Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali

Muhammad Umar Radduyaniy “Tarjuma al-balog‘a” nomli asar muallifi. Bu asar fors poetikasiga
bag'ishlangan bo'lib, uning yo'nalishi bo'yicha fors arudi ham o'rganiladi. Rudduyaniyning tug‘ilishi
bo‘yicha Farg‘ona vodiysidan bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan.
Yana bir asli turk bo'lgan olim Abu Yaqub Yusuf Ben Muhammad Ben Alios Sakkakiy o'zining
"Miftoh ul-ulum" nomli risolasini poetika masalalariga bag'ishlagan. Bu asarda arab arodiga
bag'ishlangan alohida qismlar mavjud. I.YU. Krachkovskiyning fikricha, bu risola oÿzining tuzilishi va
oÿrganilayotgan masalalari bilan keyingi avlodlar uchun meÿyor boÿlib qolgan va mustaqillik uchun
hech qanday imkoniyat qoldirmagan. Darhaqiqat, bu asar filologiya fanlarida ma'lum bir me'yor rolini
o'ynay boshladi. Sakkakiy poetikani beshta katta qismga ajratgan: ilm-e arood, ilm-e qofiya, ilm-e
badey, ilm-e maoni va ilm-e bayon. Ushbu qoÿlyozmaning roÿyxatlaridan biri Oÿzbekiston Fanlar
akademiyasi Sharqshunoslik instituti qoÿlyozmalar fondida 519-M inventar raqami bilan saqlanadi.
Boburdan tashqari Andijonda tug‘ilgan, arud haqida maxsus asar yozgan yana bir shaxs Ba’diiy
Mavlono Yusufdir . Radduyoniy o‘z asarida Mavlono Yusufning Andijonda tug‘ilganligini ko‘rsatadi.
Biroq uning arudga bag'ishlangan risolasi bizning kunlarimizgacha yetib kelgani yo'q
Yoqut al-Hamaviyning “Mu’jam ul-udaba” [3, 4] asari shoirlar antologiyasi hisoblanadi.
Sayfi Arodi Buxoroiy forsiy arudga oid asar yozgan keyingi muallifdir. Asari “Arud-e Sayfi” deb
nomlanib, 1491 yilda yozilgan. Bu risolaning boshqa nomlari ham bor: “Ilm ul-arud”, “Me’zon ul-
ash’or”, “Risola-i Arud”, “ Risola-i Sayfi”[38].
va aroodning eng kichik birliklari bo'lgan fosilalarda solim va furo' vaznlari haqida so'z boradi. Arudning
kamchiliklari haqida alohida gapirdi. Arud vaznlarining taqtida ko'plab shoirlar ijodidan ko'plab misollar
keltirgan .
Bu risola boshqa nom bilan ham mashhur - “Latoyif-e Tarozi”. Zahiriddin Muhammad Bobur
arud haqidagi risolasida Taroziy baytlarini misol qilib keltirgan. “Funun-ul baloga” besh qismdan
iborat. Birinchi bobda g‘azal, qasida, ruboiy, masnaviy, musammay, mustahzod, fard va boshqalarning
janr xususiyatlari o‘rganiladi. Ikkinchi bob esa qofiya masalalariga bag‘ishlangan. Risolaning uchinchi
qismida badiiy vositalar va “ilm-i bayon” (ifoda ilmi) masalalari koÿrib chiqiladi. Muallif 97 she’riy
san’atning tavsifini bergan. To'rtinchisi
Ibragimov, I. Abdullaev, B. Vakhabova, B. Irmatov, Sh. Zokirov, Sh. Kamoliddinov, I.K.
On Uzbek arud system we know only three works: “Funun al-balaga” of Shaih Ahmad ibn
Khudoydod Tarozi, “Mizan ul-avzan” of Alisher Navoi and “Mukhtasar” of Zahiriddin Muhammad
Babur.
Bu asarda adabiy doiralar, arab tilida ijod qilgan XIII asr O‘rta Osiyo mualliflarining asarlari to‘plangan
va o‘rganilgan. Yoqut Al-Hamaviy ham bu mualliflarning misra hajmi, qofiyasi, she’riy siymolari
masalalarini o‘rganib, o‘zining qiziqarli mushohadalarini keltirgan. Yoqut al-Hamaviy ijodi va
merosining turli jihatlari I. Yu. Krachkovskiy, X. Hikmatullaeva, Sh. Shoislomova, N.I
07-jild, 02-son, 2020-yil
ISSN 2515-8260
Machine Translated by Google

---

Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali
Alisher Navoiy "Tuyuk", "Kushuk", "Muhabbatnoma", "Mustuvori", "Turkiy" kabi folklor qo'shiq
janrlarining o'ziga xos xususiyatlarini tahlil qildi arud o'lchamlari.
Alisher Navoiy turkiy xalq og‘zaki ijodining poetik tizimini o‘rganishning ajdodidir. Bobur
bu an’anani davom ettirib, qiyosiy ravishda arudni folklor she’rlari bilan o‘rgandi, ayniqsa, ba’zi
folklor janrlari va ularning she’riy tizimini o‘rgandi. Demak, Bobur ana shu milliy an’anani, qiyosiy
o‘rganishni davom ettirgan birinchi olimdir. Bobur adabiyot tarixida ilk bor ayrim janrlar va folklor
sheÿrlari tizimi (tuyugÿ, tarxoni, oÿlang) haqida maÿlumot berdi.
Zahiriddin Muhammad Boburning “Arud haqida risola” turkiy arudga bag‘ishlangan yana
bir asaridir [15, 43, 46, 47, 45] Boburning xizmati shundaki, u barcha amalda qo‘llanilgan arud
vaznlarini to‘plab, ishlatilgan arud vaznlarining chastota xaritasini yaratgan. hech qachon boshqa
ishda aniqlanmagan. Boburning Arud haqidagi risolasini I.V.Stebleva va S.Xasanovlar o‘rgangan.
Alisher Navoiy «Me'zon-ul-avzon» nomli asarida arud ilmining asosiy tarkibiy qismini
quyidagicha ta'riflagan: a) ruknlar nazariyasi; b) zihoflar va far’islar nazariyasi; v) bahrlar
nazariyasi; d) taqte' nazariyasi; e) vaznlar nazariyasi.
6317
Bobur ham Alisher Navoiy kabi xalq san’atining hajmiga e’tibor berib, “tuyuq”, “tarhoni” va
“olang”ni xarakterlaydi.
Alisher Navoiyning turkiy aro va xalq qo‘shiqlari o‘rtasidagi bog‘liqlik va o‘xshashlik haqidagi
fikrlari allomaning yuksak zakovati, she’riyat ilmini chuqur anglaganligi va mushohada kuchidan
dalolat beradi. Chunki she’riy tizimlar xalq og‘zaki ijodining bir qismi sifatida shakllanish
jarayonlarida haqiqatda uzoq bosqichlarni bosib o‘tadi. Bundan tashqari, Alisher Navoiy
Jomiyning “arud”i, Yusuf Sakkokiyning “Miftoh-ul-ulum” risolasi, Al-Qazviniyning “Talhis al-miftoh”i
kabi asarlar bilan tanish bo‘lganligini eslatib o‘tadi.
risolaning bir qismi turkiy arudga bag‘ishlangan. U kitobning eng katta qismini egallaydi.
Risolaning beshinchi qismi muammo janriga bag‘ishlangan. Ushbu risolaning yagona qo'lyozmasi
Angliyada Bodleian kutubxonasida saqlanadi. Ushbu qoÿlyozmaning faksimilesi asosida risola
Oÿzbekistonda nashr etilgan [32, 44].
Boburning “Muxtasar” asari milliy poetika taraqqiyotida juda muhim rol o‘ynadi va keyingi
asrlarda arud haqidagi e’tiborli kitob bo‘ldi. Bobur turkiy arudni har tomonlama chuqur o‘rgandi,
arudning tarixiy taraqqiyoti va yonishini to‘g‘ri ochib berdi, barcha allomalarning fikrlarini qiyosiy
ko‘rsatib, sintez qildi va nihoyat, to‘liq milliy arud nazariyasini yaratdi [43].
Alisher Navoiy sharq arud ilmini sezilarli darajada rivojlantirgan tadqiqotchilardan biri
hisoblanadi. Arab olimlari besh davra ichida, fors olimlari 19 xil vazni 6 davra ichida ajratib
ko‘rsatgan bo‘lsalar, Alisher Navoiy 7 doira ichida 19 xil vaznni aniqlagan. Bundan tashqari,
Zahiriddin Muhammad Bobur 9 davraga birlashtirilgan 21 turdagi vazni aniqlagan.
Alisher Navoiyning [24, 26 ] arud tadqiqotchisi sifatidagi nomi keng tarqalgan. Uning “Mizan-
al-Avzon” asari o‘zbek tadqiqotchilari tomonidan anchadan beri o‘rganilgan. Alisher Navoiy
o‘zidan oldingilaridan farqli ravishda o‘z risolasini umuman she’riyat masalasiga emas, balki
prosodiya va arud masalalariga bag‘ishlagan. Alisher Navoiy bayt o‘rganishga ko‘p yangilik
kiritgan. U birinchilardan bo‘lib she’riyatning prosodiya va janr xususiyatlarini folklor xususiyatlari
bilan solishtirishga kirishdi. U birinchi bo'lib folklorning xususiyatlariga alohida urg'u bergan.
Taroziyning arudga boÿlgan munosabati oÿzbek tilidagi sheÿriyatni arud qoidalari
mutanosibligi bilan bogÿlashga, milliy aruz qoidalariga intilish bilan tavsiflanadi. Shu bois Taroziy
bahrlar sonini 40 taga, shox vaznlarniki esa 366 taga yetkazdi. Bu asarning oÿzbek adabiyoti
tarixi uchun ahamiyati shundaki, unda turkiy tilda ijod qilgan oÿnlab shoirlar nomi tilga olingan.
ish.
07-jild, 02-son, 2020-yil
ISSN 2515-8260
Machine Translated by Google

---

Evropa molekulyar va klinik tibbiyot jurnali
10. Adabiyot turlari va janrlari. 2-jild. -Toshkent: Fan, 1992 yil
4. Abu Mansur as-Saalibi. Yatimat at-dahr fi mahasin ahl al-asr. (Researcher, translator,
annotator and commentator by Abdullaev I.). –Tashkent: Fan, 1972 (ÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ ÿÿ
ÿÿÿÿÿÿÿÿ. ÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿ-ÿÿÿÿ ÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿ ÿÿ-ÿÿÿ (ÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ
ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿ). ÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ, ÿÿÿÿÿÿÿÿ, ÿÿÿÿ ÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿ
ÿ.ÿÿÿÿÿÿÿÿÿ. –ÿ.: ÿÿÿ, 1972 5. Abu Nasr Farobi. The art of verse. – Tashkent, 1979
(ÿÿÿ ÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ. ÿÿÿÿ
13. Bobur Zohir ad-din Muhammad. Aruz haqida risola. IV Steblevaning qo'lyozma
faksimili, kirish maqolasi va indekslari. – Moskva: Nauka, 1972 (Bobur
2. Abu Ali Ibn Sino. Nazm sanÿati (Arab tilidan tarjimasi A.Irisov.). -Toshkent, 1980 (Abu
Ali Ibn Sino. Fann ash-shi'r (Sher san'ati). (Arabchadan A.Irisov tarjimasi). -T .: 1980
3. Abdullaev I. Yatimat at-dahr - manba. Movarounnahr va Xuroson xalqlarining arab
tilidagi adabiyoti tarixi Fanlar akademiyasi Sharq instituti doktorlik dissertatsiyasi Moskva,
1977 Sharqshunoslik instituti AN.-M.: 1977).
6. Abu Nasr Farobi. About writing poems by poets // Classical oriental poetics. - Tashkent,
1979 (ÿÿÿ ÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ. ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿ ÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ. // ÿÿÿÿ
ÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿ. –ÿ.: “ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿ ÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿÿ”, 2006)
12. Aristotel. Poetika. Rus tilidan U.Toÿychiev va M.Mahmudov tarjimasi. – Toshkent, 1980
(Aristotel. Poetika. U. Toÿychiev va M. Mahmudov tarjimasi. – Toshkent, 1980).
6318
san'at - Toshkent, 1979 yil)
Aristoteldan Lessinggacha bo'lgan dramalar. -M., 1967)
8. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. A.B.Hamodov, Yu.N.Zavodskoy tarjimasi). - Toshkent,
1963 yil.
Aristotel adabiy g‘oyalarini anglash va takomillashtirish jarayonida, Sharq poetikasi,
xususan, arud tizimi rivojida O‘rta Osiyo olimlarining o‘rni katta bo‘ldi.