ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

olmayıb, çünki o, prezidentliyə namizəd olanda deyirdi ki, mənim 1 saylı fərmanım 
ġimali və Cənubi Azərbaycanın birləĢdirilməsi haqqında olacaq. Təbii ki, prezident 
ikən belə fərman verməsi mümkünsüzdü və onu imzalamağa tələsmədən Elçibəy 
birbaĢa  2  saylı  fərman  verdi.  O  umud  edirdi  ki,  haçansa  1  saylı  fərmanı  da 
imzalamaq ona qismət olacaq…" (keçmiĢ dövlət müĢaviri Arif Hacıyev). 
Elə  23  iyunda  üç  baĢqa  əlamətdar  hadisə  də  baĢ  verdi  -  prezidentin  fərmanlarıyla  dövlət 
quruculuğunda ciddi islahatların ilk qaranquĢu olan iki mühüm komitə: Dövlət Əmlak Komitəsi 
və  Dövlət  Antiinhisar  Siyasəti  və  Sahibkarlığa  Kömək  Komitəsi  yaradıldı,  mətbuatda  "Siyasi 
partiyalar haqqında qanun" dərc edildi. 
Deməli,  hələ  "yerini  isitməmiĢ"  prezident  artıq  öz  məqsədlərini  incəliklə  müəyyənləĢdirib  - 
yeni  Azərbaycan  dövlətinin  daxili  siyasətində  dövlət  mülkiyyətinin  özəlləĢdirilməsi  (baĢqa 
sözlə, sosializm quruluĢunun dağıdılmağa baĢlanması) və özəl bölmənin, sahibkarlığın inkiĢafı 
(yəni  bazar  iqtisadiyyatına  əsaslanan  kapitalist  münasibətlərinin  bərpasına  baĢlanması)  hər 
Ģeydən  irəli  çəkiləcək,  ölkədə  demokratiyanın  və  siyasi  plüralizmin  tərəqqisinə  geniĢ  Ģərait 
yaradılacaq.  Bəyin  həddən  artıq  tələsməsi,  görünür,  qarĢıdakı  iĢlərin  təsəvvürəgəlməz 
çoxluğunun  dərk  edilməsindən  və  onların  5  ilə  baĢa  çatdırıla  bilməməsi  qorxusundan  irəli 
gəlirdi.  ĠĢə  baĢladıqdan  vur-tut  bircə  həftədən  sonra  yeni  dövlət  qurumlarını  yaratması 
göstərirdi  ki,  "yeni  saray"ın  layihəsini,  deyəsən,  hələ  "tikinti"yə  baĢlamazdan  qabaq 
hazırlayıbmıĢ. Ancaq Elçibəy "saray"a girməzdən öncə bir hazırlıq da görmüĢdü - özünə söz 

vermiĢdi  ki,  oraya  necə  sadə  insan  kimi  daxil  olacaqsa  oradan  qətiyyən  dəyiĢməmiĢ  elə 
sadəlik və qayğıkeĢliklə də çıxacaq! 
Xalqımızın  ən  sevimli  sənətkarlarından  biri  olan  Habil  Əliyev  çox  az  ünsiyyətdə  bulunduğu 
Əbülfəz Elçibəy haqqında yazır:  
"1992-ci  ilin  iyununda  o,  xalqın  istəyi  ilə  Azərbaycan  Respublikasının  prezidenti  seçildi. 
Aradan bir müddət keçdi. Bir də eĢitdim ki, AğdaĢda yaĢayan böyük qardaĢım Qabilin evinə 
OMON-çular hücum edib... Mən bildim ki, məsələ rayonluq deyil, Bakıdan gəlir, ona görə də 
AğdaĢa  gedərək  vaxt  itirməmək,  bu  iĢi  daha  təcili  həll  etmək  üçün  prezidentə  zəng  etdim. 
Onun  köməkçisi  GülĢad  Zərbəliyevə  dedim  ki,  prezidentlə  ikicə  dəqiqə  telefon  söhbətinə 
ehtiyacım  var.  O  bildirdi  ki,  hökmən  prezidentə  Sizin  xahiĢinizi  çatdıracağam;  nəticəsini 
bilmək üçün saat 5-də mənimlə yenidən əlaqə saxlayın. 
 
Saat 5-də G.Zərbəliyevə bir də zəng vuranda o dedi ki, Habil müəllim, Siz heç nədən narahat 
olmayın,  prezident  Ģəxsən  özü  Sizin  məsələnin  həlli  ilə  məĢğuldur.  Məəttəl  qaldım  ki,  mən 
hələ ürəyimin sözünü ona deməmiĢəm, ancaq o artıq mənim problemimi həll etməkdədir!..
 
Elçibəyi  mən  prezident  kimi  yox,  sıravi  bir  vətəndaĢ  kimi  gördüm.  O,  son  dərəcə  sadə, 
yaĢayıĢı  və  məiĢəti  ilə  heç  birimizdən  seçilməyən  adi  bir  insandı.  Buna  görə  də  ölkə 
vətəndaĢlarının  dərdini  çox  asanlıqla  baĢa  düĢür,  onlara  əlac  etməyə  çalıĢırdı.  O,  özünü 
qətiyyən  çəkməz,  insanları  həbsxanalara  doldurmağı  sevməz,  xalqa  yalan  danıĢmaz,  rüĢvət 
almaz və alan iĢçiləri ilə barıĢmaz, hakimiyyətdən Ģəxsən özünün və dostlarının ehtiyacı üçün 
istifadə  etməyə  çalıĢmaz,  Azərbaycanın  hansı  bölgəsində  yaĢamasından  asılı  olmayaraq  hər 
bir yerin sakinlərinə prezident kimi hörmət bəsləyərdi. Təəssüf ki, xalqımız onu baĢa düĢməyə 
hələ hazır deyildi..."
. (
"Savalanda görüĢənədək, Bəy!"
. Bakı, 2000, s.52). 
"BĠZĠM ƏSAS YOLUMUZ MUSTAFA KAMAL YOLUDUR!" 
Ġndiyədək dünyada ardıcıl demokrat və azadlıqsevər insan kimi tanınmıĢ Bəyin yeni vəzifədəki 
ilk addımlarını Amerika mətbuatı da diqqətlə izləyirdi. "Krisçen sayens monitor" qəzeti onun 
Dağlıq Qarabağ probleminin həllinə dair danıĢıqlara hazır olduğunu, ancaq BMT-nin və baĢqa 
beynəlxalq  təĢkilatların  qüvvələrinin  Qarabağda  yerləĢdirilməsinə  qarĢı  çıxdığını,  bu 
qüvvələrin Azərbaycanla Ermənistan sərhədində yerləĢdirilməli olduğunu söylədiyini yazırdı.  
AssoĢieyted  Press  agentliyisə  Əbülfəz  Elçibəyin  Ġrana  Ayaz  Mütəllibova  nisbətən  soyuq 
münasibət  bəslədiyindən  söz  açır  və  bildirirdi  ki,  Elçibəyçün  strateji  perspektivlərdən  biri 
Arazın  hər  iki  tərəfində  yaĢayan  azərbaycanlıların  birləĢməsidir,  Ġransa  bu  məsələyə  açıq-
aydın mənfi münasibət bəsləyir.  
Ə.Elçibəyin  Azərbaycanda  neft  sənayesini  modernləĢdirmək  niyyətində  olduğunu  göstərən 
həmin  agentlik  onun  bu  modernləĢdirmədə  "AMOKO"  və  "BritiĢ  Petroleum"  Ģirkətlərinin 
köməyinə bel bağladığını qeyd edirdi. 
Azərbaycanın  dünya  birliyində  yerini  möhkəmləndirməkçün  beynəlxalq  əlaqələrin 
geniĢləndirilməsini  mühüm  vəzifələrdən  sayan  Əbülfəz  bəy  24-27  iyunda  prezident  kimi  ilk 

xarici rəsmi səfərə çıxdı. Bu ölkənin Türkiyə olmaması, söz yox ki, təəccüb doğurardı, çünki 
Bəyi prezidentliyə gətirib çıxarmıĢ əqidə yolu məhz Türkiyəyə sevgi, türkçülük və atatürkçülük 
ideyalarından  baĢlayıb.  Qara  dəniz  hövzəsi  ölkələrinin  (Azərbaycan,  Albaniya,  Bolqarıstan, 
Ermənistan, Yunanıstan, Gürcüstan, Moldova, Rumıniya, Rusiya, Türkiyə və Ukrayna) iqtisadi 
iĢbirliyi konfransının zirvə toplantısında dövlət və hökumət baĢçıları iĢtirak edirdilər. 
Azərbaycan nümayəndə heyətinin baĢçısı Əbülfəz Elçibəy 24 iyunda Ġstanbulun hava limanına 
enərkən onu dövlət naziri ġərif Ərcan və xarici iĢlər naziri Hikmət Çətin qarĢıladılar.  
ġərəf salonunda Elçibəy Türkiyə və xarici ölkə jurnalistləriyçün ilk müsahibəsində dedi: 
"Mən 
Anadolu  torpağına  ilk  dəfə  gəlirəm.  Türkiyənin  mədəniyyəti,  ədəbiyyatı,  dili,  tarixi, 
kamalçıların  azadlıq  hərəkatı  ilə  tanıĢ  olduqdan  sonra  qəlbimdə  bu  torpağın  gözəl  obrazı 
yaranmıĢdı.  [...]  Sakarya  və  Ġnönü  döyüĢlərinin  tarixini  öyrənərkən  bu  yerlərə  gəlməyi, 
özümü vətənin istiqlaliyyəti uğrunda mübarizlərin sıralarında hiss etməyi arzulayırdım. [...] Bir 
çox  görkəmli  dövlət  və  din  xadimlərinin,  Mustafa  Kamal  Atatürkün,  Məmmədəmin 
Rəsulzadənin,  Zəki  Vəlidi  Toqanın,  Adam  Mitskeviçin  və  azadlıq  uğrunda digər  mübarizlərin 
uyuduğu Anadolu torpağı müqəddəsdir".
 
Əbülfəz  bəy  Türkiyədə  bulunduğu  ilk  gündən  bu  doğma  torpağı  gözləriylə  görmək,  onunla 
daha  yaxından tanıĢ olmaq  istəyirdi.  Cangüdəni Ġlqar  Qədirquluyev prezidentin Ġstanbuldakı 
ilk günün bəzi anlarını belə xatırlayır: 
"Sabah  Qara  Dəniz  Ölkələri  ĠĢbirliyi  zirvə  toplantısının  əsas  yığıncağı  olacaq,  əsas  sənəd 
imzalanacaqdı.
 
Gecə təxminən saat 2 olardı. Bəy məni çağırdı: 
 
-Bacıoğlu  (yaxın  qohum  olduğumuza  görə,  mən  özümü  tanıyandan  o,  məni  ərklə  belə 
çağırırdı), bəlkə Ġstanbulu gəzək?
 
Gördüm ki, əhval-ruhiyyəsi əladır. Dedim:
 
-Məsləhət Sizindir.
 
-Onda maĢın çağır.
 
Çağırdım.  Ancaq  maĢın  gəlməzdən  qabaq  "Çırağan"ın  həyətinə  düĢdük.  Bir  yerli  mühafizəçi 
də bizimləydi.
 
Gəzə-gəzə düz Boğazın qırağına çatdıq. Bu zaman qarĢımıza bir nəfər çıxdı. Bəyi tanıdı və 5-
10 dəqiqə Ģirin-Ģirin söhbət etdilər. Türkiyəli mühafizəçi yaxınlaĢdı ki, araba hazırdır. 
 
MaĢina əyləĢdik. MəĢhur Ġstanbul körpüsüylə Avropadan Asiyaya keçdik. Dan yeri ağaranadək 
Boğaz  qırağını  gəzdik.  Bəy  Boğazın  gecə  mənzərələrini  sanki  içmək,  yenə  içmək,  ürəyinin 
yanğısını  söndürmək  istəyir,  gördüklərindən  qətiyyən  doymur,  bu  gəzintidən  sonsuz  ləzzət 

alırdı.  Çox  gözəl  bilirdim  ki,  onun  bu  anda  yaĢadığı  duyğuları  bir  turistin  yad  ölkənin 
ekzotikasından aldığı zövqə bənzətmək günah olardı. 
 
Təxminən 1986-da Bakıda - qardaĢı Almurad bəyin Yasamaldakı evində doğmalarımızla birgə 
olan  söhbətdə  Bəy  demiĢdi  ki,  Tanrıdan  ən  böyük  istəklərimdən  biri  Ġstanbulda  Boğazın 
qırağında  gəzmək,  həzin  bir  türk  musiqisinə  qulaq  asa-asa  ayaqlarımı  Boğaza  sallamaqdır. 
Oradakıların çoxu qayıtdı ki, kaĢ onda biz də səninlə olaq. Ürəyimdə mən də bunu arzulasam 
da susdum. Ġndi bu anda yadıma düĢən həmin söhbəti Bəyə xatırlatdım və dedim ki, Allah-
taala bu ən xoĢbəxt anınızda Sizinlə birgə olmaq səadətini həmin doğmalardan yalnız mənə 
nəsib etdi.
 
Onu  da  deyim  ki,  Bəyin  "Çırağan"dakı  dairəsinin  balkonundan  Boğazın  olduqca  gözəl 
görüntüsü vardı və o, arada balkona çıxıb bu mənzərəni seyr edərdi".
 
Mən  istəməzdim  ki,  oxucum  Elçibəyin Türkiyəyə  bu qədər  sonsuz  məhəbbətinə  qısqanclıqla 
yanaĢsın, bu qardaĢ ölkəni hətta Azərbaycandan da artıq sevdiyini düĢünsün. Bəli, prezident 
Elçibəy  Türkiyə  və  Azərbaycan  torpaqlarının  hər  ikisini  müqəddəs  bilirdi,  Türkiyə  və 
Azərbaycan xalqlarının hər ikisini eyni millət sayaraq sevirdi, hər iki dövlətin ən yaxın (hətta 
konfederasiya  Ģəklində)  siyasi-iqtisadi-mənəvi  iliĢkilərinin  tərəfdarıydı!  Bütün  bunlara 
baxmayaraq,  axı  o,  müstəqil  bir  dövlətin  baĢçısıydı  və  bu  dövlətin  maraqlarını  hər  Ģeydən 
üsütün  tuturdu.  O  məhz  Azərbaycanı  DÜNYANIN  sözü  keçən  dövlətlərindən  biri  etmək 
istəyirdi. Bu dediyimi Əbülfəz bəyin əməkdar jurnalist Zöhrab Zeynallıyla 4 yanvar 1993-dəki 
söhbəti də təsdiqləyir:  
"…Üç-beĢ  ildən  sonra  Türkiyə  görəcək  ki,  Azərbaycan  nədir.  Bugünün  özündə  mənəvi-
psixoloji  baxımdan  Azərbaycan  Türkiyədən  yüksək  səviyyədə  dayanır.  Anadolu  türkləri 
deyirlər ki,  siz  türklüyü bizdən  qabağa aparırsınız,  siz  bizdən  üstünsünüz,  mənəvi  cəhətdən 
bizdən yüksəksiniz. Azərbaycan türkünün mənəviyyatına Anadolu türklərinin özləri hörmət və 
qibtə edirlər. 
 
Azərbaycanda  kimin  nüfuzu  olmalıdır  -  Rusiyanın,  Türkiyənin,  Ġranın,  yoxsa,  deyək  ki, 
Amerikanın?  Heç  kimin.  Azərbaycan,  Allah  qoysa,  beĢ-on  ildən  sonra  özü  nüfuz  edəcək.  O 
zaman fikirləĢsinlər ki, Azərbaycanın nüfuzu hara qədər olacaq. Bu sual verilməlidir: "BeĢ-on 
ildən sonra Azərbaycanın nüfuz dairəsi hara çıxır?". Azərbaycan Yaxın ġərqdə ən güclü nüfuz 
dairəsinə  malik  dövlətlərdən  biri  olacaq.  Azərbaycanla  razılaĢmamıĢ  çox  Ģeyləri 
eləməyəcəklər. Ġngiltərə də, Amerika da, Fransa da Yaxın ġərqlə bağlı hər hansı məsələni həll 
edəndə Azərbaycanı dəvət edəcəklər. 
 
Bunu  indidən  bilirlər  ki,  iki  milyard  ton  neft  ehtiyatı  olan  bir  ölkə  ilə  elə-belə  danıĢmaq 
mümkün deyil…"
. (
"Savalanda görüĢənədək, Bəy!"
. Bakı, 2000, s.130). 
Ertəsi gün - 25 iyunda Ġstanbulda Turqut Özalın təĢəbbüsüylə ikinci dəfə əslinin eyni olaraq 
tikilmiĢ  tarixi  "Çırağan"  sarayında  11  ölkənin  rəhbərləri  Qara  Dəniz  Ġqtisadi  ĠĢbirliyi 
AnlaĢmasını və "Bosfor bəyanatı"nı imzaladılar.  

AnlaĢma törənində danıĢan Eduard ġevardnadze "Qara Dəniz Ġqtisadi ĠĢbirliyi fikrinin Turqut 
Özal tərəfindən ortaya atıldığını və inkiĢaf etdirildiyini" söyləyərək dedi: "Qara dəniz iĢbirliyi 
layihəsi bütün dünyada Özal doktrini olaraq tanınır". 26 iyun tarixli "Türkiyə" qəzeti yazırdı: 
"ġevardnadzenin  bu  sözləri  baĢbakan  Süleyman  Dəmirəlin  qaĢlarını  çatmasına  səbəb  oldu". 
Bəzi qəzetlər manĢetə bu sözləri çıxarmıĢdı: "Özal hazırladı, Dəmirəl imzaladı".  
Yeri  gəlmiĢkən,  baĢ  nazir  S.Dəmirəlin  prezident  T.Özalın  əməyini  öz  adına  çıxmasından 
prezident  incimiĢdi,  buna  görə  də  o,  zirvə  toplantısının  yığıncaqlarına  qatılmadı  və  heç  bir 
rəsmi  Ģəxslə,  o  sıradan  Əbülfəz  Elçibəylə  də  görüĢmədi.  Bu  hadisə  Türkiyənin  bir  çox 
siyasətçilərində  narazılıq  doğurdu.  Məsələn,  ANAP  genel  baĢqanı  Məsud  Yılmaz  bildirmiĢdi: 
"Uluslararası səciyyəli bir törənlə ilgili hazırlıqlar öncədən tamamlanmıĢ olmalı və anlaĢmaya 
Türkiyə  adından  kimin  imza  qoyacağı  öncədən  bəlirlənməliydi.  BaĢbakan  öncədən  yapdığı 
açıqlamalarda  dövlətin  ən  uca  vəzifəsini  rəncidəedici  bəyanlarda  bulunmuĢdur.  BU,  BĠR 
SĠYASĠ  NƏZAKƏTSĠZLĠK  ÖRNƏYĠDĠR  (seçdirmə  Yılmazındır  -  Ə.T.)  və  Türkiyənin  dıĢ 
etibarına zərər vermiĢdir. Naxçıvan və Qalata körpülərindən sonra sayın Dəmirəl özünün heç 
bir  əməyi  olmayan  iĢlərə  sahib  çıxma  adətini,  beləliklə,  davam  etdirməkdədir".
  ("Türkiyə" 
qəzeti, 26 iyun 1992). 
Qara  Dəniz  Ġqtisadi  ĠĢbirliyi  AnlaĢması  yeni  beynəlxalq  təĢkilatın  yaradıcılarından  biri  olmuĢ 
gənc  Azərbaycan  dövlətinin  imza  atdığı  ilk  çox  mühüm  beynəlxalq  sənədlərdən  biridir. 
Təntənəli  imzalama  mərasimində  çıxıĢ  edən  Əbülfəz  bəy  Azərbaycanın  Qara  dəniz  hövzəsi 
dövlətləriylə  iqtisadi  əməkdaĢlıqda  bulunmasının  məqsədlərini  açıqladı,  bu  əməkdaĢlığın 
bölgədə  siyasi  sabitliyi  də  təmin  etməyə  xidmət  göstərməli  olduğunu  vurğuladı.  O,  eyni 
zamanda,  Xəzəryanı  dövlətləri  birləĢdirə  biləcək  bir  birliyin  də  yaradılması  gərəkliyini  irəli 
sürdü. 
Əbülfəz  Elçibəy  öz  nüfuzuyla  11  prezident  içərisində  xüsusi  seçilirdi.  Tam  demokratik  yolla 
seçilməsi  və  prezidentliyəqədərki  dəyərli  keçmiĢi  ona  dərin  hörmət  qazandırmıĢdı.  Türkiyə 
xalqının  Elçibəyə  göstərdiyi  dəniz  tək  çağlayan  sevgisi  və  onun  hətta  bu  ölkənin  bəzi 
rəhbərlərindən  də  artıq  sevilməsi  xarici  ölkələrin  prezidentlərini  heyrətə  salmıĢdı.  Turqut 
Özalın  qatılmadığı  bu  məclisdə  Dəmirəldən  sonra  ikinci  ən  sözü  keçərli  Ģəxs  də  məhz 
Elçibəydi.  
Prezidentin  cangüdəni  Ġlqar  Qədirquluyev  söyləyir  ki,  zirvə  toplantısının  yekun  sənədi 
imzalanan zala hamıdan sonda Elçibəy, ondan az sonra Dəmirəl gəldi. Elçibəy içəri girən kimi 
prezidentlər  baĢda  olmaqla  bütün  nümayəndə  heyətləri  ayağa  qalxaraq  onu  salamladı.  Bir 
çox  prezidentlər  Elçibəylə  yaxın  münasibət  qurmağa  can  atırdılar.  Xüsusən  Səpərmurad 
TürkmənbaĢı Bəyin qarĢısında əldən-ayaqdan gedirdi. Bəy ona qaz haqqında söz deyən kimi 
bildirdi  ki,  Azərbaycan  nə  qədər  qaz  istəsə  verəcəyəm  (doğrudan  da,  Azərbaycan  Elçibəy 
dövründə  Türkmənistanın  hesabına  qazdan  korluq  çəkmədi).  O  hətta  Azərbaycanın  qazdan 
ötrü olan bütün borcunu da silməyə razılaĢdı (ancaq o, bu borcu sonralar H.Əliyevdən istədi). 
Deyəsən,  TürkmənbaĢı  Elçibəyin  nüfuzuna  görə  çəkinməkdən  baĢqa,  həm  də  qorxurdu  ki, 
birdən o, Orta Asiyada inqilab-zad edər, çünki bu bölgənin müxalifətçiləri Elçibəylə çox yaxın 
münasibətdəydilər.  

Adı  çəkilən  "Türkiyə"  qəzeti  birinci  səhifəsində  Əbülfəz  Elçibəylə  "Türk  dünyasını  aydınlıq 
yarınlar  bəkliyor"  baĢlıqlı  geniĢ  müsahibə  verib.  Burada  Bəy  müxbirə  söyləyir:  "Biz  də 
Azərbaycan dövləti olaraq Xəzər dənizini böyük hövzəyə çevirəcəyik. O zaman Türkmənistan, 
Özbəkistan, Qazaxıstan, Rusiya, Gürcüstan və Türkiyə Xəzər hövzəsində çalıĢan bir birliyə üzv 
olacaqlar. Belə bir Ģərt meydana gəldiyində Qafqazın qapısı Qara dəniz vasitəsiylə Avropaya 
açılır. Sabah bir zaman da gəlir, Xəzər vasitəsiylə bütün Turanın qapıları Avropaya açılır".  
Güney  Azərbaycanla  bağlı  Bəy  deyir: 
"Mən  bir  hərəkatçıyam.  Ġnsan  haqlarını  hər  zaman 
qoruyuram.  Güney  Azərbaycanda  yaĢayan  23  milyon  türkün  insan  haqlarının  qorunmasını 
tələb  edirəm.  Məktəbi  olsun,  mədəni  hürriyyəti  olsun,  mədəni  muxtariyyəti  olsun  deyirik. 
Canım, 140 min erməniyə Qarabağda bir dövlət istəyirlərsə və DÜNYA DA BUNU MÜDAFĠƏ 
EDĠRSƏ  Ġranda  yaĢayan  23  milyon  türkə  bir  məktəb,  mədəni  muxtariyyət  istəmək 
qəbahətdirmi?"
 ("Türkiyə" qəzeti, 26 iyun 1992). 
Bunu  da  yada  salmaq  yerinə  düĢər  ki,  Ermənistan  hərbi  qüvvələrinə  ağır  zərbələr  endirmiĢ 
Azərbaycan əsgərinin Ağdərədə və baĢqa bölgələrdə gücünü duymuĢ Ermənistan prezidenti 
Levon  Ter-Petrosyan  Ankarada  müxtəlif  dövlətlərin  baĢçıları  vasitəsilə  Bəylə  görüĢməyə 
dəfələrlə can atsa da hər dəfə qəti rədd cavabı alırdı. Bəy bildirirdi ki, Ter-Petrosyanın Ġranda 
sənədlər imzalamasına baxmayaraq ermənilər hücumları nəinki dayandırmayıb, əksinə, daha 
da  gücləndirib  və  Ter-Petrosyan  boynuna  alır  ki,  o,  erməni  silahlı  qüvvələrinə  nəzarət  edə 
bilmir; bir halda ki belədir və o, imzasına cavabdeh ola bilmir, onda bizə vəziyyəti öz nəzarəti 
altında saxlaya bilən və imzasına cavabdehliyi üzərinə götürə bilən adamı göstərsin, onunla 
danıĢıqlar  aparaq.  Pis  vəziyyətdə  qalan 
Ter-Petrosyan  özü  Ģəxsən  Bəyə  yaxınlaĢıb  onunla 
görüĢmək istədiyini deyəndə bu cavabı eĢitdi ki, mən sizi Qarabağda baĢ vermiĢ hadisələrdə 
günahlandırıram və bir də, öz imzanızla təminat verə bilmirsinizsə sizinlə danıĢmağın heç bir 
əhəmiyyəti  yoxdur! 
(Bəli,  Bəyin  belə  qətiyyətli,  güzəĢtsiz,  birmənalı  və  birüzlü  siyasəti 
sayəsində  Ermənistan  prezidenti  düz  bir  il  onun  qarĢısında  özünü  müqəssir  uĢaqlar  kimi 
apardı,  yalvarıb-yaxardı,  Dağlıq  Qarabağ  ermənilərinə  heç  olmazsa  mədəni  muxtariyyət 
verilməsini istədi...). 
26 iyunda Bəy ġərqi Türküstan türklərinin (Çindəki uyğurların) liderlərindən biri, görkəmli türk 
millətçisi, 92 yaĢlı Ġsa Yusif Alptəkini qəbul etdi və baĢqa görüĢlər keçirdi. 
Həmin  gün  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  Türkiyənin  baĢ  naziri  Süleyman  Dəmirəllə 
görüĢdü. Əbülfəz bəy buradakı çıxıĢında bildirdi ki, indi Azərbaycanda demokratik inkiĢafçün, 
Türkiyəylə çoxcəhətli əməkdaĢlığı geniĢləndirməkçün hər cür Ģərait yaradılır.  
S.Dəmirəllə Bəyin ikinci görüĢü elə o gün gecə yarısına yaxın baĢlandı və təkbətək keçirildi. 
Elçibəyin bu və sonrakı xarici səfərləri ölkənin kütləvi informasiya vasitələrində (rəsmi dövlət 
qəzeti  də  daxil  olmaqla)  çox  yarıtmaz  iĢıqlandırıldığına  görə  mən  həmin  səfərlərin 
iĢtirakçılarıyla görüĢüb onlardan məlumat toplamaq zorunda qaldım. Beləliklə, 26 iyunda baĢ 
verənlər haqqında Elçibəyin cangüdəni Ġlqar Qədirquluyevdən eĢitdiklərimi oxuculara təqdim 
edirəm. 

"Əbülfəz Elçibəy Türkiyədə olarkən bir çox prezidentlər onunla görüĢə can atırdılar. Ancaq o, 
əlbəttə, ilk növbədə Azərbaycanın nüfuzunu göz önündə tutaraq hər təkliflə razılaĢmırdı.
 
Türkiyənin xarici iĢlər naziri Hikmət Çətin günorta "Çırağan" otelində ayaqüstü yemək verdi. 
Burada 11 prezident iĢtirak edirdi. 
 
Bəy  Ukraynanın  prezidenti  Leonid  Kravçukla  söhbət  edirdi.  Levon  Ter-Petrosyan  qıraqda 
dayanmıĢdı. O, gözünü bir an da Bəydən çəkmirdi - diplomatik nəzakətə görə, baĢıyla Bəyə 
salam versəydi gərək Bəy də onun salamını alaydı. Buna görə də Bəy gözünü inadla ondan 
qaçırır, guya heç onu görmürdü. 
 
Bir  qədər  sonra  Bəyin  cangüdəni  Mahir  Musayev  mənə  yaxınlaĢaraq  bildirdi  ki,  L.Ter-
Petrosyanın  cangüdəni  öz  prezidentinin  Elçibəylə  görüĢmək  istədiyini  deyir.  Mən  hiss 
olunmadan  Əbülfəz  bəyə  yaxınlaĢdım  və  Kravçukun  eĢitməyəcəyi  pıçıltıyla  dedim  ki,  Ter-
Petrosyan Sizinlə görüĢmək istəyir. Bəy də Kravçukla söhbəti dayandırmadan və ona heç nə 
sezdirmədən  əlini  yavaĢca  tərpətməklə  mənə  bildirdi  ki,  "rədd  elə".  Beləliklə,  Bəy  onunla 
görüĢmədi. 
 
AxĢam  baĢ  nazir  Süleyman  Dəmirəl  də  11  prezidentə  ziyafət  verdi.  Məclis  gəmidə  təĢkil 
olunmuĢdu. Bunkerə bənzər bir yerdə yalnız prezidentlər toplaĢdı - oraya heç bir kənar Ģəxs 
buraxılmadı. 
 
Prezidentlər oradan çıxanda qabaqda Bəy, arxasınca ġevardnadze gəlirdi. ġevardnadze Bəyə 
onunla  görüĢmək  istədiyini  dedi.  Ancaq  Bəyin,  nədənsə,  buna  həvəsi  yoxdu,  ona  görə  də 
qeyri-müəyyən  cavab  verdi  ki,  görüĢərik  də. Bu  zaman  ġevardnadze  az  qala  yalvarıcı tonla 
bildirdi ki,  mən  sabah  Gürcüstana  getməliyəm  (orada mənim  indi xatırlamadığım bir  hadisə 
baĢ  vermiĢdi),  gəlin  sabah  səhər  tezdən  görüĢək.  Bəy  qayıtdı  ki,  səhər  mənim  türk 
biznesmenləriylə  görüĢüm  var.  Beləliklə,  o,  ġevardnadzeylə  də  görüĢmədi.  Gürcüstan 
prezidenti məcbur olub bir qədər sonra Bakıya gəldi".
 
Ġyunun 26-sında Ġstanbuldan Ankaraya gələn Bəy öncə Azərbaycan Kültür Mərkəzini ziyarət 
etdi.  Ayaqları  altında  qurbanlar  kəsilən  əziz  qonaq  Məhəmməd  Kəngərli,  Əhməd  Qaraca  və 
Cəmil  Ünalla,  Türkiyədəki  Azərbaycan  köklü  soydaĢlarımızla  unudulmaz  bir  səmimi  görüĢ 
keçirdi. 
Dahi  Atatürkün  məqbərəsini  və  böyük  Məmmədəminin  Əsri  məzarlıqdakı  qəbrini  ziyarət 
etmək  Elçibəyçün  adi  protokol  tədbiri  yox,  indiyədək  gerçəkləĢməsinə  bütün  varlığını  həsr 
etdiyi  ideyaların  müəlliflərinin  -  özünə  mürĢid  saydığı  Ģəxslərin  ruhuyla  müqəddəs  bir 
ünsiyyətdə  bulunmaqdı.  Qətiyyən  Ģübhəm  yoxdur  ki,  bu  azmanların  məzarı  üstünə  əklil 
qoyarkən Bəy özünün həyatdakı ən həssas, ən unudulmaz çağları yaĢayıb.  
"Mən gəncliyimdən - ikinci və üçüncü kurslardan Atatürkü və Məmmədəmin Rəsulzadəni baĢa 
düĢdüm. Üçüncü kursda ayıldım ki, həyata düzgün baxmıram, çünki o zaman Lenin, Stalin, 
baĢqaları  həddən  artıq  təriflənirdi,  dillərdə  Napoleon,  Hitler  kimi  adlar  dolaĢırdı.  Sonradan 
Atatürkü, türk dünyasının nəhənglərini öyrəndim və gördüm ki, Atatürk türk dünyasının son 
iki yüz ildə yetiĢdirdiyi ən nəhəng Ģəxsiyyətdir. 
 

…Rəsulzadədən  sonra  Atatürk  də  cümhuriyyət  qurdu.  Dedilər  ki,  onu  saxlaya  bilməyəcək, 
ancaq  Atatürk  bütün  dünyaya  göstərdi  ki,  türk  cümhuriyyət  qura  da  bilər,  cümhuriyyətdə 
yaĢaya da bilər və bu yaĢayıĢı onun təbiəti tələb edir. Atatürk inanmıĢdı ki, cümhuriyyət nə 
qədər  pis  olsa  belə,  monarxiyadan  qat-qat  irəliyə  gedən  bir  quruluĢdur.  Bu,  o  dövrçün 
demokrtiyaya doğru çox mühüm addım deməkdi. 
 
Mustafa Kamalın böyüklüyü həm də onun türk millətinin ruhunu ən həssaslıqla duymasında 
və bu ruhun gücündən türkün qurtuluĢuyçün yararlanmağı bacarmasındaydı. Atatürkədək heç 
bir sultan deməmiĢdi ki, ey türk, sənsən özünün xilaskarı! Ancaq o bəyan etdi ki, bir əfəndi 
var - o da türk xalqıdır, millətimizdir; bir haqqı qoruyan qüvvə var - o da millətin qüvvəsidir; 
hakimiyyət  də  Ģərtsiz-söhbətsiz  millətindir  və  sən  özün  özünü  xilas  edəcəksən  -  möhtac 
olduğun qüdrət sənin öz qanındadır! 
 
Atatürk milləti, Vətəni azad etməkçün və çağdaĢ dövlət qurmaqçün dahiliyini ortaya qoydu. 
Bəli, Mustafa Kamal PaĢa ağır vəziyyətə düĢəndə bəzən, ola bilsin ki, demokratiyaya zidd sərt 
ölçülər götürürdü, amma buna baxmayaraq o, diktator olmadı, daha doğrusu, bunu istəmədi. 
O  dedi  ki,  demokratiyanın  yeganə  alternativi  demokratiyadır  -  ona  qarĢı  heç  nə  qoya 
bilməyəcəksiniz, çünki ondan da yaxĢı Ģey yenə demokratiyadır. Bütün ətraf qonĢularla yaxĢı 
münasibət saxlamaq, dünənki düĢmənlərlə barıĢmaq, xilafətdən imtina etmək, dini dövlətdən 
uzaqlaĢdırmaq... böyük uzaqgörənlik, siyasətdə çeviklik tələb edirdi və Atatürkün dahiliyi həm 
də onun çox-çox illər öncəni görməsindədir.
 
Azərbaycanda  cümhuriyyəti  yaĢatmağa  bizim  gücümüz  çatmadı,  çünki  rus  imperiyası  çox 
güclüydü  (Ġran  da  mane  olurdu).  Qırmızı  Sovet  imperiyası  gəlib  bu  dövləti  yıxdı.  Ancaq 
Mustafa Kamalın yaratdığı Türkiyə Cümhuriyyətisə hərbi qüdrətcə güclü olduğuna görə özünü 
qoruya  bildi.  O,  xarici  iĢğalçıları  ölkədən  qovdu  və  dövlətin  müstəqilliyini  yaĢatdı.  Beləliklə, 
dünyada böyük türk millətinin yaratdığı və türk millətini təmsil edən dövlət yalnız Anadoluda 
mövcud  olub  yaĢadı.  Onun  yaĢaması  və  qalması  gələcəkdə  Azərbaycan,  Özbəkistan,  Orta 
Asiyanın  baĢqa  türk  cümhuriyyətləri  və  xalqları  üçün  həyat  qaynağı  və  yolgöstərən  mayak 
oldu - ona baxaraq öz müstəqillikləri uğrunda mübarizə apardılar. Bu, Atatürkün TÜRK milləti 
qarĢısında ən böyük xidmətiydi. 
 
Atatürk həm də bir qəhrəmanlıq rəmziydi. O, bütün türk mübarizlərinin örnəyinə çevrilmiĢdi. 
Hətta Hindistanda, indiki BanqladeĢdə milyonlarca müsəlman küçələrə axıĢıb Atatürkün adını 
çəkir,  ona  qibtə  etdiklərini  bildirirdilər.  Gənc  Türk  Cümhuriyyətinə  yardım  etməkçün 
Hindistanda (əsasən indiki Pakistan və BanqladeĢ ərazilərində), Çində müsəlmanlar pul yığıb 
göndərirdilər. O zaman bu xalqlar da həm rus imperiyasına, həm də Böyük Britaniyaya qarĢı 
mübarizə aparırdılar. Amma onlar ya qələbə çala bilmir, qələbə qazananda da bir il, iki il, üç il 
sürür,  sonra  yenə  imperiya  tərəfindən  məğlub  edilirdilər.  Atatürk  ingilis  ordusu,  yunan 
ordusu,  Avropa  dövlətlərinin  orduları  üzərində  böyük  qələbə  qazananda  Hindistandan  olan 
hindli  millət  vəkili  Londanda  parlamentdə  çıxıĢ  edərək  belə  bir  söz  dedi  ki,  bu  gün  xəbər 
almıĢam  ki,  Mustafa  Kamal  həm  imperiya  ordusu,  həm  də  ingilis  ordusu  üzərində  qələbə 
qazanıb;  bu,  azadlıq  uğrunda  mübarizə  aparan  xalqlarımızın  ilk  böyük  qələbəsidir.  Mən  bu 
qələbəni qazanan Mustafa Kamalın və türk əsgərinin qarĢısında bu parlamentdə baĢ əyirəm! 
Və baĢ əyir də. (Xatırladım ki, o zaman Hindistan bu sözlərin söyləndiyi Böyük Britaniyanın bir 
hissəsi, dominionu, Hindistanın qubernatorusa Böyük Britaniyanın birinci vitse-kralı sayılırdı). 
 

Avropanın müasir orduları üzərində ilk böyük və ruhverici qələbə məhz Türkiyədə qazanılmıĢ, 
onu  da  Atatürk  əldə  etmiĢdi.  Bundan  ruhlanaraq  ərəblərin  Misirdə,  Əlcəzairdə,  Tunisdə 
fransızlara, ingilislərə qarĢı azadlıq mübarizəsi gücləndi. Sonra Hindistan baĢladı. 
 
Türkiyənin  inkiĢaf  edərək  qabağa  yürüməsi,  yüksəlməsi,  Avropayla  çulğaĢması,  Avropa  və 
Asiyada önəmli yer tutması bu dövlətin özülünü Atatürkün düzgün qoymasındadır. Müqayisə 
aparaq.  Osmanlı  dövləti  də  imperiyaydı,  rus  imperiyası  da.  Hər  ikisi  çökdü,  dağıldı.  Hər 
ikisinin yerində cümhuriyyət yarandı. Birinin yaradıcısı Atatürk oldu, obirininkisə Lenin (sonra 
Stalin). Hər ikisi yeni dövlət qurdu. Baxın, Atatürkün qurduğu dövlət bu gün də inkiĢaf edir, 
demokratiyaya  doğru  yürüyür,  Avropa  və  Asiyanı  bir-birinə  çulğaĢdırmağa  çalıĢır  və  bu 
dövlətin hələ yüz illərcə yaĢayacağı Ģübhə doğurmur. Amma Rusiyada qurulan dövlətin özülü 
düzgün  qoyulmadığına  görə,  yenə  də  imperiya  xisləti  daĢıdığına  görə,  yenə  baĢqa  xalqları 
zülm altında saxladığına, onlara azadlıq vermək istəmədiyinə görə, dünyanı hədələdiyinə görə 
70  ildən  sonra  tam  dağıldı.  Atatürkün  dahiliyisə  oradadır  ki,  onun  qurduğu  cümhuriyyətdə 
hakimiyyət  qeydsiz-Ģərtsiz  millətindir  və  onun  üstündə  qurulubdur,  Böyük  Millət  Məclisi  də 
həmiĢə bu məsələləri yerinə yetirir. 
 
Mustafa  Kamal  PaĢa  Atatürk  dünyaya  yeni  baxıĢ  gətirdi.  Onun  çağında  dünya  üç  yerə 
bölünürdü:  kapitalist  sistemi,  sosialist  sistemi,  üçüncü  dünya.  Kapitalist  sistemi  baĢda 
dururdu.  Üçüncü  dünya  dövlətlərinin  əksəriyyətində  azadlıq  metodu  Mustafa  Kamalın 
metoduydu. Məsələn, deyək ki, Misirdə ingilisləri qovur, hakimiyyəti ələ alır və Misri müstəqil 
edirlər.  Eyni  hadisə  Ġraqda,  Suriyada,  Livanda,  ta  Çində,  Hindistanda  baĢ  verir.  Bu,  yeni  - 
üçüncü dünya dövlətlərinin azadolma metodudur. 
 
…Atatürkün ideyaları nəinki sağlığında, hətta ölümündən sonra da yol göstən mayakdır və bu 
mayaka göz yummaq ağır itkilərlə sonuclanır. Məsələn, o dəfələrlə deyib ki, bugünkü Sovetlər 
Birliyində dinbir-qanbir qardaĢlarımız yaĢayır; bir zaman gələcək, bu dövlət çökəcək, o zaman 
qardaĢlarımız  azadlıq  istəyəcəklər;  onların  sizə  müraciət  etməsini  gözləmədən  siz  bu  günə 
hazır  olun  və  anında  yardıma  yetin.  Yaxud  Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisində  o  durub