan  tərəfini  yeniçərilər,  baĢıpozuqlar  surətində  qavradı,  "türk 
vəhĢilikləri"ni xatırladı (müsəlman xalqlarının çoxunda "rus vəhĢilikləri" surətinin olmasına da 
ruslar,  bir  qayda  olaraq,  Ģübhə  etmirlər).  Ermənilərləsə  o  saatca  "genosid"  surəti  bağlandı. 
Azərbaycanın  belə  qalın  mənfi  stereotiplər  qatını  dəlib  keçməsi  çox  çətindi.  Ġndi,  məncə, 
münasibət  bir  qədər  dəyiĢir.  Xocalıdan  və  Laçının  alınmasından  sonra  nəhəng  müsəlman 
kütləsinin kiçik xristian xalqı əzməyə çalıĢmasını daha demək olmaz". 
Söhbətin  bundan  sonrakı  hissələri  də  maraq  doğurur,  ancaq  daha  önəmli  yerləri  oxuculara 
təqdim edirəm. 
"-Siz Qarabağ münaqiĢəsinin çözülməsi mümkünlüyünə inanırsınız?
 
-[...]  DanıĢıqların  mövzusu  hər  Ģey  ola  bilər  -  ərazidən  baĢqa.  Biz  indi  Amerikanın  və 
Avropanın yardımına çox umud bəsləyirik.
 
-Bəs Rusiyanın yardımına, vasitəçilik xidmətinə?
 
-Biz belə yardıma sevinərdik. Ancaq Rusiyanın, məncə, indi Zaqafqaziyaya da, ümumiyyətlə, 
keçmiĢ  SSRĠ  respublikalarına  da  yönəlik  aydın  siyasəti  yoxdur.  Sizin  siyasətinizdə  gah 
demokratik, gah da böyük dövlətçilik meylləri meydana çıxır. Bir lider belə, digəri baĢqa cür 
danıĢır...
 
-Rusiyanın siyasi xadimləri içərisində hansı Sizə daha yaxındır?
 

-Mən Rusiyanın demokratik yolla seçilmiĢ bütün liderlərinə hörmətlə yanaĢıram. Ancaq, hər 
halda,  Rusiyada  demokratiyayçün  hamıdan  çox  iĢ  görmüĢ  adam  Qorbaçovdur.  Bütün 
yanlıĢlıqlarına (o sıradan bizə münasibətdə də) baxmayaraq onunçün öncə Ģəxsi hakimiyyət 
yox, demokratiyaydı. O, hakimiyyətdən də ikiəlli yapıĢmadan ləyaqətlə getdi...
 
-Siz Ġranın diplomatik cəhdlərinə necə baxırsınız?
 
-Ġrançün demokratik, dünyəvi Azərbaycan - Ġranın nəhəng və hüquqsuz azərbaycanlı əhalisini 
göz  önünə  gətirərək  -  iti  bıçaq  kimidir.  Onunçün  islam  boyasıyla  cildini  dəyiĢmiĢ  partiya 
nomenklaturası daha yaxĢıdır. Ġran, məncə, vasitəçilik etməkdən daha çox, bulanıq suda balıq 
tutub.
 
…-Sizi  Qamsaxurdianın  nümunəsi  qorxutmur?  Axı  o  da  Sizin  kimi  demokratdır,  Sizin  kimi 
repressiyalara  uğrayıb,  xalq  coĢqunluğu  dalğasında  və  yəqin  ki,  ən  xoĢ  niyyətlərlə 
hakimiyyətə gəlib. Hətta sizin ikiniz də peĢəcə filoloqsunuz. Nəticədə Gürcüstan qana bələnib.
 
-Azərbaycan demokratiyasıyçün Gürcüstan böyük dərsdir. Qamsaxurdianın əleyhinə, əlbəttə, 
ilk növbədə Moskvada... qüdrətli qüvvələr iĢlədi. Eləcə də, indi olduğu kimi, yəqin ki, bizim 
əleyhimizə  də  iĢləyəcəklər.  Ancaq  Qamsaxurdianın  da  günahı  var.  O,  milləti  birləĢdirəcəyini 
düĢünərək millətçiliyə güc verdi. Nəticədə gürcüləri bütün gücü havaya sovuran millətlərarası 
münaqiĢələrə  cəlb  etdi.  Həm  də  iqtisadi  islahatlar,  ictimai  həyatın  demokratikləĢdirilməsi 
haqqında  o,  az  düĢünürdü...  [...]  ĠĢ  belə  gətirib  ki,  nəhəng  bir  bölgədə  (Orta  Asiya,  Ġran, 
Ermənistan, Gürcüstan və Rusiya nəzərdə tutulur - Ə.T.) demokratiyanın taleyi yaxın dövrdə 
bizim  (Azərbaycanın  -  Ə.T.)  uğurumuzdan,  yaxud  yıxılmağımızdan  asılıdır.  Və  mən  istərdim 
ki,  Rusiyada  demokratik  düĢüncəli  adamlar  bunu  baĢa  düĢsünlər  və  buna  uyğun  fəaliyyət 
göstərsinlər". 
 
Bu  müsahibəyə  özümdən  bircə  onu  əlavə  etmək  istərdim  ki,  D.Furmanın  1993-ün  iyulunda 
Azərbaycan  demokratiyasının  taleyi  haqqında  yazdığı  diqqətəlayiq  məqalədə  məhz  Əbülfəz 
bəyin bu söhbətdəki düĢüncələrindən sənətkarlıqla yararlanılıb.  
"ÇALIġACAĞAM KĠ, TÜRK DĠLĠ DƏ BMT-nin ĠġLƏK DĠLĠNƏ ÇEVRĠLSĠN" 
Bəy  Helsinki  səfərindən  bir  gün  qabaq  -  6  iyulda  "Ostankino"  teleĢirkətinin  proqramında 
birbaĢa  efirdə  çıxıĢ  etdi.  Tarixdə ilk dəfə  olaraq Azərbaycanın  baĢçısı Rusiya tamaĢaçılarıyla 
tərcüməçi vasitəsiylə öz  ana dilində - TÜRKCƏ danıĢdı. Helsinki zirvə toplantısının müzakirə 
mövzularından  olacaq  Ermənistan  -  Azərbaycan  münaqiĢəsindən  söz  açarkən  Qarabağ 
ermənilərinə dövlətimizin tam MƏDƏNĠ MUXTARĠYYƏT verməyə hazır olduğunu bildirən Bəy 
MDB  haqqında  ona  sual  verilərkənsə  bəyan  etdi: 
"Mən  MDB-nin  təĢkilindən  cəmi  üç  gün 
sonra  demiĢəm  ki,  belə  qurumun  varlığı  mümkün  deyildir.  Onun  tərkibinə  daxil  olan 
dövlətlərin  heç  biri  azad  deyildir.  Onların  öz  ordusu,  öz  valyutası  yoxdur.  Hələlik  onlar 
müstəqil  dövlətlər  deyil,  istiqlaliyyətə  can  atan  ölkələrdir.  Biz  bütün  dövlətlərlə  ikitərəfli 
saziĢlər  əsasında  əməkdaĢlıq  etməyə  hazırıq"
.  (Təbii  ki,  MDB-dən  imtina  Rusiyayla 
əməkdaĢlıqdan  imtina  demək  deyildi.  Prezident  Ə.Elçibəy  bu  fövqəldövlətlə  yaxĢı 
münasibətlər  qurmağı  Azərbaycançün  zəruri  sayırdı;  bu  məqsədlə  yaratdığı  xüsusi 
komissiyanı  dəfələrlə  Moskvaya  göndərmiĢdi  və  o,  Rusiya  rəhbərlərindən  G.Burbulis, 
S.Filatov, A.Rutskoy, P.Qraçov və baĢqalarıyla danıĢıqlar aparmıĢdı). 

ATƏM  üzvü  olan  dövlətlərin  baĢçılarının  zirvə  toplantısında  iĢtirak  etməkçün  7  iyulda 
Finlandiyaya yollanan Bəy Bakıdan Helsinkiyə birbaĢa hava xətti olmadığına görə öncə Sankt-
Peterburqa  düĢməli  oldu  və  oradan  Helsinkiyə  uçdu.  Suomi  paytaxtının  "Vanta"  hava 
limanında onu müdafiə naziri Elizabet Ren qarĢıladı.  
../../images/Arxiv/1992_0708_Helsinki01.JPG
Ertəsi  gün  zirvə  toplantısında  ATƏM-ə  dair 
1975-ci  il  Helsinki  müĢavirəsinin  Yekun  aktını  imzalayan  Əbülfəz  Elçibəy  Azərbaycan 
dövlətinin  ilk  dəfə  təmsil  edildiyi  bu  ali  məclisin  yüksək  kürsüsündən  çıxıĢ  etdi.  Sıravi 
Azərbaycan  vətəndaĢında  onun  dövlətinin  belə  mötəbər  beynəlxalq  toplantıda  iĢtirak 
etməsiylə yanaĢı, ikinci bir səbəb də qürur doğurur, köks qabardırdı - onun seçdiyi prezident 
Əbülfəz  Elçibəy  min kilometrlərcə  uzaq  Helsinkidə  dünya dövlətlərinin  və  fövqəldövlətlərinin 
baĢçıları qarĢısında məhz öz ana dilində - TÜRKCƏ çıxıĢ etdi!  
Əslində dünya siyasətinin yürüdülməsində son sözü söyləyən Avropa və Amerika prezidentləri 
qarĢısında Azərbaycanın dövlət baĢçısı Əbülfəz Elçibəyin gur səslə, cəsarətlə söylədiyi bu nitq 
ölkəmizin bundan sonra gerçək müstəqil siyasət yürüdəcəyinin göstəricisiydi. Ümumavropa - 
Qərb məkanına ġərqdən büsbütün yeni nəfəs gətirən Bəy onlara üz tutaraq dedi: 
"Hörmətli cənab sədr!
 
Hörmətli həmkarlar!
 
Hörmətli xanımlar və bəylər!
 
Bu gün mən də hamı ilə birlikdə bəĢəri inkiĢafın ən əlamətdar anlarından birini yaĢayıram. Bu 
anı mən həm müstəqilliyə qovuĢan Azərbaycan Respublikasının prezidenti, həm də 60-cı - 70-
ci illərdə baĢ verənləri anlamağa çalıĢan və həqiqət axtarıĢı yolunu seçənlərin sırasından olan 
bir Ģəxs kimi yaĢayıram.
 
Çox vaxt deyirlər ki, tarix dahi dramaturqdur, öncədən onun əsərinin sonunu görmək olmaz. 
Mən bu fikri qəbul edə bilmirəm, çünki biz öz hərəkətlərimizlə onun gediĢini müəyyən edirik. 
Biz  yaĢadığımız  dünyanı  özümüz  yaradırıq.  Bugünümüz  də  məhz  "soyuq  müharibə"  dövrü 
içərisində  formalaĢan  anlama,  dərketmə  prosesinin  yekunu,  müəyyən  nəticəsidir.  Bu  nəticə 
yeni  yola  qədəm  qoymağa  imkan  verir.  Bütün  dünyanın  seçdiyi  bu  yeni  yolun  isə  yeganə 
ümumi amili vardır ki, bu da Ġnsandır. 
 
70-ci  illərin  ortaları  ilə  müqayisədə  dünyanın  dəyiĢdiyini  söyləmək  heç  nəyi  söyləməmək 
deməkdir.  Zənnimcə,  baĢ  verənləri  tam  Ģəkildə  dərk  etməyimiz  üçün  bir  qədər  də  vaxt 
keçməlidir. Totalitar rejim artıq tarixi keçmiĢə qərq olaraq, özündən sonra 70 illik əsarət və 
milli  mənliyin  tapdalanması  nəticəsində  mətinləĢən,  artıq  bir  dəfə  itirilmiĢ  dövlətçiliyinin 
bərpası arzusu ilə müstəqil inkiĢaf yoluna can atan xalqlar qoymuĢdur. Dövlət yaradıcılığının 
keçməkeĢli yollarında bu  xalqlar bir çox  çətinliklər və problemlərlə  rastlaĢırlar ki,  onların  da 
həlli əzab və əziyyətsiz olmur. Lakin bundan qorxmaq lazım deyil. Bu əzablı yol keçildikdən 
sonra  ümumdünya  ailəsinə  daxil  olan  bu  yeni  xalqlar  onun  vahidliyini  öz  rəngarəngliyi  ilə 
tamamlayacaq. 
 
Müasir  bəĢəri  inkiĢafı  xarakterizə  edən  iki  əsas  amilin  -  inteqrasiya  və  milli  özünüdərketmə 
meylinin  artması  bir-biri  ilə  sıx  əlaqədardır.  Ġlk  baxımdan  bunlar  bir-birinə  ziddir,  lakin  bu, 
ötəri nöqteyi-nəzərdir. BəĢəriyyət ümumi dəyərləri bölüĢdürən xalqların və dövlətlərin həqiqi 
inteqrasiyası yoluna yenicə qədəm qoymağa baĢlamıĢdır. Məhz bu baxımdan həmin prosesin 
kamil  nümunəsini  mən  ATƏM-də  görürəm.  Ümumavropa  məkanını  yaradarkən,  daha  dəqiq 
desək, yaratmağa çalıĢarkən biz etiraf etməliyik ki, bu çətin proses onun bütün iĢtirakçılarının 

ümumi qanun-qaydalara əməl etməməsi halında uğursuzluqla nəticələnəcək. 
 
Dövlətin  milli  maraqları  və  təhlükəsizliyi  onun  daxili  və  xarici  inkiĢafının  uğurları  və  əmin-
amanlığı  ilə  Ģərtlənir.  Lakin  bu  gün  milli  təhlükəsizlik  haqqında  regional  və  beynəlxalq 
təhlükəsizlikdən  ayrılıqda danıĢmaq  olmur  -  bunlar qarĢılıqlı vəhdətdədir;  ümumi prinsiplərə 
arxalanan  xarici  aləmlə  əməkdaĢlıq  etmədən  islahatların  keçirilməsində  müvəffəqiyyət 
qazanmaq mümkün deyil. 
 
KeçmiĢ Sovet Ġttifaqı ərazisində yaranan digər müstəqil dövlətlər kimi Azərbaycan da ATƏM-ə 
daxil  olduqdan  etibarən  özünü  ümumavropa  prosesinin  tamhüquqlu  üzvü  hesab  edir.  Mən 
Azərbaycanın  bu  gün  də  mövcud  olan  bütün  çətinliklərinə  baxmayaraq  Avropada  adi  silahlı 
qüvvələr  haqqında  Müqavilənin  həyata  keçirilməsi  məqsədilə  aparılan  danıĢıqlarda  ilk 
anlardan  tutduğu  konstruktiv  mövqeyini  nəzərdə  tuturam.  Ümumavropa  təhlükəsizliyi 
sisteminin  üzvü  kimi  bizim  dövlət  ümumi  təhlükəsizliyin  əhəmiyyətini  dərk  edərək  tərksilah 
yolunda yeni birgə təkliflərə tərəfdar çıxacaq. 
 
Biz həmçinin inam və təhlükəsizlik anlayıĢlarına xüsusi əhəmiyyət veririk. Lakin bizə elə gəlir 
ki, keçmiĢ məfhumlara əsaslanaraq, yəni "düĢmən" xofundan qurtulmayıb yeni sistemə daxil 
olmaq qeyri-mümkündür.
 
ATƏM iĢtirakçıları olan dövlətlərin müxtəlif start Ģəraiti və beynəlxalq davranıĢın qəbul olunan 
normalarını  pozan  müəyyən  qüvvələrin  siyasi  mövqeyi  həmin  prosesi  daha  da 
mürəkkəbləĢdirir.  "Soyuq  müharibə"nin  sonunu  bayram  edən  Avropa  qarĢısında  yeni 
təhlükələr,  yeni  partlayıĢlar  durur.  Avropa  xəritəsində  təxminən  70-ə  qədər  belə  qaynar  və 
yaxud  potensial  qaynar  nöqtə  saymaq  olar  ki,  onların  qızıĢdırılması  sosial-iqtisadi  narazılıq 
mühitində  yaxĢı  hazırlanmıĢ  ssenari  əsasında  baĢ  verir.  Bu  təhlükəli  meyl  beynəlxalq 
qaydaların və prinsiplərin pozulmasına, bir-birinin mənafelərinin sıxıĢdırılmasına gətirib çıxara 
bilər ki, həmin vəziyyət heç də mövcud olan problemlərin həllinə, sülhün və əmin-amanlığın 
bərqərar olmasına yardım etmir.
 
Elə düĢünürəm ki, ATƏM öz prinsiplərini müdafiə edərək daha qəti mövqe tutmalıdır. Bununla 
əlaqədar  bəzi  irəliləyiĢləri  qeyd  etmək  olar.  ATƏM-in  gələcək  inkiĢafı  mütləq  onun 
strukturlarının  gücləndirilməsi  və  möhkəmləndirilməsi  yolu  ilə  getməlidir  ki,  bu  da  ona 
Vankuverdən  Vladivostokadək  yerləĢən  ərazilərdə  olan  əmin-amanlıq  və  sabitliyi  saxlamağa 
kömək  etməklə  yanaĢı,  bu  sabitliyə  qarĢı  təhlükə  yaranan  zaman  onu  dəf  etməyə  kömək 
göstərərdi. 
 
Azərbaycan Avropada əmin-amanlığa qarĢı əsas təhlükə daĢıyan münaqiĢələrin həll edilməsi 
və  əvvəlcədən  aradan  qaldırılması  mexanizminin  yaradılmasına  xüsusi  əhəmiyyət  verir. 
ATƏM-in struktur və mexanizmləri gərginlik nöqtələrinə çevik Ģəkildə diqqət yetirərək onların 
yaranma  səbəblərini  araĢdırıb  müntəzəm  Ģəkildə  bu  məsələlərin  həlli  yolunda  olan  bütün 
maneələri aradan qaldırmalıdır.
 
Bu  gün  Azərbaycan  rəhbərliyi  yaranan  Ģəraiti  real  qiymətləndirərək  inkiĢaf  etmiĢ  bazar 
iqtisadiyyatına malik demokratik, hüquqi dövlətin qurulmasına yönəldilmiĢ islahatların həyata 
keçirilməsi  yolunda  bütün  qüvvələrini  səfərbər  edir.  Azərbaycan  özünün  tarixi  ənənələri, 
coğrafi  mövqeyi,  iqtisadi  potensialı,  qarıĢıq  ġərq-Qərb  mentaliteti  hesabına  öz  inkiĢafında 
sıçrayıĢa nail ola bilər. 
 
Biz  ATƏM-də  iĢtirakımızdan  çox  Ģey  gözləyərək  qarĢılıqlı  fayda  əsasında  bütün  maraqlanan 
dövlətlərlə ikitərəfli və ya çoxtərəfli əlaqələr çərçivəsində əməkdaĢlıq etməyə hazırıq. 
 

ÇıxıĢımın  əvvəlində  mən  əsas  amilin  Ġnsan  olduğunu  qeyd  etmiĢdim.  Bu  prinsipə  biz  daxili 
siyasətmizdə sözsüz riayət edirik. Azərbaycan cəmiyyətdə siyasi hüquqlar və azadlıqlar, bütün 
vətəndaĢların  qanun  qarĢısında  bərabərliyi,  qanunun  aliliyi  və  çoxpartiyalılıq  prinsiplərini 
özündə cəmləĢdirən 1918-1920-ci illərin hüquqi ənənələrini bərpa edəcək.
 
Azərbaycanın  demokratik  inkiĢaf  yolunu  seçməkdə  Azərbaycan  Xalq  Cəbhəsinin  böyük  rolu 
olmuĢdur.  Azərbaycanda  yaranmıĢ  indiki  siyasi  vəziyyət  AXC-nin  rəhbərliyi  altında  aĢağıdan 
baĢ  vermiĢ  inqilabi  prosesin  nəticəsidir.  KeçmiĢ  Sovetlər  Birliyində  bu  inqilab  ən  dərin 
proseslərdən biri idi. 
 
Lakin nəinki islahatların, ümumiyyətlə, demokratik Azərbaycanın gələcəyi təhlükə altındadır. 
Mən  bütün  dünya  ictimaiyyətinin  dərin  narahatlığına  səbəb  olan  erməni-Azərbaycan 
münaqiĢəsini  nəzərdə  tuturam.  1988-ci  ildə  Azərbaycanın  suverenliyinin  kobud  Ģəkildə 
pozulmasından  baĢlanan  münaqiĢə  bu  gün  bizim  respublikanın  ərazisinin  bölünməsinə 
yönəldilən  açıq  həmləyə  çevrilmiĢdir.  Minlərlə  adamın  ölümü,  yüz  minlərlə  qaçqın,  iqtisadi 
itkilər və dağıntılar - budur "ermənilərin öz müqəddəratını təyin etmək mübarizəsi" adı altında 
Azərbaycana  qarĢı  müharibə  aparan  qonĢu  Ermənistan  Respublikasının  torpaq  iddialarının 
faciəli nəticələri. "Milli müqəddəratı təyin etmək" nəzəriyyəsinin dərinliklərinə varmadan onu 
qeyd  etməyi  lazım  bilirəm  ki,  bu  məfhum  həmin  məsələyə  aid  edilə  bilməz  və  bu  məfhum 
yalnız ATƏM prinsiplərini kobud Ģəkildə pozan qonĢu dövlətin əsl məqsədlərini gizlətmək üçün 
iĢlədilir.  Bizim  mövqeyimiz  suverenlik  prinsiplərinə  əməl  edilməsi,  ərazi  bütövlüyü  və 
sərhədlərin  toxunulmazlığı,  insan  və  iki  dövlətin  ərazisində  yaĢayan  milli  azlıqların,  o 
cümlədən Azərbaycanda hal-hazırda da yaĢayan ermənilərin və Ermənistandan son nəfərədək 
qovulmuĢ  azərbaycanlıların  hüquqlarının  təmin  olunması  prinsiplərinə  sözsüz  riayət 
edilməsidir.
 
Ġki  dövlət  ərazisində  yaĢayan  milli  azlıqlar  hazırda  təhlükəsizliyin  təminatı,  gələcəkdə  isə 
əməkdaĢlıq  yaradılmasının  vasitəçiləri  rolunu  oynaya  bilərlər.  MünaqiĢənin  yükü  heç  vaxt 
Ermənistana  müstəqil  dövlət  olmağa  imkan  verməyəcək.  MünaqiĢə  bizim  əlaqələrimizi 
pozaraq  gələcəkdə  regional  vəziyyətin  mürəkkəbləĢməsinə  gətirib  çıxaracaq.  Bu  münaqiĢə 
dayandırılmalı, düyün açılmalıdır. Yalnız bu Ģəraitdə Ermənistan və Azərbaycan elan etdikləri 
müstəqilliyə və demokratiyaya nail olub öz xalqlarını əmin-amanlığa çıxara biləcəklər. 
 
Məhz  bu baxımdan  Azərbaycanın  demokratik  rəhbərliyi  münaqiĢəni ATƏM  çərçivəsində dinc 
yolla həll etməyi tam surətdə qəbul edərək danıĢıqların gediĢində konstruktiv mövqedən çıxıĢ 
edir.  Lakin  təəssüflər  olsun  ki,  digər  tərəf  haqqında  bunları  söyləmək  qeyri-mümkündür. 
Helsinkidə bu toplantı gedən zaman Ermənistan Ali Sovetinin Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın 
tərkib hissəsi olduğunu təsdiq edən heç bir sənədə qol çəkməmək haqqındakı qərarı onların 
bu  mövqeyinə  sübutdur.  Görünür,  Ermənistanın  Azərbaycana  qarĢı  həmləsi  nəticəsində 
yaranan  düyünün  açılması  üçün  ATƏM-in  daha  konkret  addımlar  atması  məqsədəuyğun 
hesab edilməlidir. Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən iĢğal olunmuĢ torpaqlarını azad etmək 
və  Minskə  gedən  yolları  təmizləmək  vacib  zərurətdir.  Azərbaycan  tərəfi  ATƏM-in  qəbul 
edəcəyi bütün qərarların yerinə yetirilməsinə təminat verir. 
 
Fürsətdən  istifadə  edib  Ġtaliya  Respublikasına  və  onun  prezidentinə  münaqiĢənin  dinc  həlli 
yolundakı səylərinə görə minnətdarlığımı bildirmək istəyirəm. 
 
Bir  daha  qeyd  etmək  istəyirəm  ki,  milli  azlıqlar,  Azərbaycan  və  Ermənistan  arasında  digər 
ikitərəfli  əlaqələrə  aid  məsələlər  həmlə  və  ərazi  iĢğalı,  Azərbaycan  ərazisinin  dərinliklərinə 
münaqiĢənin geniĢləndirilməsi Ģəraitində həll edilə bilməz.
 

Dinc həlletmə yolları çətin olmasına baxmayaraq ATƏM-in prinsipləri kimi onun da alternativi 
yoxdur. 
 
Ümidvaram  ki,  biz  bu  münaqiĢəni  həll  edə  biləcəyik  və  o  vaxt  "Zaqafqaziya"  sözü  artıq 
təhlükə,  əzab  və  ağrı  rəmzi  kimi  səslənməyəcək.  Bu  səfalı  oba  sülh  regionu  və  Avropa 
sabitliyi yeri ola bilər və inanıram ki, olacaq. 
 
Zaqafqaziya  öz  qonaqpərvərliyi  ilə  məĢhurdur.  Lakin  burada  -  Helsinkidə  mən  bizə  layiqli 
rəqibin meydana çıxdığının Ģahidi oldum. Mən bu ecazkar ölkəyə və onun mehriban xalqına 
minnətdaram. Bu görüĢün səmimiyyətini mən daim qəlbimdə saxlayacağam.
 
Diqqətinizə görə təĢəkkür edirəm!".
 
Doğma  dilini dünya məclislərinin  ünsiyyət  vasitəsinə  çevirməyə çalıĢması  Bəyin prezidentliyi 
dövrünün  ən  Ģərəfli  səhifələrindən  biri  olaraq  qalacaq!  Sonralar  -  23  avqustda  Bəy 
Azərbaycan  televiziyasında  öz  vətəndaĢına  bunları  söyləyəcəkdi: 
"...Belə  böyük  beynəlxalq 
təĢkilatda,  beynəlxalq  cəmiyyətdə  Azərbaycan  dilində  ilk  dəfə  danıĢılmıĢdır.  [...]  Helsinkidə 
türk  dilində  (bu  çıxıĢ  edilən  vaxt  "türk  dili"  dövlət  dilinin  adı  olaraq  hələ  rəsmən  qəbul 
edilməmiĢdi  -  Ə.T.)  ilk  dəfə  Azərbaycan  nümayəndəsi  çıxıĢ  etmiĢdir.  Bu,  böyük  irəliləyiĢdir, 
Azərbaycan dilini yüksəkliyə qaldırmaqdır. Həmin çıxıĢdan sonra Türkiyənin dövlət xadimləri 
mənə yaxınlaĢıb dedilər ki, bəli, Azərbaycan dili böyük kürsüdən ləyaqətlə ucaldı. KaĢ o gün 
olaydı ki, bizim də baĢçılarımız burada öz ana dilində danıĢsınlar. Ġlk dəfə olaraq biz həmin 
təĢkilata məktub yazdıq, ALTI DÖVLƏT QOL ÇƏKĠB XAHĠġ ETDĠ ki, Azərbaycan dili, türk dili 
bu təĢkilatın iĢlək dilinə çevrilsin".
 
Xatırladım  ki,  bəzi  opponentləri  (məsələn,  Etibar  Məmmədov)  Elçibəyin  Helsinkidə  ana 
dilimizdə danıĢmasına irad tutmuĢdular ki, prezident düz etməyib - bu dil ATƏM-in rəsmi dili 
deyil. Əslində həm də onlara cavab olaraq Bəy bildirdi: 
"Sentyabrın 23-də BirləĢmiĢ Millətlər 
TəĢkilatının sessiyası açılacaqdır, [...] Azərbaycan dövlət baĢçısı orada ilk dəfə çıxıĢ edəcəkdir 
və Ģəksiz ki, orada da mən YENƏ ÖZ DĠLĠMĠZDƏ danıĢacağam. ÇALIġACAĞAM KĠ, ingilis dili, 
ispan  dili,  rus  dili,  ərəb  dili  BMT-də  iĢlək  dillər  olduğu  kimi,  200  MĠLYONLUQ  TÜRK 
XALQLARININ DANIġDIĞI TÜRK DĠLĠ DƏ BMT-nin ĠġLƏK DĠLĠNƏ ÇEVRĠLSĠN".
 
ġəxsən  mənim  fikrimcə,  Bəyin  ana  dilini  bu  cür  cəsarətlə  təbliğ  etməyə  baĢlaması 
Azərbaycançün, onun ATƏM-in Yekun sənədini imzalamasından heç də az önəmli deyildi - bu, 
Azərbaycanın gerçəkdən də milli əsarət buxovlarını heç nədən və heç kimdən çəkinməyərək 
qırdığını göstərən çox mühüm mənəvi-psixoloji amildi. Vücudunun ən kiçik hüceyrələrinə də 
milli  duyğular  hopmuĢ  Bəyin  ana  dilini  milli  qeyrətin  göstəricisi  kimi  dövlət  səviyyəsində 
qoruması bu dilin ölkənin bütün idarə və müəssisələrində görünməmiĢ sürətlə tətbiqinə səbəb 
oldu.  Artıq  rusdilli  soydaĢlarımız  da  ana  dilini  öyrənməyin  qaçılmazlığını  anlayaraq  müəllim 
tutur,  ya  da  açılmıĢ  çoxsaylı  dil  kurslarında  dövlət  dilinə  (eləcə  də  latın  əlifbasına) 
yiyələnirdilər. Prezidentin və onun komandasının Ģəxsi nümunəsi ən kiçik məmuru da bu dilə 
hörmətlə  yanaĢmağa  vadar  edirdi.  Ölkənin  paytaxtından  tutmuĢ  heç  bir  iri  Ģəhərlərinin 
küçələrində baĢqa dildə reklamlara, danıĢığa, dövlət idarələrində baĢqa dildə yazıĢmalara rast 
gəlmək  mümkün  deyildi  -  bu  hal  müstəqilliyimizin  təhqir  edilməsi  kimi  dəyərləndirilirdi. 
(Aradan  neçə  illər  keçəndən  sonra  müstəqil  Azərbaycanda  rus  dilinin  1970-80-ci  illərdə 
olduğu kimi yenidən bərpa ediləcəyi onda kimin ağlına gələ bilərdi?!.). 
Onu  da  göstərim  ki,  bundan  öncə  Türkiyədə  olduğu  kimi  Helsinkidə  də  Əbülfəz  Elçibəyə 
demokrat bir prezident kimi hamı, eləcə də ABġ prezidenti Corc BuĢ dərin sayğıyla yanaĢırdı. 

Bunu Bəyin cangüdəni Ġlqar Qədirquluyevin mənə söylədikləri də təsdiqləyir: 
"ABġ prezidenti Corc BuĢun Əbülfəz bəyə münasibəti çox yaxĢıydı, çünki onu əsl demokratik 
yolla seçilmiĢ prezident (bu sözü Qafqazın baĢqa prezidentləri haqqında demək çətindi) və əsl 
demokrat, sözünün ağası olan nəcib bir insan kimi tanıyırdı. ATƏM-in zirvə toplantısı keçirilən 
zala biz mühafizəçiləri buraxmasalar da mən gördüm ki, zala daxil olanda BuĢ Bəyin qoluna 
girərək onunla söhbət etməyə baĢladı. 
 
Bir çoxları demokrat kimi görünməkçün Elçibəyin yanında olmağa, onunla söhbətləĢməyə və 
bununla  baĢqalarının  diqqətini  cəlb  etməyə  çalıĢırdı.  Onlardan  biri  də  Özbəkistan  prezidenti 
Ġslam Kərimovdu. Sammitin sonunda bütün prezidentlər və baĢqa dövlət baĢçıları birgə xatirə 
Ģəkli çəkdirəndə Kərimov çox çalıĢdı ki, məhz Elçibəylə yanbayan dayansın, ancaq Bəy israrla 
bu "qonĢuluq"dan qaçırdı. Bu zaman Norveçin baĢ naziri xanım Qro Harlem Brundtlandı Allah 
sanki göydən zənbillə saldı - yaxınlaĢıb Bəylə görüĢdü, bundan sonra Bəy onu yanında saxladı 
və Ģəkil çəkiləndə də məhz onunla yanaĢı düĢdü". 
 
Helsinki səfəriylə bağlı baĢqa bir maraqlı faktı da xatırlatmağa ehtiyac duyuram. Bəy istəyirdi 
ki,  Helsinkidə  təsdiqləyəcəyi  sənədlərə  müstəqil Azərbaycanın  ÖZ  gerbi  əks  olunmuĢ  dövlət 
möhürü  basılsın.  Bu  məqsədlə  o,  Milli  Məclisdən  milli  gerbimizin  qəbulunu  sürətləndirməyi 
xahiĢ  etmiĢdi.  23  iyundan  (Bəyin  andiçməsindən  bir  həftə  sonra)  parlament  bu  məsələnin 
müzakirəsinə baĢladı. 7 iyul günü Milli Məclisdə növbəti müzakirədə bu məsələnin müsbət həll 
ediləcəyinə umud bəsləyən prezident hətta səfərini bir neçə saat təxirə də salmıĢdı, ancaq, 
çox təəssüf ki, deputatların böyük əksəriyyəti problemə dövlət mənafeyi baxımından yanaĢa 
bilmədiyinə  görə  Helsinki  sənədləri  də  Azərbaycanın  Sovet  dövrü  möhürüylə  təsdiqlənməli 
oldu... 
../../images/Arxiv/1992_0708_Helsinki02.JPG
Finlandiyanın  prezidenti  Mauno  Koyvisto  ilə 
Bəyin  görüĢü  (8  iyul),  burada  aparılan  danıĢıqlar  Azərbaycan  -  Finlandiya  əməkdaĢlığının 
inkiĢafında ilk ciddi addımlardı. 
Bu  ölkədə  Azərbaycan  prezidentinin  imzaladığı  (10  iyul)  ikinci  mühüm  sənəd  Avropada  adi 
silahların  məhdudlaĢdırılması  haqqında  müqavilədir.  Bu  sənədin  müharibəyə  qatılmıĢ 
Azərbaycançün mühüm əhəmiyyəti vardı.  
11  iyulda Helsinkidən  Vətənə  dönən  Bəy  yolüstü yenə  Sankt-Peterburqa düĢməli oldu. Onu 
Ģəhərin meri Anatoli Sobçak ehtiramla qarĢıladı. Elə həmin gün də Azərbaycan rəhbəri Bakıya 
qayıtdı. 
Ali  məktəblərə  qəbul  imtahanlarını  rüĢvətdən  təmizlənmiĢ  görməyi  neçə  illər  boyunca 
arzulamıĢ  keçmiĢ  universitet  müəllimi  hakimiyyətə  gələn  kimi  bu  sosial  bəlanın  kökünü 
kəsməyin çarəsini axtardı və tapdı. O, test üsulunun bu yaraya məlhəm olacağına inanaraq 
onun tətbiqinə hər cür Ģərait yaratdı. Türkiyənin ali məktəblərində oxumaq istəyənlərin (1125 
nəfər) 19 iyulda testlə imtahan verərək tələbə adını qazanması testin ilk ciddi və uğurlu sınağı 
oldu.