Ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin mövcud vəziyyəti: kənd təsərrüfatı fəaliyyəti sahələri üzrə gəlirlərin təhlili

Kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri	Vahid	Qombori					Araşenda
Şaxvetila
Gəlir	Cəmi xərclər	Mənfəət	Rentabellik səviyyəsi, %	Gəlir		Cəmi xərclər	Mənfəət	Rentabellik səviyyəsi,%	Gəlir		Cəmi xərclər	Mənfəət	Rentabellik səviyyəsi,%
Südlük inək	AZN/bir baş südlük inək	787	277	510	184	828		302	526	174	866		355	511	144
Qoyunçuluq	AZN/bir baş qoyun	94	35	59	167	87		32	55	174	92		35	57	166
Keçiçilik	AZN/bir baş keçi	70	30	40	132	70		28	42	148	70		30	40	135
Donuzçuluq	AZN/bir baş donuz	927	469	458	98	927		469	458	98	856		477	378	79
Toyuq	AZN/bir baş toyuq	35	19	16	86	35		19	16	86	35		19	16	89
Arıçılıq	AZN/bir arı ailəsi	210	52	158	301	210		45	165	368	210		49	161	328
Kartofçuluq	AZN/hektar	526	152	374	245	1183		400	783	196	1150		352	798	227
Buğda	AZN/hektar	690	350	340	97	690		350	340	97	690		350	340	97
Üzümçülük	AZN/hektar	-	-	-	-	1794		1185	609	51	1794		1185	609	51
Biçənək	AZN/hektar	539	414	125	30	539		414	125	30	539		414	125	30

Cədvəl əldə edilmiş məlumatların təhlili əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

Nəticə

Aparılan bu tədqiqat işi seçilmiş ərazilərdə ev təsərrüfatlarının iqtisadi vəziyyətini, maliyyə imkanlarını, gəlir mənbələri və sosial rifahını üzə çıxarmağa imkan verdi. Hesablamalara əsasən deyə bilərik ki, ümumi mənfəətin tərkibində daha çox pay bitkiçilik sahələri üzrə fəaliyyətdən formalaşır. Azərbaycanda ev təsərrüfatları kartofçuluğun, Gürcüstanda isə Qombori kəndi istisna olmaqla kartofçuluğun və üzümçülüyün hesabına gəlirlərinin böyük bir qismini bitkiçilikdən əldə edirlər. Azərbaycanın kəndlərində kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə məşğuliyyət sahələrinin sayı daha çoxdur. Kənd təsərrüfatı məşğuliyyəti növləri üzrə Gürcüstandakı ev təsərrüfatlarının rentabellik göstəriciləri bizim kəndlərdəki ev təsərrüfatlarının rentabellik göstəricilərindən daha çoxdur. Bu isə qonşu ölkədə qiymətlərin aşağı olması və nəticə etibarı ilə xərclərin az olmasına gətirib çıxarır ki, bu da rentabelliyin yüksək olmasına səbəb olur. Azərbaycanda bitkiçilik üzrə məşğuliyyət sahələri, Gürcüstandan daha çoxdur, bu isə əsas etibarı ilə əkin üçün torpaq sahələrinin Gürcüstana nisbətən ölkəmizdə geniş olması ilə əlaqədardır. Kərəmli kəndində ev təsərrüfatları üçün moruq bitkisinin böyük əhəmiyyəti olduğu kimi Gürcüstanın Araşenda kəndi üçün də üzümçülüyün böyük əhəmiyyəti var. Yığılan məhsulun 70%-nin satıldığı Araşenda kəndində bu sahə üzrə rentabellik yüksəkdir və təsərrüfat üçün aqrar sahədən əsas gəlir mənbəyidir.

Azərbaycanda ev təsərrüfatalrının aqrar sektor üzrə gəliri əkinçiliyin hesabına formalaşır. Beləki, ümumi kənd təsərrfüatı gəlirinin 70%-dən çoxunun aqrar sahənin bu bölməsi təşkil edir. Gürcüstanda isə əksinə heyvandarlıq sahəsi üzrə gəlir daha çoxdur. Bu isə həmin ölkədə ev təsərrüfatlarının donuzçuluq fəaliyyyəti ilə əlaqədardır.Yalnız Araşenda kəndi üzümçülüyün hesabına gəlirinin çox hissəsini bitkiçilikdən əldə edir.

Hər iki ölkənin altı kəndi üçün kartofçuluğun əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Plankənd və Atabəy kəndlərində kartofçuluqdan əldə edilən gəlir ev təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən əldə edilən gəlirin müvafiq olaraq 73 və 72 faizinə bərabərdir. Kərəmli kəndində də kartofçuluq gəlirliyinə görə fərqlənən fəaliyyət sahəsidir. Lakin, bu kənd üçün hesablanmış göstəricilərə əsasən kartofçuluqdan əldə edilən gəlirin xüsusi çəkisi digər iki Azərbaycan kəndlərinə nisbətən azdır. Bunun səbəbi isə bu fəaliyyət sahəsinin Kərəmli kəndi üçün az gəlirli olmasında deyil, bölgə üçün xarakterik olan moruq giləmeyvəsi üçün maliyyə göstəricilərinin hesablanmasıdır. Belə ki, bu fəaliyyət sahəsi üzrə göstəricilərin hesablanması həmin sahəsinin gəlirdə payı nisbətən çox olması, kartofçuluğun gəlirdəki xüsusi çəkisinə təsirsiz ötüşməmişdir. Moruq, ümumiyyətlə Göygöl rayonu üçün spesifik məhsul olmaqla həm bu rayonun, həm də Kərəmli kəndinin iqtisadiyyatına müsbət təsiri ilə fərqlənir. Hesablamalardan da göründüyü kimi bu kənddə moruq giləmeyvəsindən əldə edilən gəlir ev təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirin yarıdan çoxuna bərabərdir.

Bu gün otlaqların cari vəziyyəti o qədər də ürəkaçan deyil. Doğrudur fermerlər heyvanlarını aşağı keyfiyyətli otlaqlarda otarmaqla müəyyən gəlir əldə edir. Lakin tədqiqatımızın nəticələri göstərir ki bu cür sistemsiz otarma davam edərsə yaxın 5 ildən sonra bu gəlir aşağı düşə bilər.

Bir çox tədqiqat kəndində su problemi var. Bu problemin həll edilməsi ilə əkinçilikdə gəlir payının artırılması mümkündü. Beləki, ev təsərrüfatları əldə etdikləri bol və yüksək keyfiyyətli məhsulları daha yaxşı qiymətə sata bilər. Məsələn Kərəmli kəndi üçün vacib olan moruq bitkisinin becərilməsi üçün suyun olması vacib şərtləndəndir.

Tədqiqatımızın nəticələrinə uyğun olaraq ev təsərrüfatlarının gəlirlərinə müsbət təsir edəcək aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədə uyğun olardı:

• 
  örüş və otlaq sahələrində növbəli otarma sisteminin tətbiq edilməsini;
  
• 
  bu sistemin effektivliyini təmin etmək üçün bələdiyyələrdə nəzarət rejiminin yaradılmasını;
  
• 
  kəndlərdə ev təsərrüfatlarının bitkiçilik sahəsində məşğulluğunun səmərəli olması üçün suvarmada yaranan problemlərin aradan qaldırılmasını;
  
• 
  bankların və kredit təşkilatlarının ev təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmuş kredit şərtlərinin yumşaldılmasını;
  
• 
  kənd təsərrüfatı məhsullarının sığorta mexanizminin təkmilləşdirilməsini;
  
• 
  ev təsərrüfatları üçün yerlərdə kənd təsərrüfatı sığortası sahəsində marifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsini;
  
• 
  gənclərin kənd təsərrüfatı fəaliyyəti sahələrində məşğulluğunun stimullaşdırılmasını;
  
• 
  ev təsərrüfatlarının kənd təsərrüfatı fəaliyyəti sahəsində əldə ediləvək gəlirlərinin artırılması üçün yerlərdə xırda emal müəssisələrinin yaradılmasını;
  
• 
  satış kanallarını yaratmaqla istehsalçıların vasitəçilərdən asılılığının azaldılmasını.
  

Ədəbiyyat

1. 
   2018-ci ildə ev təsərrüfatları tədqiqatının yekunları. / tər. ed. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, −Bakı: Rəsmi nəşr, −2019. −176
   
2. 
   Əmək pensiyaları haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, –Bakı, 7 fevral 2006
   
3. 
   Ataşov, B.X. Maliyyə nəzəriyyəsi. Dərslik. / B.X. Ataşov, N.A.Novruzov, E.Ə.İbrahimov –Bakı: Kooperasiya −2014. −648 s.
   
4. 
   Hacızadə, E.M. Sosiallaşan iqtisadiyyat / E.M.Hacızadə− Bakı: Elm, − 2006. 509 səh.
   
5. 
   Hüseynov, M.C. İqtisadiyyata giriş. Dərslik. / M.C. Hüseynov, E. A. Salahov− Bakı: Ecoprint, −2019. − 392 s.
   
6. 
   Hüseynov, M.C., Məmmədov, N.N. Ev təsərrüfatlarına nəzəri baxışlar və xarakterik xüsusiyyətləri// “Kooperasiya” elmi-praktiki jurnal. № 3(58) −2020. s. 5-11
   
7. 
   Məmmədov, N.N. Aqrar sahədə kooperasiyanın stimullaşdırılmasında subsidiyaların rolu// Kənd təsərrüfatında kooperasiyanın mövcud vəziyyəti və inkişaf perspektivləri. Respublika elmi-praktik konfransın materialları. Azərbaycan Dövlət Aqara Universiteti, 28 aprel 2020, Gəncə. s. 78-83
   
8. 
   Allahverdiyeva, N., Socio-economic analysis of farming households in the case study villages of Azerbaijan and Georgia (Final report), Collective Action and Conflict on Common Village Pastures – Comparative Case Studies in Azerbaijan and Georgia. Agricultural University of Georgia, State Agrarian University of Azerbaijan and Greifswald University, Greifswald. 2018.
   
9. 
   Ströbel, H., MAX VERSION 3.7 - Deckungsbeitragsrechnung, Betriebsplanung und mehr unter MS Excel. / H. Ströbel, C. Schuh, N. Bleisteiner, Fachhochschule Weihenstephan, Abteilung Triesdorf: −2013. −45 Seite.