ƏSRƏ BƏrabər bġR ĠLĠn salnaməSĠ

ARTIRMA 
"Ümumiyyətlə,  mənim  çox  böyük  arzumdur  ki,  Azərbaycanda  mətbuat  inkiĢaf  etsin, 
geniĢlənsin.  Bəzən  hansısa  bir  ölkədə,  məsələn  1000  jurnalistin  toplantısının  keçirildiyini 
eĢidəndə buna həsəd aparıram - kaĢ yaxın vaxtlarda Azərbaycanın da heç olmazsa 500-700 
jurnalistinin  qurultayının  keçirildiyini  eĢidəydik,  yəni  bu  boyda  söz  əsgərləri  ordumuzun 
olduğunu  görəydik.  Düzünə  qalanda, jurnalistikamızın  inkiĢafından  narazı  da deyiləm,  çünki 
yazarlarımız  belə  ağır Ģəraitdə  həqiqətən  fədakarlıq göstərirlər  -  aylarla  pul  yox,  maaĢ yox, 
yaxĢı  geyimləri  yox,  evdə  yeyimləri  yox,  normal  yaĢayıĢ  Ģəraitləri  yox,  bunun  heç  gileyini, 
davasını da etmirlər"
. (Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", 
Bakı, 1999, s. 88).  
Milli  mənsubluğundan  asılı  olmayaraq  hər  bir  vətəndaĢın  hüquqlarının  qorunmasını  dövlətin 
baĢlıca  siyasətinə  çevirməyə  çalıĢan  prezident  16  sentyabrda  nəinki  Azərbaycanda,  hətta 
dünyanın  bir  çox  inkiĢaf  etmiĢ  mədəni  ölkələrində  indiyədək  bənzəri  olmayan  "Azərbaycan 
Respublikasında  yaĢayan  milli  azlıq,  azsaylı  xalq  və  etnik  qrupların  hüquq  və  azadlıqlarının 
qorunması,  dil  və  mədəniyyətinin  inkiĢafı  üçün  dövlət  yardımı  haqqında"  fərman  verdi.  Bu 
sənəd  Azərbaycanda  insan  azadlığı  haqqında  deyilənlərin  söz  olaraq  qalmadığının  ən  aydın 
göstəricisiydi və çox keçmədən onu BMT  də bəyənərək baĢqa dövlətlərdə də bu məzmunlu 
sənədlərin qəbulunu tövsiyədə bulundu. Bu fərmana uyğun olaraq ölkəmizdə az vaxt içində 
azsaylı  xalqların  mədəniyyət  mərkəzləri  Ģəbəkəsi  geniĢləndirildi,  onların  mətbuatının,  öz 
dillərində  tədrisin  inkiĢafına  gerçək  Ģərait  yaradıldı.  (Artıq  1993-ün  baĢlanğıcında  Təhsil 
Nazirliyi ləzgi, udi, kürd, talıĢ və b. dillərdə ibtidai sinif dərsliklərini hazırlayıb ortaya qoydu). 
Ə.Elçibəyin 20  avqustda  imzaladığı  və 19  sentyabrda dərc  edilməsiylə qüvvəyə minən 
"Dini 
etiqad  azadlığı  haqqında"
  qanunsa  Azərbaycanda  dini  dözümlülüyün  dövlət  səviyyəsində 
qorunmasına təminat verdi və ölkənin demokratik imicinin möhkəmlənməsinə yardımçı oldu. 
Onu  da  qeyd  edim  ki,  prezident  Elçibəy  sosial  sahəyə  yalnız  təqaüdlərin  artırılması,  yaxud 
kimlərəsə  maddi  yardım  göstərilməsi  kimi  dar  və  cılız  təsəvvürlə  yox,  bütövlükdə  xalqın 
mənəvi-əxlaqi-psixolji-iqtisadi  durumunun  kompleks  halında  yaxĢılaĢdırılması  baxımından 
yanaĢırdı və yuxarıda adlarını çəkdiyimiz fərman və qanun, baĢqa bir çox mühüm sənədlər də 
Elçibəyin məhz belə geniĢ "sosial ədalət" anlayıĢının məhsuluydu. Bu məsələyə özü aydınlıq 
gətirir: 
"
-…Bütövlüdə götürdükdə "sosial sahə" tamam baĢqa məfhumdur, çox geniĢ anlayıĢdır. 
 
Bir  örnək  götürək.  Ölkəmizdə  hansı  xalqlar  yaĢayır  və  bu  xalqların  bir-birinə  münasibəti 

necədir, bu münasibətlər necə qurulmalıdır? Bu, əvvəlcədən milli məsələ kimi tanınıb, onun 
digər tərəfisə sırf sosial məsələdir. Məsələn, biz azsaylı xalqlara mədəniyyət hüququ verdik.
 
-Yanılmıramsa  bu,  Sizin  azsaylı  xalqların  hüquq  və  azadlıqlarının  qorunması,  dil  və 
mədəniyyətinin inkiĢafına dövlət yardımı haqqında fərmanınızla oldu?
 
-Bəli, sonradan da kürd dilində, talıĢ dilində, ləzgi dilində... qəzetlər çıxartdırdıq. Məhz həmin 
qəzetlərə pul buraxdıq.
 
-Bəy,  yeri  gəlmiĢkən  bir  Ģeyi  əlavə  etmək  istəyirəm.  Biz  1992-93-də  Təhsil  Nazirliyində  çox 
sürətlə həmin xalqlarçün ibtidai siniflər həcmində "Kürd dili", "Ləzgi dili", "TalıĢ dili", "Tat dili", 
"Udi  dili"  və  b.  dərsliklər  hazırlatdıq.  Həmin  dərsliklərin  hamısı  indi  çapdan  çıxıb  və  həmin 
xalqların uĢaqları o kitablardan dərs keçir.
 
-Siz təsəvvür edin ki, keçmiĢ Sovet Ġttifaqında heç bir dövlət bunu etməyib. Heç bir dövlətdə 
belə Ģey yoxdur. Nə Rusiya bunu eləyib, nə Ukrayna, nə də Latviya, Litva, Estoniya. 
 
Bu,  sosial  münasibətlərin  millətlərin,  xalqların  bir-birinə  sosial  münasibətinin  həlledici 
amillərindən  birisidir.  Demək,  məsələn,  kürd  fikirləĢir  ki,  bəli,  mən  özümü  sənəddə  "kürd" 
yazacağam,  kürd  dilində  qəzetimi  oxuyacağam,  kürd  mədəniyyət  mərkəzi  açacağam. 
Cəmiyyətin  içində  xırda  və  böyük  milli  hisslər  ola  bilər.  Biz  bu  tənasübsüzlüyü  aradan 
qaldırmağa çalıĢdıq ki, cəmiyyət bir-birini didməsin, bir-birinə uyuĢsun. Bu, sosial ədalətin bir 
Ģərtidir
". 
 
Yaxud: 
"
Min illərdir insanların din inancı var. Azərbaycanda da neçə din var. Burada, əlbəttə, aparıcı 
din  islamdır.  Ġslama  qarĢı,  ola bilsin ki, xristian müqaviməti  də,  yəhudi müqaviməti  də var. 
Yəhudilərin xristianlara qarĢı da müqaviməti var. Bəs biz Azərbaycanda bunun olmamasıyçün 
nə etməliydik? Mən bi prezident kimi həm məscidə getdim, həm kilsəyə, həm də sinaqoqa. 
Onların ruhaniləriylə və orada ibadət edən sadə insanlarla görüĢdüm, onların ehtiyaclarıyla, 
Allah  evlərinin  ehtiyaclarıyla  maraqlandım.  Orada  mənə  öz  problemləri  haqqında  ağız 
açanlardan  köməyimi  əsirgəmədim.  Bununla  onlara  baĢa  saldım  ki,  sizə  də,  dininizə  də 
hörmət və rəğbətim var. Prezident fondundan 1 milyon rubl məscidə, 1 milyon rubl da kilsəyə 
buraxdım. Yəhudilərin burada iki sinaqoqu var, çünki iki təriqətləri var. Onlara da 1 milyon 
ayırdım və dedim ki, iki olduğunuza görə pulu da iki yerə böləcəyəm. Beləliklə, hərəsinə 500 
min rubl verdim ki, biri digərindən inciməsin. Və hər ikisinə də ziyarətə getdim. Bununla mən 
öz dövlətimizdəki bütün dinlərə qayğımı göstərdim və sübut etdim ki, Azərbaycanda heç bir 
dini  ayrı-seçkiliyə  yol  verilməyəcək.  Sinaqoqdakı  çıxıĢımda  dəfələrlə  xahiĢ  etdim  ki,  siz 
vəziyyətin  ağırlığına  dözməyib  ölkəmizdən  çıxıb  gedə  bilərsiniz,  getməyin  -  sonra  peĢman 
olacaqsınız. Bizim ölkədə vəziyyət lap yaxĢı olacaq. Siz bizim vətəndaĢlarımızsınız, sizi həmiĢə 
qoruyacağıq. 
 
Bütün  xarici  səfərlərimdə  mən  özümlə  Ģeyxülislamı,  pravoslav  kilsəsinin  baĢ  keĢiĢini  və 
sinaqoqun böyüyünü aparırdım. 
 
…Biz göstərmək istədik ki, Tanrının göndərdiyi kitabların əsasındakı dinlərə sayğıyla yanaĢırıq 
və heç bir sahədə onlara fərq qoymuruq
". 
 
Yaxud: 
"Orta təbəqə nədir? AĢağıdan olan təĢəbbüskar qruplara geniĢ imkanlar yaradırsan və onlar 
ortabab imkanlı, əlində pulu olan orta varlıya çevrilir, tam varlıya yox. Məhz bu orta təbəqəyə 

bəzən cəmiyyətin "qızıl qat"ı deyilir. Nədir bu qızıl qat və o nəyə lazımdır? Tarix sübut edib ki, 
yoxsullar həmiĢə varlılara çox nifrət bəsləyir. Amma bu orta təbəqə nə yoxsullara aiddir, nə 
də  varlılara  və  o,  yoxsulların  varlılara  qarĢı  üsyanının  qarĢısını  alır.  Belə  ki,  yoxsullara 
müəyyən  Ģərait  yaradır,  onları  özünə  tərəf  çəkir,  münasibətləri  tarazlaĢdırır.  Çünki  o 
tarazlaĢdırmasa "qızıl qat" dağıla bilər. 
 
Bəli, orta təbəqəni formalaĢdırırsan və o, cəmiyyətdə bir dəngə, müvazinət yaradır - qoymur 
ki, üsyanlar, fırtınalar baĢ versin. Varlılar yuxarıdan yoxsulları tam soyub əzmək istəyəndə bu 
orta sinif ona imkan vermir. Və nəhayət, o, inhisara qarĢı mübarizədə çox gərəkli vasitədir. 
Həmin mübarizənin binası bugündən qoyulmalıdır. Amerikada inhisara qarĢı böyük qanunlar 
verirlər,  çünki  vaxtilə elə  inhisarlar yaranıb  ki,  indi  onu  dağıtmaq  çox  çətindir.  Amma  bizdə 
inhisar hələ yaranmayıb - onun çox kövrək cücərtiləri, bir də yoxsul təbəqə var. Orta təbəqəni 
yaratmaqla  həm  inhisarın  qabağını  alırsan,  həm  də  aĢağı  təbəqədə  təĢəbbüskara  Ģərait 
yaradırsan,  o  da  fəaliyyətini  gücləndirir,  keçir  orta  təbəqəyə.  Bu,  baĢqa  mühüm  sosial 
problemdir. Orta təbəqənin meydana gəlməsi bu gün də cəmiyyətdə əsas problemlərdəndir"
.  
"Bu problem (
orta təbəqənin yaradılması - Ə.T.
) həll edildikdən sonra keçirsən peĢələr üzrə 
təbəqələr  arasındakı  münasibətləri  nizamlamağa.  Məsələn,  müəllimlər  həkimlərə  bir  cür, 
həkimlər hakimlərə, prokurorlara baĢqa cür baxır. Bu münasibəti aradan götürmək gərəkdir. 
 
Bu  sosial-iqtisadi  problemin  həllindən  ötrü  hökmən  böyük  islahatlar  lazımdır.  Biz  buna 
baĢladıq maarif islahatından, yəni müəllimlərin, məktəblərin vəziyyətini yaxĢılaĢdırmağa və s. 
çalıĢdıq.  Bu  sahədə  durum  yaxĢılaĢmayacaqsa  cəmiyyət  normallıqdan  çıxacaq.  Belə 
cəmiyyətin evi yıxılıb. Ġkinci isə həkimlərə, səhiyyəyə keçəcəkdik. Ola bilsin səhiyyə pullu da 
olsun,  pulsuz  da  olsun  -  ölkənin  var-dövləti  artdıqca  xüsusi  xəstəxanalar  yaradılır,  ayrı-ayrı 
səhiyyə  xidməti  ocaqları  yaradılır.  Onların  geniĢlənməsinə  icazə  verəcəksən  ki,  dövlətin 
himayəsində xüsusi özəlləĢdirmə sistemi geniĢlənsin, səhiyyədə özəl sektor yaransın". 
 
Yaxud: 
"BaĢqa olduqca önəmli bir sosial problem onunla Ģərtlənir ki, insanlar azad danıĢmaq istəyir. 
Onun  həlli  üçünsə  mətbuat  azad  edilməli  və  azad  partiyalar  yaradılmalıdır.  Bilən  bilir  ki, 
müstəqil  partiyaların  hamısı  bizim  vaxtımızda  qeydə  alınıb.  Elə  partiyalar  və  ictimai 
cəmiyyətlər  var  ki,  biz  qeydiyyata  almıĢıq,  indisə  qeydiyyatdan  çıxarırlar,  ləğv  edirlər. 
Məsələn, Ġslam Partiyası bizim vaxımızda qeydə alınmıĢdı, ancaq görün indi nə günə düĢdü. 
Bizim  dövrümüzdə  qeydiyyatdan  keçmiĢ  Azərbaycan  Demokrat  Partiyası  indi  yenidən 
qeydiyyatdan keçirilmir. Xeyriyyə cəmiyyətlərinin çoxuna damğa vuraraq ləğv etdilər, bilə-bilə 
iflasa uğratdılar, çünki inhisar yuxarıdakıların əlindədir". 
 
Yaxud: 
"
Götürək  baĢqa  sahələrdəki  sosial  məsələləri.  Məsələn,  hüquq  sistemini.  Biz  hakimlərin 
seçkisini  keçirməyə  hazırlaĢırdıq  və  bu,  hüquq  sistemində  ciddi  islahat  olacaqdı. 
Prokurorluqda da islahatlar gözlənilirdi  - baĢ prokurorluq ləğv ediləcəkdi, çünki ona ehtiyac 
yoxdur.  BaĢ  prokurorluq  insanları  istədiyi  kimi  əzmək,  tutmaq,  yaxud  buraxmaq  orqanına 
çevrilməməlidir. Prokuror nədir - dövlət ittihamçısı. Deməli, vəkillə onun hüququ bərabərdir, 
onunkundan  artıq  ola  bilməz.  Ancaq  bizdə  prokurorlar  az  qala  məhkəmələrə  öz  iradələrini 
qəbul etdirirlər. Onu ya tam götürməyi, ya da bir Ģöbə kimi Ədliyyə Nazirliyinə tabe etməyi 
düĢünürdük.  Ancaq  hüquq  sistemində  keçirdiyimiz  ən  ciddi  islahat  həbsxanaları  Ədliyyə 
Nazirliyinə tabe etdirmək oldu. 
 

-Deyəsən, bu, keçmiĢ Sovetlər Birliyinə daxil olan ölkələr içərisində ilk təĢəbbüsdü?
 
-
Doğrudur. Bundan sonra sərhəd qoĢunlarını MTN-in tabeliyindən çıxardıq, çünki onun MTN-ə 
dəxli yoxdur - ordu qüvvəsidir, qoy sərhədləri qorusun. 
 
Bax,  bütün  bunlar  ictimai  münasibətlərə  təsir  edən  olduqca  əhəmiyyətli  sosial  amillərdir. 
Məsələn, baĢ prokurorluğun olması bu gün də Azərbaycana bir bəladır
".
 
(Ə.Elçibəyin Ə.Tahirzadə ilə söhbətindən. - "Elçibəylə 13 saat üz-üzə", Bakı, 1999, s.49-53). 
Ġnsanların  və  kollektivlərin  öz  fikrini  sərbəst  bildirməsini  də  Elçibəy,  göründüyü  kimi,  güclü 
dövlətin sosial sərvətlərindən sayırdı. Öz VƏTƏNDAġ'ını iqtidar və müxalifətə parçalamayaraq 
onlara  eyni  cür  -  həssaslıqla  yanaĢmanın  nəticəsidir  ki,  yeni  yaranan  partiyalar  və  baĢqa 
ictimai-siyasi qurumlar maneəsiz olaraq dövlət qeydiyyatından keçirilirdi.  
VətəndaĢ  həmrəyliyi  ideyasını  quru  Ģüarla  deyil,  demokratik  qanunlarla  gerçəkləĢdirməyə 
çalıĢan  prezident  ölkədə  iqtidar  -  müxalifət  qarĢıdurmasının  yaranmamasından  ötrü 
müxalifətin  cəmiyyətin  vacib  komponenti  kimi  rəsmən  tanınması,  onun  tənqid,  irad  və 
təkliflərinin  nəzərə  alınması  yolunu  tutmuĢdu.  AMĠP-in  sədri  Etibar  Məmmədov  ana 
müxalifətin  baĢçısı  kimi  qəbul  edilir,  o,  bütün  rəsmi  dövlət  tədbirlərində  müxalifəti  təmsil 
etməkçün  dəvət  olunurdu.  (Çox  təəssüf  ki,  əsassız  Ģəxsi  iddialar  müxalifətə  iqtidarla 
konstruktiv  əməkdaĢlıq  qurmağa  imkan  vermədi  və  o,  sonralar  hakimiyyətə  qarĢı  dağıdıcı, 
pozucu fəaliyyətə keçdi). 
Artıq Azərbaycan beynəlxalq aləmdə ciddi demokratik bir dövlət imici qazanmıĢdı və çox qısa 
vaxtda  buna  nail  olması  hər  Ģeydən  öncə  prezident  Elçibəyin  gördüyü  iĢlərin  sonucuydu. 
Görünür,  elə  bu  üzdəndir  ki,  "görünməz  əl"  yenə  iĢə  düĢdü  və  ölkəmizdəki  demokratik 
dəyiĢikliklər  prosesinə  kölgə  salan  hadisələr  baĢ  verdi.  Məsələn,  24  sentyabrda  "Aydınlıq" 
qəzetinin  baĢ  redaktoru  Mahal  Ġsmayıloğlunu  və  1  oktyabrda  "Ayna"  qəzetinin  məsul 
redaktoru  Cahangir  Hüseynovu  döyən  daxili  iĢlər  naziri  Ġsgəndər  Həmidovun  hərəkəti  ölkə 
KĠV-nin  haqlı  narazılığına  səbəb  oldu.  3  oktyabrda  onların  rəhbərləri  rəsmi  dövlət  qəzeti 
"Azərbaycan"da  (oktyabrdan  "Azərbaycan"  "Həyat"ı  əvəz  etməyə  baĢlamıĢdı)  prezidentə 
müraciətlərini  yetirərək  xəbərdarlıq  etdilər  ki,  "vətəndaĢları  hər  cür  zorakılıqdan  məhz  özü 
qorumalı olan DĠN get-gedə zorakılıq aparatına, qanunsuzluq mücəssəməsinə çevrilir". 
Ġctimai rəydə az qala milli qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmıĢ nazir öz hərəkətlərindən qətiyyən 
peĢman olmadı və dövlətin nüfuzunu xilas etməyə çalıĢan prezident Elçibəy və parlamentin 
spikeri Ġsa Qəmbər onun əvəzində jurnalistlərdən üzr istədilər. (1993-ün iyunundan sonrasa 
jurnalistlərin döyülməsi, təhqir, həbs olunması adi hala çevrildi, ancaq dövlət baĢçısı saysız-
hesabsız  belə  faktlara  münasibət  bildirməməklə  onların  cəzalandırılmasına  əslində  rəvac 
verdi). 
Mətbuat  azadlığını  ən  mühüm  demokratik  uğur  sayan  Bəy  hələ  neçə  illər  öncə  özünün 
karikaturalarının  qəzetlərdə  çıxmasını  müsbət  hal  sayırdı  ki,  baĢqa  siyasi  xadimlər  və 
bütövlükdə cəmiyyət buna öyrəĢsin. O, prezident olarkən də çoxlu karikaturalarını görüncə, 
ünvanına  yönəldilmiĢ  tənqidi  yazıları  oxuduqca  bunu  normal  qarĢılayır  və  mətbuatın  belə 
çıxıĢlarının  qarĢısını  almağa  çalıĢanları  kəskin  danlayırdı.  Ancaq,  görünür,  cəmiyyət  bu 
dərəcədə  demokratikləĢməni  "həzm  etməyə"  hələ  hazır  deyilmiĢ.  Prezidentin  mətbuat 
xidmətinin  9  oktyabr  tarixli  müraciəti  bunu  aydınca  göstərir.  Həmin  müraciətdə  oxuyuruq: 
"Qəzetlərdə  nəinki  siyasi  və  ictimai  məsələlər,  hətta  xırda  məiĢət  məsələləri,  Ģəxsi  iĢlər 
barədə "prezidentə açıq məktub"ların dərc edilməsi adi hal olmuĢdur. Bəzi məktub müəllifləri 

çox vaxt adi nəzakət qaydalarına məhəl qoymurlar. Bayağı karikaturaların əksəriyyəti heç bir 
demokratiya  qaydalarına  sığmayan  hörmətsizlik  nümunəsidir"
.  Xüsusən  Nemət  Pənahovun 
"Meydan",  ZərdüĢt  Əlizadənin  "Ġstiqlal",  Babək  Hüseynovun  "Aydınlıq"  qəzetləri  prezidentin 
Ģəxsiyyətini  təhqir  etməkçün  kiçicik  fürsəti  də  əldən  buraxmırdılar  və  çox  təəssüf ki,  dövlət 
mətbuatda  təhqirin  məhkəmələrlə  cəzalandırılması  kimi  demokratik  ənənənin  tətbiqinə 
baĢlamadığına görə, həmin təhqirlərə yol vermiĢ mətbuatın özündən Ġ.Həmidovun hərəkətləri 
üstündə tez-tez üzr istəməyə məhkum olundu. 
Təsadüfi deyil  ki,  tək-tük  qanqaraldıcı faktların da olmasına  baxmayaraq  bütövlükdə  ölkədə 
demokratiyanın  inamla  irəlilədiyinə  inanan  Marqaret  Tetçer  "Qafqazda  ən  böyük 
demokrat" adlandırdığı Əbülfəz Elçibəyə sentyabrın sonunda göndərdiyi məktubda yazırdı: 
"Azad və demokratik Azərbaycan naminə Ģəxsən Sizin göstərdiyiniz səylərə heyran olduğumu 
da ifadə etmək istəyirəm"
. Bu, prezidentin fəaliyyətinə verilən ən obyektiv qiymətdi.  
YÜZ GÜNÜN HESABATI 
Nədənsə,  Bəyi  istəyənlər  də,  istəməyənlər  də  onun  prezidentliyinin  100  gününü  saymağa 
xeyli  öncədən  giriĢmiĢdilər.  100  gün  tamam  olunca  həm  iqtidar  (əslində  beləsi  vardımı?!), 
həm də müxalifət qəzetləri onun fəaliyyətini mikroskopla araĢdırmağa baĢladı. "Azərbaycan" 
qəzeti prezidentin 100 gününə bütöv bir səhifə ayırdı (26 sentyabr). Burada 3 ay 10 gündə 
görülən iĢlərə yekun vuruldu. Öncə ayrı-ayrı Ģəxslər 100 günün nəticələrini dəyərləndirdilər.  
Xarici  iqtisadi  əlaqələr  nazirinin  I  müavini  Rauf  Qarayev  bildirirdi  ki,  bu  müddətdə  ölkədə 
siyasi  sabitlik  yaradılıb  və  qanunçuluğa  riayət  olunur.  May  ayında  büdcədə  2  milyon  dollar 
vardı.  Ġki  ayda  bu  məbləğ  on  milyonlarca  dollara  çatıb.  Xarici  Ģirkətlərlə  əlaqələr 
geniĢləndirilib. 
"Azadlıq"  qəzetinin  redaktoru  Qənimət  Zahidov  ölkədaxili  maraqların  yeni  anlam  üzərində 
qurulduğunu  göstərirdi.  O,  qeyd  edirdi  ki,  daxili  siyasət  mütəhərrikləĢir;  xarici  siyasət 
təmayülləri  sürətlə  əvəzlənir.  Dövlət  üzünü  daha  sivilizasiyalı  cəmiyyətlərə  çevirir.  "Artıq 
Azərbaycanın özünəməxsus isti çalarları olan obrazı daha aydın görünür". 
Prezidentin  komandasını  məqbul,  ancaq  kadr  siyasətini  qeyri-məqbul  sayan  Qənimət  bəy 
müxalifətin roluna da qiymət verir: "...Bizim müxalifət bir çox epizodlarda qərəzlə yüksəlmiĢ 
rollarla  oynayırlar.  ...Bu  qərəz  ümumdövlət  səviyyəsində  ümumiləĢdirilir  və  ya  buna  cəhd 
göstərilir". 
Məncə,  "heç  kimin  tənqidi  üzərində  tabu  yoxdur.  Bu,  yeni  cəmiyyətin  mühüm 
qələbələrindəndir"  söyləyən  Qənimət  bəy  Elçibəy  hakimiyyətinin  ən  dəyərli  nailiyyətlərindən 
birini haqlı olaraq qabardır. 
"Azərbaycan"  qəzetinin  həmin  səhifədə  göz  önünə  qoyduğu  araĢdırmalara  görə, 
ümumiyyətlə, 100 gündə aĢağıdakı uğurlar qazanılıb. 
ĠQTĠSADĠYYATDA:  milli  valyuta  dövriyyəyə  buraxılıb  (15  avqust);  ticarət  müəssisələri 
kommersiyalaĢdırılıb;  Ləl-Cəvahirat  Fondu  yaradılıb;  valyuta  fondu  20  dəfədən  çox  artıb; 
Xəzərdəki neft yataqlarının birgə istismarı haqqında "Bi-Pi / Statoyl" alyansıyla razılaĢma əldə 
olunub. 
EYNĠ  ZAMANDA:  inflyasiya  davam  edib;  çörəyin  qiyməti  10  manatadək  qalxıb;  benzinin, 
siqaretin qiyməti artıb. 
POLĠS SĠSTEMĠNDƏ: bələdiyyə polisi, gömrük polisi yaradılıb; ekoloji polis iĢə baĢlayıb; polisə 

əlavə hüquqlar verilib; Bərdə, ġəki, Ağcabədi, Astara və b. yerlərdəki böyük silahlı cinayətkar 
qruplar zərərsizləĢdirilib; xarici banklarda saxlanan haram pulların izinə düĢülüb; Hacı Əbdül 
və Rüfət Ağayev həbs ediliblər. 
QANUNVERĠCĠLĠK  SAHƏSĠNDƏ:  prezidentin  fərmanıyla  milli  azlıqların  və  etnik  qrupların 
mədəni  inkiĢafının  hüquqi  təminatı  gücləndirilib;  qəzetlərə  dotasiya  verilib;  siyasi  partiyalar 
haqqında, KĠV haqqında, etiqad azadlığı haqqında qanunlar qüvvəyə minib; sosial təminat və 
pensiya haqqında qanun yeni layihədə qəbul edilib. 
BEYNƏLXALQ HƏYATDA: Azərbaycan YUNESKO-nun üzvü olub; Türkiyə, Ġran, ABġ, Ġngiltərə 
və  Fransada  Azərbaycanın  səfirlikləri  yaradılıb;  Azərbaycan  Qara  dəniz  hövzəsi  ölkələrinin 
Ġstanbul  sammitində  iĢtirak  edib;  Azərbaycan  Helsinki  Yekun  aktına  imza  atıb;  Marqaret 
Tetçer Bakıya gəlib. 
HƏRBĠ SAHƏDƏ: keçmiĢ ġaumyan (kənd) rayonunda ilk qələbə qazanılıb; müharibədə hərbi 
və psixoloci üstünlük əldə edilib; Ağdərənin böyük hissəsi düĢməndən təmizlənib; Sərsəng su 
anbarı nəzarət altına alınıb, Kəlbəcər yolu açılıb; Laçın dəhlizinə artilleriya nəzarətimiz yaranıb 
və  ermənilərin  buradan  hərbi  məqsədli  gediĢ-gəliĢi  kəsilib;  Xocavənd  (keçmiĢ  Martuni) 
düĢməndən təmizlənib; BaĢkənddə (Gədəbəy) quldur yuvası darmadağın edilib... və b. 
Unutmamalıyıq  ki,  bütün  bu  uğurlar  MÜHARĠBƏ  APARAN  ÖLKƏDƏ  qazanılıb.  Müharibə 
əslində islahatların ləngidilməsinin ən baĢlıca səbəbkarıydı. 
Ön  cəbhədəki  uğurları,  ilk  iqtisadi  islahat  cəhdlərini,  hüquq-mühafizə  orqanlarındakı 
sistemləĢdirmə  və təmizləmələri, vəzifələrə  pulsuz  təyinatları,  siyasi  halallığın  fövqəladə ruh 
yüksəkliyi yaratmasını 100 günün baĢlıca nailiyyətləri kimi dəyərləndirən "Azərbaycan" qəzeti 
bunlarısa "zəif tendensiyalar" sayır: siyasi rəhbərlik inzibati və idarəetmə rejimindənsə polis 
rejimini  gücləndirməyə  üstünlük  verir;  yerlərdə  dövlət  və  onun  qurumları  daha  az 
gücləndirilir; görülən iĢlər və onların mahiyyəti haqqında təbliğat çox zəifdir. 
Burada  Əbülfəz  Elçibəyin  "qanunu  pozub  AXC-nin  sədri  vəzifəsində  qalması"  onun  ən  zəif 
addımı sayılır. Yeri gəlmiĢkən, müxalifətin də baĢlıca iradlarından birini təĢkil edən bu müddəa 
əsassızdı,  çünki  AXC  partiya  yox,  siyasi  hərəkatdı  və  qanun  hərəkat  baĢçısının  prezident 
olmasını  yasaqlamırdı.  Əslində  Bəyin  Cəbhə  sədrliyindən  uzaqlaĢmasını  tələb  edənlər  bu 
döyüĢkən qüvvəni onun əlindən çıxarmağa çalıĢırdılar. (Maraqlıdır ki, AXC sədrliyindən istefa 
verməməsini Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev də prezident Əbülfəz Elçibəyin ciddi 
siyasi  səhvi  adlandırırdı,  halbuki  onun  özü  də  həm  bu  vaxt  YAP-a  sədrlik  edirdi,  həm  də 
prezident olduqdan sonra qanunu doğrudan-doğruya pozaraq YAP-ın sədrliyindən çıxmadı).  
Bütün bu nailiyyətlər bəs müxalifətçilərin gözündə necə görünürdü? Məsələn, ASDP MK üzvü 
Abil  Hüseynov  "Azərbaycan"  qəzetinin  həmin  səhifəsində  deyirdi:  "Yeganə  Ģeylə  öyünə 
bilərlər  -  Azərbaycanda  indi  az-çox  sabit  vəziyyət  yaranıb".  Onun  fikrinə  görə,  Azərbaycan 
"beynəlxalq təĢkilatlara üzv olaraq, onların nizamnaməsini qəbul edərək, öhdəliklər götürərək 
MÜSTƏQĠLLĠYĠNĠ ĠTĠRĠR" (?!). 
"Azərbaycan" qəzetinin hazırladığı bu hesabat görülmüĢ iĢləri təhlil etməyə ilk təĢəbbüs kimi 
dəyərli olsa da, təəssüf ki, çox səthi və sistemsizdir, Elçibəy iqtidarının 100 günlük uğurlarının 
həm ölçüsü, həm də tarixi əhəmiyyəti haqqında geniĢ təsəvvür yaratmağa imkan vermir. 
AMĠP  sədri  E.Məmmədov  28  sentyabrdakı  mətbuat  konfransında  Elçibəyin  prezidentliyinin 
100  gününə  qiymət  verərək  "yeni  hakimiyyətin  xalqın  ümidlərini  doğrultmadığını"  deyərək 
bildirib  ki,  "bu,  qanunsuz  hökumətdir"  və  "yaranmaqda  olan  polis  rejimi  elə  indidən 

prezidentin  nəzarətindən  çıxıb".  Çox  təəssüf  ki,  E.Məmmədovun  son  sözlərində  həqiqət  də 
yox deyil - polis (daha doğrusu, daxili iĢlər naziri və ona tabe olan bəzi rəhbər Ģəxslər) özünü 
hakimiyyət  içində  hakimiyyət  kimi  aparır  və  bəzi  hallarda  hətta  birbaĢa  prezidentlə  bağlı 
adamlara  da  güc  göstərməkdən  çəkinmirdi…  (Heyf  ki,  hələ  hər  Ģeyi  açıb  danıĢmağın  vaxtı 
çatmayıb). 
ÜZÜMÜZ QƏRBƏDĠR 
Azərbaycanın  qəti  qərbsevər  xarici  siyasət  yolu  tutduğu  artıq  sentyabr  ayından  baĢlayaraq 
heç kimdə Ģübhə doğurmurdu. Azərbaycan prezidentinin qəbul etdiyi xarici qonaqların çoxu 
Qərb və qərbyönlü dövlətlərin nümayəndələriydi. 
ABġ-ın Azərbaycandakı səfiri Riçard Mayls 16 sentyabrda öz etimadnaməsini Əbülfəz Elçibəyə 
təqdim  etdi.  Elə  bunun  ertəsi  günü  Türkiyənin  boru  kəməri  kommunikasiyaları  çəkmək 
sahəsində  ixtisaslaĢmıĢ  firmalarının  nümayəndələriylə  görüĢən  prezident,  sözsüz  ki,  ilk 
növbədə Azərbaycan neftinin taleyini düĢünürdü. 
Misir  Ərəb  Respublikasının  vəqflər  naziri  Məhəmməd  Əli  Məhcub  baĢda  olmaqla  bu  ölkənin 
nümayəndə  heyətini  qəbul  edən  (20  sentyabr)  Əbülfəz  bəy  bu  ölkəylə  hərtərəfli  əlaqələr 
qurmaq istəyini bildirdi və çox keçmədən Azərbaycanla Misrin isti münasibətləri yarandı. 
Azərbaycanın Qərbə yaxınlaĢmasında qardaĢ Türkiyənin böyük rol oynaya biləcəyini düĢünən 
prezident  əslində  dünyaya  çıxıĢımızın  bir  yolunu  da  bu  ölkədən  salmağı  üstün  tuturdu.  O, 
baĢqa  məsələlərlə  yanaĢı,  yeni  Azərbaycançün  kadrların  da  hələlik  -  ölkəmizin  öz  imkanları 
yarananadək məhz Türkiyədə hazırlanmasını məqsədəuyğun bilirdi, halbuki indiyədək bu rolu 
Rusiya  öz  üzərinə  götürmüĢdü.  21  sentyabrda  "Respublika"  sarayında  Türkiyənin  ali 
məktəblərinə  girmiĢ  tələbələrlə  Əbülfəz  Elçibəyin  görüĢü  təkcə  prezidentin  yox,  bütövlükdə 
ölkəmizin  tarixində  ən  sevincli  günlərdən  biriydi.  Test  üsulunun  təcrübədə  ilk  sınağı  olmuĢ 
imtahanlar  sonucunda  Türkiyədə  oxumaq  hüququ  qazanmıĢ  2  mindən  artıq  ən  seçmə,  ən 
savadlı  tələbəni  -  sabahımızın  qurucularını  gördükdə  Bəyin  nə  qədər  sevindiyinə  həmin 
tədbirdə  təhsil  nazirinin  müavini  kimi  iĢtirak  etmiĢ  bu  sətirlərin  yiyəsi  də  Ģahiddir.  GörüĢdə 
çıxıĢ  edən  Bəy  tələbələrimizlə  ölkə  rəhbərindən  daha  çox  böyük  qardaĢ  və  dost  kimi  ən 
səmimi  ünsiyyətdə  bulundu,  müstəqilliyimizin  möhkəmləndirilməsində  onların  yardımına 
ehtiyacımız olduğunu bu gənclərə xatırlatdı.  
Azərbaycanın ABġ-da, Böyük Britaniyada və Fransada səfirliklərinin açılması da (23 sentyabr) 
ölkəmizin  diplomatiya  salnaməsində  ən  yaddaqalan  olaylardandı.  Dövlətimiz  hələ  çox  kasıb 
olduğuna görə səfirliyin saxlanması xərclərini Türkiyə öz üzərinə götürmüĢdü. 
Elə bu arada ölkədə durum yenə gərginləĢdi. Daxili iĢlər naziri Ġsgəndər Həmidovun Naxçıvan 
MR daxili iĢlər naziri Əsgər Ələkbərovu iĢdən çıxarmaq haqqında əmrindən sonra Naxçıvanın 
1500-dən  çox  polisi  buna  etiraz  edərək  Azərbaycan  prezidentinə,  Ali  Sovetin  sədrinə,  baĢ 
prokurora  və  baĢqa  ünvanlara  məktublar  göndərməyə  baĢladı.  Muxtar  respublikada  DĠN 
məsələsi əməlli-baĢlı gərginlik qaynağına çevrildi. 
Nizami  Süleymanov  da  mətbuata  bəyanat  göndərərək  ona  qarĢı  təxribatlar  gözlənildiyi 
haqqında  hay-küy  salmağa  baĢladı.  Bu,  hər  Ģeydən  öncə,  Azərbaycan  iqtidarının 
antidemokratikliyi haqqında rəy yaratmaq məqsədi güdürdü. 
AXC  Sumqayıt  Ģəhər  Ģöbəsi  bu  vaxt  bəyanat  verərək  bildirdi  ki,  25  sentyabrda  Rusiya 
Federasiyasının  müdafiə  naziri  Pavel  Qraçov  Rusiya  KĠV-də  çıxıĢ  edərək  Yuxarı  Qarabağda 
"sülhməramlı"  qüvvələr  yerləĢdirməkdən  danıĢıb.  ġəhər  Ģöbəsi  bu  hərəkəti  "suveren 

respublikanın  ərazisinin  bir  hissəsinin  anneksiya  olunmasına  kömək  etmək"  kimi 
dəyərləndirdi. 
Sentyabrın  28-ində Böyük  Britaniyanın xarici ticarət  və iqtisadiyyat  naziri  Maykl  Hezeltaynın 
baĢçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Bəylə görüĢdü və Hezeltayn baĢ nazir Con Meycorun Ģəxsi 
məktubunu  ona  təqdim  etdi.  Məktubda  Con  Meycor  Əbülfəz  Elçibəyə  yazırdı: 
"Böyük 
Britaniya hökuməti bildirir ki, Dağlıq Qarabağın rəsmi statusu məsələsi müzakirə mövzusu ola 
bilməz  -  bu,  Azərbaycan  ərazisidir.  [...]  MünaqiĢənin  dinc  yolla  aradan  qaldırılması  hamını 
təmin edir. Lakin ilk mühüm addım atəĢin hamılıqla dayandırılmasından ibarət olmalıdır".
 
Bu  görüĢdən  sonra  prezident  Elçibəy  bəyanatla  çıxıĢ  etdi:  "Biz  Azərbaycan  ilə  Ermənistan 
arasındakı  hərbi  münaqiĢədə  atəĢi  dayandırmaq  haqqında  Soçidə  bağlanmıĢ  saziĢi 
münaqiĢəni aradan qaldırmağın mürəkkəb prosesinin yalnız bir mərhələsi kimi qiymətləndirir 
və onu münaqiĢənin ATƏM çərçivəsində xüsusi yolla aradan qaldırılmasının mərhələlərindən 
biri hesab  edirik.  [...] Problemin  bütün  cəhətlərini müzakirə  etmək və atəĢin  dayandırılması 
mexanizmlərinin  həyata  keçirilməsi  və  Ermənistanla  Azərbaycan  arasındakı  münaqiĢənin 
siyasi  vasitələrlə  aradan  qaldırılması  yolunda  meydana  çıxan  maneələri  götürmək  üçün 
səmərəli  tədbirlər  hazırlamaq  məqsədilə  yaxın  vaxtlarda  ATƏM  nümayəndələrinin  iĢtirakı  ilə 
Azərbaycan,  Ermənistan,  Rusiya,  Qazaxıstan,  Ukrayna  və  Belarusun  dövlət  baĢçılarının 
səlahiyyətli müĢavirəsinin keçirilməsini məqsədəuyğun hesab edirik". 
Nümayəndə heyətiylə aparılan danıĢıqlar möhkəm Azərbaycan - Böyük Britaniya əlaqələrinin 
özül daĢı oldu. 
Əbülfəz  bəy  sentyabrın  28-ində  ABġ  Dövlət  Departamentinin  nümayəndəsi  (sonralar  bu 
ölkənin  Azərbaycandakı  səfiri)  Riçard  Kozlariçi  qəbul  etdi.  "Ġkitərəfli  müqavilə  bağlanması 
əməkdaĢlığın  möhkəmlənməsinə  kömək  edərdi"  ümumi  fikri  görüĢdəki  danıĢıqların  aparıcı 
xəttini təĢkil etdi. 
Azərbaycanın, deyəsən, "əldən getməkdə" olduğunu görən, heç bir iqtisadi və baĢqa təzyiq 
üsullarıyla  onu  diz  çökdürməyi  bacarmayan  Rusiya  da  diplomatiya  yoluna  üstünlük  verdi. 
Rusiyanın baĢ nazirinin əvəzi olan baĢ nazirin birinci müavini Yeqor Qaydar 30 sentyabrda - 
Azərbaycanın  MDB-yə  girib-girməməsi  haqqında  müzakirələrin  geniĢləndiyi  bir  vaxtda 
ölkəmizə gəldi. Onu qəbul edən Əbülfəz bəy bu səfərin MDB məsələsiylə əlaqəsi olmadığını 
bildirdi:  "Sadəcə  olaraq,  Rusiya  münasibətlərdə  yaranan  boĢluğu  doldurmaq  üçün  ikitərəfli 
əlaqələri  geniĢləndirmək  istəyir".  MDB-yə  gəlincə,  Bəy  bu  birliyi  ciddi  qəbul  etmədiyini 
söylədi. 
Elçibəyin qətiyyətli  və tədbirli siyasəti  sayəsində yumĢalmağa məcbur  olmuĢ Rusiya Qaydar 
dövründə  Azərbaycanı  itirməməkçün  ehtiyatla  davranır,  özünün  ağalıq  niyyətlərindən  uzaq 
olduğuna  inandırmağa  çalıĢır,  açıq  təcavüzkar  hərəkətlərdən  çəkinirdi.  (Azərbaycan 
prezidentinin  24  sentyabrda  Tatarıstanın  baĢ  naziri  Filza  Həmidullinin  baĢçılığı  altındakı 
hökumət  heyətini  müstəqil  dövlətin  təmsilçiləri  kimi  qəbul  etməsinə  də  Rusiyanın  dözümlü 
münasibəti, görünür, elə bununla izah edilməlidir). 
XOCAVƏND AZAD EDĠLDĠ 
Sentyabrın  ikinci  yarısında  Azərbaycanın  hərbi  sahədə  yetərincə  ürəkaçan  irəliləyiĢləri  oldu. 
Prezident Elçibəy bütün gücünü müstəqilliyimizin qoruyucusu olan Milli Ordunun, hərbi dəniz 
və  hava  donanmasının  yaradılmasına  yönəltmiĢdi.  14  sentyabrda  o,  14  fevralın  Azərbaycan 
Hərbi Hava Qüvvələri günü kimi bayram edilməsi haqqında fərman qolladı. 

Naxçıvandan 21 sentyabrdan üzübəri Rusiyanın sərhəd qoĢunları çıxarılmağa baĢlandı. Artıq 
sentyabrda  sonuncu  Rusiya  sərhədçisi  Naxçıvanı  tərk  etdi.  Naxçıvan  sərhədi  Azərbaycanın 
özünün - Azərbaycan Dövlət Sərhədini Mühafizə Komitəsi qoĢunlarının tam nəzarətinə keçdi.  
Elə  bu  vaxt  -  21  sentyabrda  baĢqa  sərhəd  bölgəmiz  Lənkəranda  xoĢagəlməz  hadisələr  baĢ 
verdi. Burada yerləĢən batalyonun komandiri Ələkrəm Hümbətov AXC Lənkəran Ģəhər Ģöbəsi 
idarə  heyətinin  üzvü  Əliheydər  Qasımovu  yanına  çağıraraq  həbs  etdirdi  və  bu  güney 
Ģəhərində vəziyyət gərginləĢdi. Azərinform hadisəylə bağlı bildirdi: "Bakıda Ģayiələr gəzir ki, 
Lənkəranda  narahatlıqdır,  orada  az  qala  hərbi  çevriliĢ  baĢ  vermiĢ,  nəticədə  hakimiyyət 
rayonda  yerləĢən  batalyonun  komandiri  Ələkrəm  Hümmətovun  əlinə  keçmiĢdir".  Dövlət 
müĢaviri  Arif  Hacıyevsə bəyan  etdi:  "Sosial-Demokrat  Partiyası  sədrinin  müavini  Hümmətov 
tez-tez ictimai asayiĢi pozur, lakin Lənkəranda hər hansı çevriliĢ baĢ verməsindən söhbət belə 
gedə bilməz!" ("Azərbaycan" qəzeti, 9 oktyabr).  
Bu, Elçibəy dönəmində Ə.Hümmətovun ikinci özünügöstərməsi, eyni zamanda "TalıĢ - Muğan 
Respublikası"nın cücərtiləriydi. 
Bakı BirləĢmiĢ Ali Komandirlər Məktəbində kursantların ənənəvi andiçmə mərasiminə qatılaraq 
burada çıxıĢ edən (22 sentyabr) Bəy həm də məktəbin tədris korpusunu gəzdi, kafedralarla 
və  texniki  təchizatla  tanıĢ  oldu,  hərbçilərimizin  yetiĢdirilməsinə  yaxĢı  Ģərait  yaradılmasıyçün 
göstəriĢlər verdi. 
Milli  Ordumuzun  qətiyyətli  hücumları  sayəsində  23  sentyabrda  Qarabağın  ən  mühüm 
nöqtələrindən  biri olan  Xocavənd  (keçmiĢ  Martuni)  Ģəhəri  erməni  faĢistlərindən  azad  edildi. 
Bu, ordumuzun həmin çağdakı ən parlaq uğurlarındandı. 
Bu günlərdə Azərbaycanın hərbi dəniz qüvvələrinin (HDQ) də formalaĢdırılmasıyçün gərgin iĢ 
gedirdi.  HDQ-nin  qərargah  rəisi  Rafiq  Əsgərov  24  sentyabrda  mətbuatda  bildirdi  ki,  Xəzər 
donanması  bölüĢdürüləndə  Azərbaycanın  payına  cəmi  15  gəmi  düĢüb.  Donanmanın 
bölüĢdürülməsi  nəzəri  baxımdan  baĢa  çatıb,  ancaq  MDB  hərbi  dəniz  qüvvələrinin 
komandanlığı bizə orta tutumlu desant gəmilərinin verilməsini ləngidir. 
Təbii ki, Azərbaycanın bu uğurları düĢmənin bağrını çatladırdı - o, əks-hücuma keçmək, yeni 
torpaqlar  iĢğal  etmək,  bununla  da  ölkədə  sabitsizlik  yaratmaqçün  dəridən-qabıqdan  çıxırdı. 
Bütün bunların nəticəsində 28 sentyabrda prezident Elçibəy Ağdam rayonunda, Cəlilabad və 
Yardımlı rayonlarının bəzi yaĢayıĢ məntəqələrində 2 aylıq fövqəladə vəziyyət tətbiq edilməsi 
(29 sentyabrdan) haqqında fərman imzalamaq məcburiyyətində qaldı. Buna səbəb nəydi? 
Doğrudur, bu anda ordumuz çox güclü görünürdü, ancaq onun çox ciddi problemləri vardı. 
Belə ki, onun qurulmasında rus hərbçilərinə üstünlük verilməsi sayəsində Azərbaycan Ordusu 
yararsız  bir  kütləyə  çevrilmiĢdi.  P.Hüseynovun  sərrast  dediyi  kimi,  "Ordu  o  dövrdə 
Azərbaycanda ən gəlirli biznesə çevrilmiĢdi. Ġki aya vicdansız batalyon komandiri milyoner ola 
bilərdi". BoĢaldılan erməni kəndlərindəki qarət və talan orduda baĢıpozuqluğa səbəb olmuĢdu 
- çoxları müharibəyə qarət vasitəsi kimi baxırdı. Hətta uğurlu hərbi əməliyyatların arxasında 
da  dəhĢətli  gerçəklik  gizlənirdi.  Dövlət  katibi  Pənah  Hüseynov  məĢhur  "Cinayətimiz 
məğlubiyyətimizdir"  əsərində  bu  gerçəkliyi  ortaya  qoyub:  "...Türk  hərbi  mütəxəssisləri... 
Azərbaycan  ordusunun  vəziyyəti  ilə  tanıĢ  olduqdan  sonra  bütün  hücum  əməliyyatlarını 
dayandırmağı və həqiqi nizami ordu qurmaq üçün lazım gələrsə ermənilərlə atəĢkəs barədə 
razılığa  gəlməyi  təklif  etdilər.  Prezidentin  hərbi  müĢaviri  YaĢar  PaĢa  Müdafiə  Komitəsinin 
iclasında  həmin  hərbçilərin  mövqeyini  ifadə  edərkən  dəfələrlə  AĞLAMAQ  HƏDDĠNƏ  GƏLĠB 

ÇATMIġDI  və  dəfələrlə  Rəhim  Qazıyev  onunla  təhqiramiz  Ģəkildə  davranıb  dalaĢmıĢdı.  Türk 
hərbi mütəxəssislərini ən çox narahat edən qəbul olunmuĢ hərbi texnikanın səmərəsiz məhv 
edilməsi,  silahların  zay  edilməsi,  hərbi  təlim  görməmiĢ  çağırıĢçıların  döyüĢə  göndərilərək 
qırdırılması idi. Hətta bizim üçün nisbətən uğurlu olan sentyabr-oktyabr aylarında türk hərbi 
müĢavirləri təxminən 4-5 AY SONRA FƏLAKƏT OLACAĞINI dönə-dönə təkrar edib hadisələrin 
gediĢini dəyiĢdirməyə çalıĢırdılar. Lakin  NƏ  PREZĠDENT,  nə  Dövlət Müdafiə  Komitəsi,  nə  də 
Müdafiə Nazirliyi və onun BaĢ Qərargahı HƏRBĠ SAHƏYƏ MÜDAXĠLƏ EDƏ BĠLĠRDĠ. Hər Ģeyi 
Rəhim Qazıyev və Surət Hüseynov, daha doğrusu, onların yanındakı rus hərbi müĢavirləri həll 
edirdi".  
Sentyabrın 30-unda Rusiyadan Bakıya ilk hərbi müĢahidəçilər gəldi. Onların Qarabağın dağlıq 
hissəsində  və  sərhədyanı  rayonlardakı  5  zonada  yerləĢdirilməsi  nəzərdə  tutulmuĢdu.  Artıq 
buvaxtacan  Elçibəy  hakimiyyəti  2  rayonu  -  keçmiĢ  ġaumyanı  tam,  Ağdərənisə  90  faiz 
ermənilərdən  təmizləmiĢdi.  Laçının  əksər  kəndləri  əlimizdəydi,  Laçın  dəhlizinə  yalnız 
Azərbaycan Ordusu nəzarət edirdi. 
SABĠT BAĞIROV: MANATIN HƏCMĠ AYDAN-AYA ÇOXALACAQ 
Sentyabr  ayı  Azərbaycanın  həyatında  həm  də  iqtisadiyyatımızın  dirçəldilməsi  məqsədiylə 
atılan cəsarətli və gərəkli addımların bolluğuyla seçildi. Ayın 13-ündə prezident "Azərbaycan 
Respublikası  Dövlət  Neft  ġirkətinin  yaradılması  haqqında"  fərman  verdi,  gənc  və  istedadlı 
mütəxəssis  Sabit  Bağırovu  onun  prezidenti  təyin  etdi.  Bəyin  həmin  gün  verdiyi  baĢqa 
fərmanla "Azərikimya" Dövlət ġirkəti yaradıldı. 
Sabit  Bağırov  dövlətimizin  yürütdüyü  iqtisadi  siyasət  və  ümumən  iqtisadi  durumumuz 
haqqında 23 sentyabrda çox maraqlı açıqlamalar verdi. O bildirdi ki, Elçibəy dövründə əsas 
istiqamətlərdə  iqtisadi  islahatlar  aparmaqçün  dörd  dövlət  komitəsi  yaradılıb:  Dövlət  Əmlak 
Komitəsi,  Sahibkarlığa  Yardım  Komitəsi,  Torpaq  Komitəsi  və  Xarici  Ġnvestisiyalar  Komitəsi. 
Onlardan  birincisi  özəlləĢdirməni  aparmaq,  ikincisi  bazar  iqtisadiyyatı  Ģəraitində  inhisarçı 
müəssisələrin  qiymətqoyma  siyasətinə  təsir  etmək,  üçüncüsü  torpaq  islahatını  həyata 
keçirmək,  sonuncusu  ümumrespublika  investisiyalar  proqramının  hazırlanması,  xarici 
Ģirkətlərin təkliflərini təhlil etmək vəzifələrini yerinə yetirəcək. 
Sabit  bəy  bunları  da  göstərdi  ki,  dövlət  mülkiyyəti  üzərində  nəzarəti  gücləndirmək,  valyuta 
fondumuzu artırmaq, strateji malların satıĢını müvəqqəti olaraq dövlətin əlində cəmləĢdirmək, 
gömrük  fəaliyyətini  tənzimləmək,  ticarəti  liberallaĢdırmaqçün  prezident  fərmanları,  baĢqa 
sənədlər  və  normativ  aktlar  qəbul  edilib.  Milli valyutamız  dövriyyəyə  buraxılıb,  müasir  bank 
sisteminin  yaradılması  və  aztəminatlı  ailələrin  sosial  müdafiəsiylə  bağlı  dövlət  səviyyəsində 
çalıĢmalar olub. 
Minimum əmək haqqının indi 700 rubl olduğunu qeyd edən Sabit Bağırov bildirdi ki, rublun 
emissiyası  bizdən  yox,  Moskvadan  asılıdır.  Rubl  zonasına  daxil  olduğumuza  və  sərhədlər 
yetərincə bağlanmadığına görə Rusiyadakı proseslərin ardınca sürünməyə məcburuq. Hələlik 
manat və rubl paralel iĢlənəcək, manatın həcmi aydan-aya çoxalacaq. 
Sabit  bəyin  dediklərinə  bunu  əlavə  etmək  istərdim  ki,  hələ  avqust  ayından  dövriyyəyə 
buraxılan milli valyutamızın ortaya çıxması prosesinin özü də xeyli mübahisəli olmuĢdu. Hətta 
Əbülfəz  bəyin  öz  komandasında  olan  bir  çox  ciddi  iqtisadçılar  da  manatın  dövriyyəyə 
buraxılmasının  əleyhinəydilər  və  bunun  Rusiya  tərəfindən  ölkəmizin  maliyyə  sarsıntısına 
uğradılacağıyla  sonuclanmasından  çəkinirdilər.  Ancaq  məsələyə  iqtisadi  amildən  daha  çox 

tarixi-sosial  amil  kimi  yanaĢan  Əbülfəz  Elçibəy  Rusiyanın  ölkəmizə  təzyiqlərinin  qarĢısının 
alınmasında, bu ölkədən hərtərəfli asılılıqdan qurtulmağımızda da milli valyutamızın tətbiqinin 
mühüm  rol  olacağını  söyləyərək  öz  fikrindən  geri  çəkilmədi.  Əslində  Azərbaycanın  ÖZ 
PULUNU  görmək  Bəyin  uzun  illər  boyunca  ürəyində  bəslədiyi  ən  ülvi  arzulardandı  və  bu 
diləyinə çatmağın məhz onun özündən asılı olduğu bu gerçək anda ondan boyun qaçıracaq 
qədər "avam" deyildi.  
Beləliklə,  yalnız  və  yalnız  Bəyin  dediyindən  dönməməsi  sayəsində  (manatın  tətbiqinin 
gerçəkləĢdirilməsində  Sabit  Bağırovun  da  gərgin  əməyini  unutmamalıyıq)  milli  valyutamız 
həyata vəsiqə aldı və Elçibəyi dünən fikrindən daĢındırmaq istəyən həmin iqtisadçılar onun nə 
qədər uzaqgörən olduğunu və peĢəkar iqtisadçıların ozamankı öncəgörmələrini alt-üst etdiyini 
bu gün heyranlıqla boyunlarına alırlar. 
Bunu  da  bildirməyə  özümü  borclu  sayıram  ki,  yuxarıda  sadalanan  ümumdövlət  əhəmiyyətli 
iqtisadi məsələlrdən məhz Sabit Bağırovun danıĢması təsadüf yox, qanunauyğunluqdu, çünki 
strateji məsələlər üzrə dövlət müĢaviri təyin olunan gündən dövlət katibi Pənah Hüseynovun 
təĢəbbüsüylə  Prezident Aparatında  Ġqtisadi  ġura  yaradılan  günədək ölkədə  iqtisadiyyat  üzrə 
aparılan bütün proseslərə, bu sahədə dövlət orqanlarının yaradılması, qanunvericilik aktlarının 
hazırlanması  iĢlərinə,  prezidentin  onlarla  bağlı  göstəriĢlərinin  gerçəkləĢdirilməsinə  məhz 
S.Bağırov birbaĢa və dolayısıyla rəhbərlik edib.  
Elçibəy  Ġqtisadi  ġuranın  iĢində  çox  yaxından  iĢtirak  edir  və  özünün  strateji  milli  görüĢlərini 
iqtisadiyyata  da  tətbiq  etməyi  çox  gözəl  bacarırdı.  Onun  iqtidarında  maliyyə  naziri  iĢləmiĢ 
professor  Saleh  Məmmədov  yazır:  "…Əbülfəz  bəy  iqtisadçı  deyildi,  ancaq  iqtisadi 
nəzəriyyələrin əksəriyyətini onları oxumadan dərk edirdi. Biz iqtisadçılara böyük kəĢflər kimi 
görünən  bu  nəzəriyyələri  onun  özü  hər  dəfə  kəĢf  edirdi.  "Milli  iqtisadiyyatın  inkiĢafının, 
istiqlalımızın  əsasında  iqtisadi  müstəqillik  durur",  "millətin  azad  olması  üçün  fərdlər  azad 
olmalıdır", "hər kəsin iqtisadi azadlığı, iqtisadi təĢəbbüsü qorunmalıdır", "iqtisadiyyatın idarə 
edilməsində  hamı  iĢtirak  etməlidir"  kimi  Elçibəy  prinsipləri  yalnız  indiki  dövr  üçün  deyil, 
Azərbaycan  iqtisadiyyatının  inkiĢafının  əbədi  əsasını  təĢkil  edir".  ("Savalanda  görüĢənədək, 
Bəy!". Bakı, 2000, s.107). 
Prezident  Elçibəy  sözügedən  ümumi  iĢlərlə  yanaĢı,  iqtisadiyyatla  bağlı  təxirə  salınması 
mümkünsüz  bir  sıra  konkret  tədbirlərə  də  əl  atdı.  Məsələn,  artıq  yetiĢmiĢ  kənd  təsərrüfatı 
məhsullarının yığımı mühüm problem kimi qarĢıda dayanmıĢdı; Bəy 30 sentyabrda pambıq və 
üzüm  yığımının  mütəĢəkkil  keçməsini  təmin  etməkçün  xüsusi  respublika  qərargahının 
yaradılması haqqında  fərman  verdi.  Əllə  yığılan  pambığın hər kiloqramıyçün  əmək  haqqının 
məbləği və tütünün satılma qiymətləri 1 oktyabrdan artırıldı. 
Bəy  əhalinin  sosial  müdafiəsiylə  də  bağlı  ciddi  əməli  təĢəbbüslərdə  bulundu.  Onun  30 
sentyabr  tarixli  fərmanıyla  Dövlət  Sosial  Müdafiə  Fondu  yaradıldı,  1  oktyabrda  "ĠĢləməyən 
pensiyaçıların,  ali  və  orta  ixtisas  məktəbləri  tələbələrinin  sosial  müdafiəsini  gücləndirmək 
haqqında"  fərman  verildi  və  Bəyin  hələ  25  avqustda  imzaladığı  "Əlillərin  sosial  müdafiəsi 
haqqında" qanun da 1 oktyabrdan qüvvəyə mindi. 
Sentyabrın  sonunda  prezident  Elçibəyin  gərgin  əməyi  sayəsində  Xəzər  Dəniz  Donanması 
müstəqillik  statusu  qazandı.  Bu,  ölkənin  xarici  əlaqələrinin  geniĢləndirilməsinə  gözəl  imkan 
yaratdı. 
"BELƏ ADĠ VƏ DOĞMA..." 

Büdcədən  maliyyələĢdirilən  bəzi  idarə  və  təĢkilatların  iĢçilərinin  əmək  haqqının  50  faiz 
artırılması  haqqında  prezidentin  fərmanı  (5  oktyabr)  onun  əhalinin  sosial  durumunun 
yaxĢılaĢdırılmasında növbəti addımıydı. 
Oktyabrın  baĢlanğıcı  pambıq  yığımının  Azərbaycanda  ənənəvi  qızğın  çağıdır.  Pambığın 
toplanmasında  yaranmıĢ  xoĢagəlməz  vəziyyəti  araĢdırmaq  və  qaydaya  salmaq  məqsədiylə 
Bəy 6 oktyabrda Sabirabada gedərək pambıqçılıq rayonları rəhbərlərinin müĢavirəsini keçirdi. 
O, əməkçiləri yığımda mütəĢəkkillik göstərməyə çağırdı. 
Məncə,  Sabirabad  səfəri  Bəyin  prezidentlik  tarixində  ən  iĢıqlı  səhifələrdəndir.  Biz  orada  da 
xalqa ağalıq etmək iddiasından çox-çox uzaq olan, əksinə, onun qulluqçusu vəzifəsini yerinə 
yetirməyə  çalıĢan  ən  sadə,  ən  səmimi  bir  ĠNSANIN  rəhbərlik  üslubuyla  tanıĢ  olduq.  Ġndi  - 
prezidentin  hər  bir  səfərinin  az  qala  bayram  edilərək  həftələrlə  sürən  teleĢoularda  təqdim 
edilməsinə  və  bu  məqsədə  yüzlərcə  insanın  qüvvəsinin  və  hədsiz  DÖVLƏT  vəsaitinin  sərf 
edilməsinə  öyrəncəli olduğumuz  bir zamanda bəlkə  də heç  kəs ağlına  gətirə  bilməz  ki,  Bəy 
rayonda  onu  qarĢılamaqçün  xüsusi  hazırlıq  iĢi  görülməməsinə  göstəriĢ  vermiĢdi,  çünki, 
ümumiyyətlə, reklamı sevməyən  prezident bu tədbiri  siyasi Ģouya  çevirməklə  ondan  Ģəxsən 
ÖZÜNÜN  yararlanmasına  deyil,  ölkənin  xeyriyçün  nəsə  əldə  etməyə  can  atırdı.  O, 
müĢavirələrdə rəhbərin həmiĢə "basıb-kəsməsinə" alıĢmıĢ adamların qarĢısında çıxıĢ edərkən 
də öz təbiətinə sadiq qaldı, TƏBƏƏLƏRĠNƏ yox, SOYDAġLARINA üz tutaraq onları alın təriylə 
becərdikləri,  Allahın  onlara  bəxĢ  etdiyi  neməti  yığmağa  çağırdı,  bununçün  heç  bir  inzibati 
tədbirə  əl  atılmayacağını,  körpə  məktəblilərdən  istifadə  edilməyəcəyini  bildirdi.  ("Dəmir  əl" 
arzusunda  olanlar  bu  davranıĢa  neçə-neçə  illər  sonra  da  lağ  edib  gülürdülər,  çünki  onlar 
rəhbərin "miskin" xalqın səviyyəsinə ENMƏSĠNĠ heç cür təsəvvür edə bilmirdilər).